Материалдар кедергісі — құрылыстар мен машиналар бөлшектерінің беріктігі мен қаттылығын зерттейтін ғылым. Материалдар кедергісінде құралым элементтерін есептеудің әдістері мен материалдар беріктігін сынау тәсілдері қарастырылады. Бұл әдістер сырттан әсер етуші күштер мен материалдардың қасиеттері арасындағы байланыстарға негізделген. Демек, инженердің негізгі мақсаты құрылыстар мен машиналарды және олардың элементтерін берік те арзан, төзiмдi де сенімді етіп жобалау болса, осы элементтер жасалатын материалдар қандай күшке, оның әрекетіне қалай қарсыласып, қандай «кедергі» жасай алатынын, қанша салмақты көтере алатынын білу, зерттеу - сол мақсатқа апаратын жол деп білу қажет. Сайып келгенде, конструкциялардың беріктігі, материалдардың «кедергісіне» (сыртқы күштердің әрекетіне қарсыласуына) тікелей байланысты. Сондықтан, берiктiк iлiмiнiң негiзгi пәнi - біздің елде «Материалдар кедергісі» деп аталады, өйткені бұл пән орыс тілінен аударылған еді. Ресей ғалымдары бұл пәнді, өз уақытында, француз тілінен аударған (французша «Сопротивление материалов» - «Résistance des matériaux»). Ал неміс тілінде бұл пән ертеден – die Festigkeitslehre, яғни «Беріктілік ілімі» деп аталады. Жалпы алғанда, беріктік пен қатаңдықты зерттейтін ғылым – қатты денелер механикасы ғылымына жатады. Ал «Берiктiк iлiмiне» қатысты пәндердiң барлығы осы ғылымның бір саласы болып табылады.
Материалдар кедергісінің теориялық механикадан басты айырмашылығы: теориялық механика қарастырса, ал материалдар кедергісінде сыртқы күштер әсерінен өздерінің түрін, өлшемдерін өзгерте алатын нақты материалдар зерттеледі. Денелердің мұндай өзгерістері деп аталады. Материалдар кедергісінде теориялық механиканың (көбінесе оның статика бөлімінің) негізгі әдістері, салалары, материалдардың қасиеттерін кескіндейтін физика мәліметтер пайдаланылады.
Құралым элементтері өлшемдерінің (ұзындығы, ені және биіктігі) арасындағы қатынасқа қарай массивті денелер, пластина немесе қабықша, білеулер (брустар) немесе шыбықтарға (стерженьдерге) ажыратылады.
Сыртқы күштер әсер ету мерзіміне қарай тұрақты және уақытша күштерге, ал әсер ету ерекшелігіне сәйкес статикалық және динамикалық түрлерге бөлінеді.
Материалдар кедергісіндегі басты мәселелердің бірі — құралым элементтерінің орнықтылығы. Мысалы, төменгі ұшы бекітілген сырық жоғары жағынан белгілі бір күшпен қысқанда қисаяды. Бұл құбылыс сырықтың орнықтылығын жоғалтуы деп аталады. Орнықтылық жоғалту кезіндегі күш — аумалы күш, ал кернеу — аумалы кернеу делінеді.
Аумалы күш пен кернеу Эйлер формуласымен анықталады. Егер кернеу мен деформацияның арасындағы байланыс Гук заңы арқылы өрнектелмейтін болса, онда аумалы кернеу эмпирик. тәсілмен анықталады.
Құралым элементтерінің беріктігі туралы тұңғыш деректерді Леонардо да Винчи (1500 жылдар шамасында) еңбектерінен кездестіруге болады. 20 ғасырдан бастап темір-бетон құралымдардың кеңінен тарауына сәйкес алуан түрлі элементтердегі кернеулер мен деформацияларды анықтау саласында Қазақстан ғалымдары да айтарлықтай үлес қосты. Жаңа құралымдық материалдардың (мысалы, пластмасса, жеңіл қорытпалар) пайда болуына байланысты осы материалдардардың ерекше қасиеттерін анықтайтын беріктік теориясы жасалды. Қазіргі заманғы технологиялық процестер (мысалы, жоғары қысымды қолданумен) беріктілігі айтарлықтай жоғары материалдар алуға мүмкіндік жасайды.
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы
Әдебиеттер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9]], 6 том
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Materialdar kedergisi kurylystar men mashinalar bolshekterinin beriktigi men kattylygyn zerttejtin gylym Materialdar kedergisinde kuralym elementterin esepteudin әdisteri men materialdar beriktigin synau tәsilderi karastyrylady Bul әdister syrttan әser etushi kүshter men materialdardyn kasietteri arasyndagy bajlanystarga negizdelgen Demek inzhenerdin negizgi maksaty kurylystar men mashinalardy zhәne olardyn elementterin berik te arzan tozimdi de senimdi etip zhobalau bolsa osy elementter zhasalatyn materialdar kandaj kүshke onyn әreketine kalaj karsylasyp kandaj kedergi zhasaj alatynyn kansha salmakty kotere alatynyn bilu zertteu sol maksatka aparatyn zhol dep bilu kazhet Sajyp kelgende konstrukciyalardyn beriktigi materialdardyn kedergisine syrtky kүshterdin әreketine karsylasuyna tikelej bajlanysty Sondyktan beriktik iliminin negizgi pәni bizdin elde Materialdar kedergisi dep atalady ojtkeni bul pәn orys tilinen audarylgan edi Resej galymdary bul pәndi oz uakytynda francuz tilinen audargan francuzsha Soprotivlenie materialov Resistance des materiaux Al nemis tilinde bul pәn erteden die Festigkeitslehre yagni Beriktilik ilimi dep atalady Zhalpy alganda beriktik pen katandykty zerttejtin gylym katty deneler mehanikasy gylymyna zhatady Al Beriktik ilimine katysty pәnderdin barlygy osy gylymnyn bir salasy bolyp tabylady Materialdar kedergisinin teoriyalyk mehanikadan basty ajyrmashylygy teoriyalyk mehanika karastyrsa al materialdar kedergisinde syrtky kүshter әserinen ozderinin tүrin olshemderin ozgerte alatyn nakty materialdar zertteledi Denelerdin mundaj ozgeristeri dep atalady Materialdar kedergisinde teoriyalyk mehanikanyn kobinese onyn statika boliminin negizgi әdisteri salalary materialdardyn kasietterin keskindejtin fizika mәlimetter pajdalanylady Қuralym elementteri olshemderinin uzyndygy eni zhәne biiktigi arasyndagy katynaska karaj massivti deneler plastina nemese kabyksha bileuler brustar nemese shybyktarga sterzhenderge azhyratylady Syrtky kүshter әser etu merzimine karaj turakty zhәne uakytsha kүshterge al әser etu ereksheligine sәjkes statikalyk zhәne dinamikalyk tүrlerge bolinedi Materialdar kedergisindegi basty mәselelerdin biri kuralym elementterinin ornyktylygy Mysaly tomengi ushy bekitilgen syryk zhogary zhagynan belgili bir kүshpen kyskanda kisayady Bul kubylys syryktyn ornyktylygyn zhogaltuy dep atalady Ornyktylyk zhogaltu kezindegi kүsh aumaly kүsh al kerneu aumaly kerneu delinedi Aumaly kүsh pen kerneu Ejler formulasymen anyktalady Eger kerneu men deformaciyanyn arasyndagy bajlanys Guk zany arkyly ornektelmejtin bolsa onda aumaly kerneu empirik tәsilmen anyktalady Қuralym elementterinin beriktigi turaly tungysh derekterdi Leonardo da Vinchi 1500 zhyldar shamasynda enbekterinen kezdestiruge bolady 20 gasyrdan bastap temir beton kuralymdardyn keninen tarauyna sәjkes aluan tүrli elementterdegi kerneuler men deformaciyalardy anyktau salasynda Қazakstan galymdary da ajtarlyktaj үles kosty Zhana kuralymdyk materialdardyn mysaly plastmassa zhenil korytpalar pajda boluyna bajlanysty osy materialdardardyn erekshe kasietterin anyktajtyn beriktik teoriyasy zhasaldy Қazirgi zamangy tehnologiyalyk procester mysaly zhogary kysymdy koldanumen beriktiligi ajtarlyktaj zhogary materialdar aluga mүmkindik zhasajdy DerekkozderҚazak EnciklopediyasyӘdebietter Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 6 tomBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet