Көпаяқтылар лат Myrіapoda немесе Қырықаяқтар буынаяқтылар типі кеңірдек тыныстылар тип тармағының бір класы Жер шарында

Көпаяқтылар (лат. Myrіapoda) немесе Қырықаяқтар – буынаяқтылар типі кеңірдек тыныстылар тип тармағының бір класы. Жер шарында кең тараған 53 мыңнан астам түрі бар, басым көпшілігі құрлықта (ағаш, тастардың астында тұрғын үйлерде) тіршілік етеді.

Көпаяқтылар
Қазбалық ауқымы: Late Silurian–Recent

ПреК

К

Representatives of the four myriapod classes. Clockwise from top left: , , , and .

Дүниесі:	Жануарлар
Жамағаты:	Буынаяқтылар
Кіші жамағаты:	Myriapoda , 1802

(extinct)

Жіктелуі

Көпаяқтылар

(Symphyla),
(Pauropoda),
(Chіlopoda) және
қосжұпаяқтылар (Dіplopoda) деген төрт класс тармағына бөлінеді.

Сипаттамасы

Денесінің ұзындығы 1 – 3 мм-ден 28 см-ге дейін, дене сегменттерінің әрқайсысында жұп немесе екі жұп аяқтары орналасқан, олардың саны өте көп (кейбір түрлерінде 180 жұпқа дейін), кластың аты осыған байланысты қойылған.

Бұлардың денесі 2 бөлімнен: бас бөлімінен және тұлғадан тұрады. Бас бөлімі тұлғасынан айқын ажыраған, оның құрамында акрон және оған біріккен 4 сегменті болады. Акронда 1 жұп мұртшалары (антенналары) және жұп фасеттік көздері орналасқан. Мұртшалары көп түрлерінде жіп тәріздес иіс және сипап сезу қызметін атқарады. Тұлға бөлімінің сегменттері айқын бөлінген, олардың саны әр түрлі (мыс., пауроподаларда – 14, симфилаларда – 18, ерінаяқтыларда – 181).

Көпаяқтылардың аяқтарының құрылысы да ұқсас, бірнеше буыннан (6 – 8) тұрады. Денесі бір қабатты гиподермальді клеткаларынан бөлінген хитинді немесе ізбес сіңген кутикуламен қапталған. Гиподермальді эпителий қабаты бір және көп клеткалы тері бездеріне бай (олардың ішінде қорғаныш қызметін атқаратын бездер де бар). Олар тұлға сегменттерінің арқа жағында орналасып, әр түрлі секреттерді (безден бөлінетін зат) сыртқа бөліп шашады.

Көпаяқтылардың ас қорыту жүйесі түтік тәрізді, тек артқы ішегі қысқа, имек болып келеді. Көпаяқтылар тек кеңірдек (трахея) арқылы тыныс алады. Кеңірдектегі газ алмасу процесі бұлшық еттердің жиырылып босаңсуы дене көлемінің өзгеруі нәтижесінде жүреді. Көпаяқтылардың жақсы дамыған жүрегімен қоса, перифериялық қан тамырлары бар. Жүрегі дене сегменттеріне сәйкес камераларға бөлінген.

Көпаяқтылардың жүйке жүйесі ми, жұтқыншақ асты ганглиясынан, жұтқыншақ маңындағы сақина-коннективадан және құрсақ жүйке тізбегінен құралған. Жұп мұртшалары иіс және дәм сезгіш түкшелеріне бай, олар иіс және дәм сезу қызметін атқарады.

Көпаяқтылар – дара жынысты. Аталық және аналық жыныс бездерінің бастапқы жұп күйінде сақталғандары (пауроподаларда) да кездеседі, көбінесе, дара бір ғана без түрінде болады. Көптеген Көпаяқтылар тура және аноморфозды даму жолымен жүреді. Көптеген Көпаяқтылар ұрпағын сақтауға бейім, олар жұмыртқаларын арнайы ұяшықтарға салады, кейде жұмыртқаларының үстінде спиралша оралып, ұрық шыққанша қоректенбей жатады. К-дың шығаратын секреті улы, адам терісіне тисе күлбіретіп жібереді. Кейбір түрі камфораның күйдіргіш дәмі мен исі болатын сүт тәрізді сұйық шығарады. Ал тропиктік түрлерінің секретінің құрамында бадамның ащы исі бар синиль қышқылы болады.

Дереккөздер

Қазақ ұлттық энциклопедиясы

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[2] Қазақ ұлттық энциклопедиясы