Кәдімгі бетеге

Кәдімгі бетеге (лат. Festuca sulcata) – астық тұқымдасының бетеге туысына жататын, қаулардың қатарында дала зоналарында сондай-ақ таулы ауданда өсімдіктер бірлестігінің доминанты болып табылады. Қазақстанның барлық жерінде кездеседі, мал жайылымына төзімді, жайлымдарда қаулармен қатар кездеседі. Бетеге құрғақшылық жағдайда тіршілік етеді. Оның жіңішке, жіп тәріздес оралған жапырағы суды аз ғана мөлшерде буландырады, ал қалың да тығыз түбірі суды шықтан, жаңбырдан және қардан жинайлды. Сабақтары жіңішке, тегіс, биіктігі 30-60 см-ге, гүлшоғыры жіңішке, босаң сыпыртқы. Масақтары ұсақ, эллипс тәрізді, 5-15 гүлден тұрады, масақтарының қабыршақтары тінсіз, төменгі гүлдісінің тін ұзындығы болар-болмас 2 мм. Кәдімгі бетеге мамыр-маусым айларында гүлдейді. Орталық Қазақстан далаларына жүргізілген ғалымдардың бақылауы бойынша, бетегенің алғашқы гүлдері сағат 13-те ашыла бастайды, ал сағат 16-ға қарай барлық гүлдер ашылып болады. Тозаңға бар-жоғы 20 минут бөлінеді, ал 19 сағатқа қарай барлығы жабылады. Дәнектерінің пісуі 2-3 аптаның ішінде өтеді, төгілуі 1 айға созылады. Олар өте ұсақ және жеңіл, сондықтан өзі пісіп жетілген орыннан небәрі 1-2 метр желдің көмегімен таралады. Бірінші көктемде пісіп жетілген соң, тұқымның жартысынан аз бөлігі ғана өнеді. Екі жылдан кейін 97 %-ы өніп шығады және осы деңгейде өну 10 және одан да көп жылға жалғасады. Жас өсімдік 3-5 жылға дейінгі жас аралықтарында гүлдейді, жеке түрлердің тіршілік ұзақтығы 30-40 жылға дейін. Бетеге – Қазақстанның далалары мен шөлейттері үшін ең жақсы үшін ең жақсы жайлымдық өсімдік. Жапырақтары мен тамры жылқылар үшін негізгі азық көзі. Шөбінің құрамында ақуыз және май көп мөлшерде кездеседі. Осы себептерден мал бордақлауда қолданылады.

Дереккөздер

1. А. А. Иващенко. Қазақстан өсімдіктер әлемі. Алматыкітап баспасы, 2012.