Китаб ат-тухфа аз-закийа фил-луғат ат-түркийа

«Китаб ат-тухфа аз-закийа фил-луғат ат-түркийа» (араб.: التحفة الزكية في اللغة التركية‎ — «Түркі тілі туралы жазылған ерекше сыйлық») — мәмлүк қыпшақтарының тілі жайында араб тілі грамматикасының үлгісімен араб тілінде жазылған қолжазба (оқулық).

Авторы мен жазылған жылы белгісіз. Қолжазбада: «…мен еңбекті қыпшақ тілі бойынша жаздым, өйткені ең көп қолданылатын тіл — қыпшақ тілі. Түрікмен тілін бұл жұмыста әңгіме етпедім, бірақ өте бір қажетті жерлерінде одан кейбір мысалдар келтіріп отырдым, ондай жерде “кешіріңіз” деумен ғана шектелдім. Сенім мен үміт — Тәңріде» — деп жазылған (қолжазба, 1—6). Түпнұсқа бір-ақ дана, 14 ғасырда Мысырда жазылған болу керек, Ыстамбұлда сақтаулы (Баязит мешітінің Валиддин Әфенді кітапханасында).

Қолжазба көлемі 91 парақ (182 бет). Әр бетте 13 жол, әр жолда 7 сөз бар. Қыпшақ сөздері қызыл сиямен, араб аудармалары қара сиямен берілген. Қолжазба үлкен ыждаһаттылықпен жазылып, ұқыпты қолдан шыққан. Ол өзінің тарихи-мәдени, ғылыми мәні жағынан Махмұд Қашқари мен Ә. Хайиан еңбектерінен кейінгі үшінші орында тұрады. Қысқаша кіріспеден кейін, екі негізгі бөлімге бөлінген: сөздік және грамматика. Онда 3 мың сөз берілген. Кейбір түстарында түрікмен, татар тілдерінен мысалдар келтірілген.

14 ғасырдың атақты филологі Шарафудин Абу Хаийанның аты аталады, шамасы автор оның еңбектерімен таныс болған сияқты. Т. X. Кун осы қолжазба жөнінде 1940 жылы арнаулы мақала жариялады. 1942 жылы түпнұсқа Венгрияда жарияланды. Батыс Еуропада бұл еңбек 1922 жылдан бері мәлім. Бесим Аталай 1945 жылы түрік тіліне аударып бастырды, ол турапы 1948 жылы үлкен мақала жариялады. Поляк ғалымы А. Дубинский 1967 жылы оның тілі жайында зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1968 жылы С. Муталлибов өзбек тіліне аударып бастырды. 1978 жылы орыс тіліне аударылды (Э. Фазылов, М. Зияева). Бұл еңбек ескі қыпшақ тілі мен қазіргі қазақ тілінің тарихын зерттеу үшін үлкен қазына болып табылады.

Дереккөздер

1. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3