Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Катализ (грекше katalysіs – бұзылу) – катализатор әсерінен жылдамдығын өзгертетін процесс түрі. Реакцияға белгілі бір затты қосу арқылы химиялық реакцияның жылдамдығын арттыру процесі, катализатор реакцияда көп мөлшерде жұмсалмайды және бірнеше рет әрекет етуі мүмкін. Реакция жылдамдығын өзгерту үшін көп жағдайда катализатордың көп мөлшерін қажет етпейді. Pеакцияға қатысып, процесті тиімді жолмен жүргізеді, бірақ реакция соңында бастапқы қалпын сақтап қалады. Катализаторға қойылатын негізгі талап – оның бірлік бетіне (1 м2) немесе салмақ бірлігіне (1 г) есептегендегі жоғары катализдік активтілігі.
“Катализ” терминін алғаш рет 1835 жылы швед химигі И.Берцелиус (1779 – 1848) енгізген. Катализді оң Катализ және теріс Катализ деп екіге бөледі.
Жалпы жағдайда, химиялық реакциялар катализатордың қатысуымен тез жүреді, өйткені катализатор катализделмеген механизмге қарағанда активтендіру энергиясы төмен балама реакция жолын қамтамасыз етеді. Катализатор әдетте уақытша аралық өнімнің пайда болуымен жауап береді, содан кейін циклдық процесте бастапқы катализаторды қалпына келтіреді.
Оң Катализ кезінде катализатор реакция жылдамдығын арттырады, ал теріс Катализ кезінде реакция жылдамдығы баяулайды. Реакция жылдамдығын әлсірететін заттарды кейде ингибиторлар деп те атайды. Реакцияланатын заттар мен катализаторлардың фазалық күйіне байланысты Катализ гомогендік, гетерогендік және микрогетерогендік болып бөлінеді.
Негізгі қағидаттар
Катализдық белсенділік әдетте z таңбасымен белгіленеді. Катализаторлар әдетте бір немесе бірнеше реактивтермен әрекеттесіп, нәтижесінде катализаторды қалпына келтіру процесінде аралықтарды түзеді. Төменде реакцияның типтік схемасы келтірілген, онда C катализаторды, X және Y - реактивтерді, ал Z осы X-Y реакцияларының нәтижесі:
- X + C → XC
- Y + XC → XYC
- XYC → CZ
- CZ → C + Z
Катализатор 1 реакциямен тұтынады, бірақ 4 реакциядан кейін шығады, сондықтан ол жалпы реакция теңдеуінде болмайды
X + Y → Z Реакция кезінде катализатор қалпына келеді: көбінесе реакцияның жылдамдығын арттыру үшін аз ғана мөлшер қажет. Алайда тәжірибеде кейде қайталама (екінші) процестерде катализаторлар қолданылады.
Катализатор әдетте жылдамдық теңдеуінде пайда болады. Мысалы, егер жоғарыда көрсетілген реакция схемасындағы жылдамдықты анықтау қадамы бірінші қадам болса
X + C → XC катализделген реакция жылдамдық теңдеуімен екінші ретті болады v = kcat[X] [C], ол катализатор концентрациясына пропорционал [C]. Алайда реакция кезінде [C] тұрақты болып қалады, сондықтан катализделген реакция жалған бірінші ретті болады: v = kobs[X], осындағы kobs = kcat[C].
Ингибиторлар, улар және промоторлар
Катализаторлардың әсерін төмендететін заттар және қайтымды болса катализатор - ингибиторлары, ал қайтымсыз болса катализатор - улар деп аталады. Промоторлар - өздері катализатор болмаса да, катализдік белсенділікті арттыратын заттар.
Ингибиторларды кейде «теріс катализаторлар» деп атайды, өйткені олар реакция жылдамдығын төмендетеді. Алайда ингибитор терминіне артықшылық беріледі, өйткені олар жоғары активтендіру энергиясымен реакция жолын енгізбейді; бұл жылдамдықты төмендетпейді, өйткені реакция катализденбеген жолмен жүре береді Оның орнына олар катализаторларды сөндіру арқылы немесе бос радикалдар сияқты реакциялық аралықтарды жою арқылы әрекет етеді.
Әрекеттегі катализаторлар
- Ферменттер реакцияға тән биологиялық катализаторлар болып табылады. Олар тұрақсыз аралық қосылысты қалыптастыру үшін субстратпен әрекет етеді. Мысалы, көміртегі ангидрациясы реакцияны катализдейді:
H 2 CO 3 (aq) ⇆ H 2 O (l) + CO 2 (aq)
Фермент реакцияның тепе-теңдікке жылдам өтуіне мүмкіндік береді. Бұл реакция жағдайында, фермент көмірқышқыл газының қаннан және өкпеге ауытқуына мүмкіндік береді, осылайша ол экзалуан болады.
- Калий перманганаты - бұл сутегі асқынсын оттегі газына және суға ыдыратуға арналған катализатор. Калий перманганатын қосу реакция температурасын және оның жылдамдығын арттырады.
- Бірнеше өтпелі металдар катализаторлар ретінде әрекет етуі мүмкін. Автомобильдің каталитикалық түрлендіргішіндегі платинаның жақсы мысалы. Катализатор уытты көміртегі тотығын аз уытты көмірқышқыл газына айналдыруға мүмкіндік береді. Бұл гетерогенді катализдің мысалы.
- Катализаторды қосқанға дейін айтарлықтай мөлшерде жалғаспаған реакцияның классикалық үлгісі - бұл сутегі газы мен оттегі газы арасында. Егер сіз екі газды бір-бірімен араластырсаңыз, ештеңе болмайды. Дегенмен, жарықтандырылған матадан немесе ұшқыннан жылу қоссаңыз, реакцияны бастау үшін белсендіру энергиясын еңсересіз. Бұл реакцияда екі газ суды (жарылыс) өндіру үшін жауап береді.
H2 + O2 ↔ H2O
- Жану реакциясы ұқсас. Мәселен, сіз шамды өртегенде, сіз қызуды қолдану арқылы белсендіру энергиясын еңсере аласыз. Реакция басталғаннан кейін реакциядан шығатын жылу оны іске қосу үшін қажетті активациялық энергияны жояды.
Катализ түрлері
Катализдік реакциялар гомогенді және гетерогенді болып бөлінеді.
Гомогенді катализ
Әрекеттесетін заттар мен ондағы катализатор біртекті жүйеден тұрса, яғни олардың бәрі де бір фазада болса, онда мұны гомогенді катализ дейді. Мысалдар келтірейік. Көміртек (II) оксиді су буының катализдеуімен көміртек (IV) оксидіне айналады. Сол сиякты күкірт (IV) оксиді азот (II) оксидінің катализдеуімен кукірт (VI) оксидіне айналады. Реакцияға түсетін реагенттер реакция өнімі және катализаторлар газ күйінде. Суда еритін көмірсулар онда катализатор ретінде қолданылатын қышқыл әсерінен гидролизденгенде көмірсу ерітіндісі және катализатор, реакция өнімі бір фазада болады. Су ерітінділерінде гомогенді катализ сутек және гидроксил иондарының қатысуымен өтеді және олардың концентрациясы артқан сайын, осы реакцияның жылдамдығы да артады. Сондай-ақ, мұндай реакцияларда пайда болатын сутектік байланыстардың әсерінен өте қысқа мерзімдік молекулалар мен иондардың арасында ионодипольдік бірігу болады және ол гомогенді катализде елеулі орын алады. Осының салдарынан әрекеттесуші реагенттердің молекулалары полюстеніп, олардың реакциялаушы қабілеті артады.
Гомогенді катализдегі теорияның басты жайларының бірі — реакция жүргенде катализатордың әрекеттесуші реагенттердің бірімен аса тұрақсыз аралық қосылыс түзуі, сосын оның келесімен тез әрекеттесіп қатализатордың қайта қалпына келетіні. Мысалы, жоғарыда келтірілген күкірт (IV) оксидінің азот (II) оскидінің қатысуымен тотығатын реакциясындағы аралық қосылыстарды және жалпы процесті былай көрсетуге болады:
2NO2+2SO2=2SO3+2NO
Мұндағы 1 және 2-реакциялар аралық қосылыстардың түзілуін және катализатордың бастапқы қалпына келуін көрсетеді. Сірке альдегидін қыздырып ыдыратқанда йод буын катализатор ретінде пайдаланады. Осы реакцияны катализаторсыз жүргізгенде оның 518°С-та активтендіру энергиясы E=191,1 кДж/моль; ал енді иод буын қатыстырғанда Е = 136,5 кДж/мольге төмендеп, оның жылдамдық константасы он мың есе өседі. Бұған басты себеп реакцияның екі сатыда жүруі:
CH3CHO+I2=CH3I+HI+CO
CH3I+HI=CH4+I2
Мұндағы сатылай жүретін аралық реакциялардың активтендіру энергиясы оны катализаторсыз жүргізгендегіден аз. Сірке альдегидінің катализатор көмегімен жылу әсерінен ыдырауы әрекеттесуші реагент пен катализатордың арасындағы аралық косылыстың пайда болатынын дәлелдейтін гомогенді катализдегі реакциялардың бірі, өйткені осындағы йодты метил де йодты сутекте тұрақты және оларды жеке бөлшегін алуға болады.
Гетерогенді катализ
Гетерогенді катализ деп әрекеттесетің реагент пен ондағы катализатор әр түрлі фазада болатын реакцияларды айтады. Гетерогенді катализде катализатор қатты зат, ал реагенттер не сұйық, не газд күйінде болады. Мұндай реакциялар екі фаза аралығында, яғни фазалық бетте, катализатордың бетінде жүреді. Гетерогенді катализде катализатор болатын заттың қасиеті, табиғи ерекшелігі мен құрылысы, химиялық құрамы мен беттік сипатының, маңызы зор. Мысалы, платина пластинасын сутек пероксидіне батырса, онда ешбір өзгеріс байқалмайды. Ал осы пластина бетін қырып, сосын сутек пероксидіне батырса, реакцияның едәуір жылдам жүретіні соншама, оттектің бөлінгені көпіршік түрінде көрінеді. Платинаны ұсақтап қолданса, реакция жылдамдығы күрт жоғарылайды. Енді сутек пероксидіне платинаны коллоидты өлшемдегідей етіп ұнтақтап салса, реакция қопарылыспен аяқталады.
Әдетте барлық гетерогенді катализдік реакциялар олар өте карапайым болса да, бірнеше сатыдан тұратын реакциялар арқылы жүреді-әрекеттесуші молекулалардың өзара жақындасуы; молекулалардың катализатордағы активтілік орталығына бағытталуы, әрекеттесетін молекуланың адсорбциялануы; молекулалардың химиялық өзгеруі; реакция өнімінің десорбциялануы; өнімнің катализатор бетінен алыстауы.
Жалпы катализдегідей бұл процесте катализатордың активтілігі концентрацияға, температураға, қысымға, әрекеттесетін реагенттер мен катализатордық химиялық құрамына, тағы да басқаларға байланысты болады (олар таңдамалы қасиетпен әсер етеді). Қазір жүздеген, мыңдаған катализдік реакциялар кеңінен зерттеліп, сипаты жағынан топтастырылған, олардьщ біразы өндірісте-негізгі технологиялық процестерде қолданылады.
Гетерогенді катализдің механизмі мен себептерін түсінуде көптеген тәжірибе кезінде жинақталған мәліметтерге негізделген екі жайдың маңызы зор: катализатор бетіне (үстіне) әрекеттесетін реагенттің адсорбциялануы; каталиттік реакцияларға катализатордың беті түгелдей қатынаспай, тек активті орталық деп аталатын жекеленген шағын бөлшектерден түратын, аса көп емес бөлігінің ғана әрекеттесуі. Демек адсорбция гетерогенді катализдегі бірден-бір маңызды, негізгі сатылардын, бірі екен. Осындай адсорбция кезінде катализатордың беткі қабатында орналасқан молекулалардың структуралық қүрамы өзгеріп, олардың реакцияға түсу қабілеті артады. Мұндай катализатор бетіне адсорбцияланған молекулалардың химиялық байланыстары әлсіреп, өздерінін, кұрылымын өзгертуі хемосорбция кезінде байқалады. Олай болса, осындай жағдайдағы гетерогенді катализдің механизмін хемосорбция анықтайды екен. Катализатордың беткі қабатына хемосорбцияланған реагенттін, мономолекуладан түратын қабаты ерекше сипатталатын аралық қабат ретінде қарастырылады және ол өте тұрақсыз болғандықтан да реакцияға түсуге қабілеті жоғары болады. Осылайша гетерогенді катализ кезінде катализатордың беткі қабатында аралык қосылыстар пайда болып тұрады. Активті орталықтардың болуы тікелей және жанама алынған деректер арқылы дәлелденеді. Катализаторлардын, улануы үшін удың өте аз мөлшері жеткілікті. Катализатор бетінің тегіс активті емес екені уланған бөліктердің түрінен де, рентгенографиялық әдістің талдауынан да, электронды микроскоп мәліметінен де анық көрінеді. Осы активті орталықтарда аса күшті теңестірілмеген электр өрісі болатындықтан, заттар негізінен осындай жерлерге адсорбцияланады. Адсорбциялы гетерогенді катализдің барлық теориялары ондағы активті орталықтың маңызы мен құрылысын, сондай-ақ ондағы молекулалардың энергетикалық күйін анықтауға бағытталады.
Гомогендік Катализде реакцияға қатысатын заттар мен катализаторлар бір агрегаттық күйде болады. Гетерогендік Катализде реакцияға қатысатын заттар мен катализатор әр түрлі фазада болады. Ерімейтін екі сұйықтық арасындағы Катализ фазааралық Катализ деп аталады. Катализдің барлық түрлеріне ортақ заңдылық – каталитикалық процестердің өздігінен жүруі. Каталитикалық процестерді Катализдің негізгі екі механизмімен түсіндіруге болады. Олар: тотығу-тотықсыздану Катализі және қышқылдық-негіздік Катализ Тотығу-тотықсыздану Катализі құбылысы электронның тасымалдануынан болады. Оларға тотығу, тотықсыздану, гидрлеу, дегидрлеу, тұрақсыз оттекті қосылыстардың ыдырауы, тағы басқа реакциялар жатады. Мұндай Катализдің катализаторлары – ауыспалы металдар мен олардың қосылыстары. Олардың жоғары активтілігі ауыспалы металдардың әр түрлі тотығу дәрежелерінде болуымен және тотығу дәрежелерінің өзгеруі көп энергетикалық шығынды қажет етпейтіндігімен түсіндіріледі. Қышқылдық-негіздік Катализге каталитикалық крекинг, гидраттану, дегидраттану, органикалық заттардың конденсациялануы, изомерлену реакциялары, тағы басқа жатады. Мұндай Катализдің катализаторлары – реагенттерге протон беретін немесе олардан протон алатын реагенттер мен гетеролиттік әрекеттесетін заттар. Мысалы, протондық (H2SO4, HCl, CH3COOH) және апротондық қышқылдар (BF3, AlCl3, тағы басқа), алюмосиликаттар Al2O3, фосфаттар, сульфаттар, тағы басқа Кейде негіздік сипаттағы катализаторлар да қолданылады (еріген негіздер, қатты CaO, MgO, тағы басқа). Реагенттерді активтендірудің әр түрлі жаңа әдістері табылуына қарамастан қазіргі кезде хим. өндірістің 80 – 90%-і каталитикалық процестердің үлесіне тиеді. Өндірістік каталитикалық процестерге майларды гидрогенизациялау, бензолды циклогексанға түрлендіру, нитробензолды анилинге айналдыру; мұнай өңдеу процесінде мұнай көмірсутектерін крекингілеу, жоғары сапалы бензиндер, дизельдік және реактивтік отындар алу үшін каталитикалық риформинг, алкилдеу, гидрокрекингілеу және су арқылы тазалау жатады. Жалпы Катализді зерттеуде әр түрлі электрхим. әдістерді пайдалану, сұйық фазалық гидрогендеу процестерінің заңдылықтарын тауып, оларға лайық оңтайлы катализаторларды жасауда қазақстандық академигі Д.В. Сокольский және оның мектебінің қосқан үлесі зор.
Катализатордың Қазақстанда зерттелуі
Қазақстанда Катализ мәселелерімен Органикалық катализ және электрхимия ин-ты (директоры – Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының акад. М.Жұрынов) және ҚазҰУ-дің “Катализ, коллоидтық химия және мұнай химиясы” кафедрасы айналысады.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том
- https://en.wikipedia.org/wiki/Catalysis
- https://kk.eferrit.com/катализаторлардың-анықтамасы-және/
- http://engime.org/s-jajlauov-fizikali-himiya.html?page=16 Мұрағатталған 20 қазанның 2018 жылы.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kataliz grekshe katalysis buzylu katalizator әserinen zhyldamdygyn ozgertetin process tүri Reakciyaga belgili bir zatty kosu arkyly himiyalyk reakciyanyn zhyldamdygyn arttyru procesi katalizator reakciyada kop molsherde zhumsalmajdy zhәne birneshe ret әreket etui mүmkin Reakciya zhyldamdygyn ozgertu үshin kop zhagdajda katalizatordyn kop molsherin kazhet etpejdi Peakciyaga katysyp procesti tiimdi zholmen zhүrgizedi birak reakciya sonynda bastapky kalpyn saktap kalady Katalizatorga kojylatyn negizgi talap onyn birlik betine 1 m2 nemese salmak birligine 1 g eseptegendegi zhogary katalizdik aktivtiligi Sol zhakta tekshe karameldengen kub kant on zhakta katalizator retinde tekshe kantty kүlmen kүjdiru Kataliz terminin algash ret 1835 zhyly shved himigi I Bercelius 1779 1848 engizgen Katalizdi on Kataliz zhәne teris Kataliz dep ekige boledi Zhalpy zhagdajda himiyalyk reakciyalar katalizatordyn katysuymen tez zhүredi ojtkeni katalizator katalizdelmegen mehanizmge karaganda aktivtendiru energiyasy tomen balama reakciya zholyn kamtamasyz etedi Katalizator әdette uakytsha aralyk onimnin pajda boluymen zhauap beredi sodan kejin cikldyk proceste bastapky katalizatordy kalpyna keltiredi On Kataliz kezinde katalizator reakciya zhyldamdygyn arttyrady al teris Kataliz kezinde reakciya zhyldamdygy bayaulajdy Reakciya zhyldamdygyn әlsiretetin zattardy kejde ingibitorlar dep te atajdy Reakciyalanatyn zattar men katalizatorlardyn fazalyk kүjine bajlanysty Kataliz gomogendik geterogendik zhәne mikrogeterogendik bolyp bolinedi Negizgi kagidattarX Y gipotetikalyk ekzotermiyalyk himiyalyk reakciyaga katalizatordyn әserin korsetetin zhalpy potencialdyk energiya diagrammasy Z beredi Katalizatordyn boluy reakciyanyn baska zholyn ashady kyzyl tүspen korsetilgen aktivtenu energiyasy tomen Songy nәtizhe men zhalpy termodinamika birdej Katalizdyk belsendilik әdette z tanbasymen belgilenedi Katalizatorlar әdette bir nemese birneshe reaktivtermen әrekettesip nәtizhesinde katalizatordy kalpyna keltiru procesinde aralyktardy tүzedi Tomende reakciyanyn tiptik shemasy keltirilgen onda C katalizatordy X zhәne Y reaktivterdi al Z osy X Y reakciyalarynyn nәtizhesi X C XC Y XC XYC XYC CZ CZ C Z Katalizator 1 reakciyamen tutynady birak 4 reakciyadan kejin shygady sondyktan ol zhalpy reakciya tendeuinde bolmajdy X Y Z Reakciya kezinde katalizator kalpyna keledi kobinese reakciyanyn zhyldamdygyn arttyru үshin az gana molsher kazhet Alajda tәzhiribede kejde kajtalama ekinshi procesterde katalizatorlar koldanylady Katalizator әdette zhyldamdyk tendeuinde pajda bolady Mysaly eger zhogaryda korsetilgen reakciya shemasyndagy zhyldamdykty anyktau kadamy birinshi kadam bolsa X C XC katalizdelgen reakciya zhyldamdyk tendeuimen ekinshi retti bolady v kcat X C ol katalizator koncentraciyasyna proporcional C Alajda reakciya kezinde C turakty bolyp kalady sondyktan katalizdelgen reakciya zhalgan birinshi retti bolady v kobs X osyndagy kobs kcat C Ingibitorlar ular zhәne promotorlarKatalizatorlardyn әserin tomendetetin zattar zhәne kajtymdy bolsa katalizator ingibitorlary al kajtymsyz bolsa katalizator ular dep atalady Promotorlar ozderi katalizator bolmasa da katalizdik belsendilikti arttyratyn zattar Ingibitorlardy kejde teris katalizatorlar dep atajdy ojtkeni olar reakciya zhyldamdygyn tomendetedi Alajda ingibitor terminine artykshylyk beriledi ojtkeni olar zhogary aktivtendiru energiyasymen reakciya zholyn engizbejdi bul zhyldamdykty tomendetpejdi ojtkeni reakciya katalizdenbegen zholmen zhүre beredi Onyn ornyna olar katalizatorlardy sondiru arkyly nemese bos radikaldar siyakty reakciyalyk aralyktardy zhoyu arkyly әreket etedi Әrekettegi katalizatorlarFermentter reakciyaga tәn biologiyalyk katalizatorlar bolyp tabylady Olar turaksyz aralyk kosylysty kalyptastyru үshin substratpen әreket etedi Mysaly komirtegi angidraciyasy reakciyany katalizdejdi H 2 CO 3 aq H 2 O l CO 2 aq Ferment reakciyanyn tepe tendikke zhyldam otuine mүmkindik beredi Bul reakciya zhagdajynda ferment komirkyshkyl gazynyn kannan zhәne okpege auytkuyna mүmkindik beredi osylajsha ol ekzaluan bolady Kalij permanganaty bul sutegi askynsyn ottegi gazyna zhәne suga ydyratuga arnalgan katalizator Kalij permanganatyn kosu reakciya temperaturasyn zhәne onyn zhyldamdygyn arttyrady Birneshe otpeli metaldar katalizatorlar retinde әreket etui mүmkin Avtomobildin katalitikalyk tүrlendirgishindegi platinanyn zhaksy mysaly Katalizator uytty komirtegi totygyn az uytty komirkyshkyl gazyna ajnaldyruga mүmkindik beredi Bul geterogendi katalizdin mysaly Katalizatordy koskanga dejin ajtarlyktaj molsherde zhalgaspagan reakciyanyn klassikalyk үlgisi bul sutegi gazy men ottegi gazy arasynda Eger siz eki gazdy bir birimen aralastyrsanyz eshtene bolmajdy Degenmen zharyktandyrylgan matadan nemese ushkynnan zhylu kossanyz reakciyany bastau үshin belsendiru energiyasyn enseresiz Bul reakciyada eki gaz sudy zharylys ondiru үshin zhauap beredi H2 O2 H2O Zhanu reakciyasy uksas Mәselen siz shamdy ortegende siz kyzudy koldanu arkyly belsendiru energiyasyn ensere alasyz Reakciya bastalgannan kejin reakciyadan shygatyn zhylu ony iske kosu үshin kazhetti aktivaciyalyk energiyany zhoyady Kataliz tүrleriKatalizdik reakciyalar gomogendi zhәne geterogendi bolyp bolinedi Gomogendi kataliz Әrekettesetin zattar men ondagy katalizator birtekti zhүjeden tursa yagni olardyn bәri de bir fazada bolsa onda muny gomogendi kataliz dejdi Mysaldar keltirejik Komirtek II oksidi su buynyn katalizdeuimen komirtek IV oksidine ajnalady Sol siyakty kүkirt IV oksidi azot II oksidinin katalizdeuimen kukirt VI oksidine ajnalady Reakciyaga tүsetin reagentter reakciya onimi zhәne katalizatorlar gaz kүjinde Suda eritin komirsular onda katalizator retinde koldanylatyn kyshkyl әserinen gidrolizdengende komirsu eritindisi zhәne katalizator reakciya onimi bir fazada bolady Su eritindilerinde gomogendi kataliz sutek zhәne gidroksil iondarynyn katysuymen otedi zhәne olardyn koncentraciyasy artkan sajyn osy reakciyanyn zhyldamdygy da artady Sondaj ak mundaj reakciyalarda pajda bolatyn sutektik bajlanystardyn әserinen ote kyska merzimdik molekulalar men iondardyn arasynda ionodipoldik birigu bolady zhәne ol gomogendi katalizde eleuli oryn alady Osynyn saldarynan әrekettesushi reagentterdin molekulalary polyustenip olardyn reakciyalaushy kabileti artady Gomogendi katalizdegi teoriyanyn basty zhajlarynyn biri reakciya zhүrgende katalizatordyn әrekettesushi reagentterdin birimen asa turaksyz aralyk kosylys tүzui sosyn onyn kelesimen tez әrekettesip katalizatordyn kajta kalpyna keletini Mysaly zhogaryda keltirilgen kүkirt IV oksidinin azot II oskidinin katysuymen totygatyn reakciyasyndagy aralyk kosylystardy zhәne zhalpy procesti bylaj korsetuge bolady 2NO2 2SO2 2SO3 2NO Mundagy 1 zhәne 2 reakciyalar aralyk kosylystardyn tүziluin zhәne katalizatordyn bastapky kalpyna keluin korsetedi Sirke aldegidin kyzdyryp ydyratkanda jod buyn katalizator retinde pajdalanady Osy reakciyany katalizatorsyz zhүrgizgende onyn 518 S ta aktivtendiru energiyasy E 191 1 kDzh mol al endi iod buyn katystyrganda E 136 5 kDzh molge tomendep onyn zhyldamdyk konstantasy on myn ese osedi Bugan basty sebep reakciyanyn eki satyda zhүrui CH3CHO I2 CH3I HI CO CH3I HI CH4 I2 Mundagy satylaj zhүretin aralyk reakciyalardyn aktivtendiru energiyasy ony katalizatorsyz zhүrgizgendegiden az Sirke aldegidinin katalizator komegimen zhylu әserinen ydyrauy әrekettesushi reagent pen katalizatordyn arasyndagy aralyk kosylystyn pajda bolatynyn dәleldejtin gomogendi katalizdegi reakciyalardyn biri ojtkeni osyndagy jodty metil de jodty sutekte turakty zhәne olardy zheke bolshegin aluga bolady Geterogendi kataliz Geterogendi kataliz dep әrekettesetin reagent pen ondagy katalizator әr tүrli fazada bolatyn reakciyalardy ajtady Geterogendi katalizde katalizator katty zat al reagentter ne sujyk ne gazd kүjinde bolady Mundaj reakciyalar eki faza aralygynda yagni fazalyk bette katalizatordyn betinde zhүredi Geterogendi katalizde katalizator bolatyn zattyn kasieti tabigi ereksheligi men kurylysy himiyalyk kuramy men bettik sipatynyn manyzy zor Mysaly platina plastinasyn sutek peroksidine batyrsa onda eshbir ozgeris bajkalmajdy Al osy plastina betin kyryp sosyn sutek peroksidine batyrsa reakciyanyn edәuir zhyldam zhүretini sonshama ottektin bolingeni kopirshik tүrinde korinedi Platinany usaktap koldansa reakciya zhyldamdygy kүrt zhogarylajdy Endi sutek peroksidine platinany kolloidty olshemdegidej etip untaktap salsa reakciya koparylyspen ayaktalady Әdette barlyk geterogendi katalizdik reakciyalar olar ote karapajym bolsa da birneshe satydan turatyn reakciyalar arkyly zhүredi әrekettesushi molekulalardyn ozara zhakyndasuy molekulalardyn katalizatordagy aktivtilik ortalygyna bagyttaluy әrekettesetin molekulanyn adsorbciyalanuy molekulalardyn himiyalyk ozgerui reakciya oniminin desorbciyalanuy onimnin katalizator betinen alystauy Zhalpy katalizdegidej bul proceste katalizatordyn aktivtiligi koncentraciyaga temperaturaga kysymga әrekettesetin reagentter men katalizatordyk himiyalyk kuramyna tagy da baskalarga bajlanysty bolady olar tandamaly kasietpen әser etedi Қazir zhүzdegen myndagan katalizdik reakciyalar keninen zerttelip sipaty zhagynan toptastyrylgan olardsh birazy ondiriste negizgi tehnologiyalyk procesterde koldanylady Geterogendi katalizdin mehanizmi men sebepterin tүsinude koptegen tәzhiribe kezinde zhinaktalgan mәlimetterge negizdelgen eki zhajdyn manyzy zor katalizator betine үstine әrekettesetin reagenttin adsorbciyalanuy katalittik reakciyalarga katalizatordyn beti tүgeldej katynaspaj tek aktivti ortalyk dep atalatyn zhekelengen shagyn bolshekterden tүratyn asa kop emes boliginin gana әrekettesui Demek adsorbciya geterogendi katalizdegi birden bir manyzdy negizgi satylardyn biri eken Osyndaj adsorbciya kezinde katalizatordyn betki kabatynda ornalaskan molekulalardyn strukturalyk kүramy ozgerip olardyn reakciyaga tүsu kabileti artady Mundaj katalizator betine adsorbciyalangan molekulalardyn himiyalyk bajlanystary әlsirep ozderinin kurylymyn ozgertui hemosorbciya kezinde bajkalady Olaj bolsa osyndaj zhagdajdagy geterogendi katalizdin mehanizmin hemosorbciya anyktajdy eken Katalizatordyn betki kabatyna hemosorbciyalangan reagenttin monomolekuladan tүratyn kabaty erekshe sipattalatyn aralyk kabat retinde karastyrylady zhәne ol ote turaksyz bolgandyktan da reakciyaga tүsuge kabileti zhogary bolady Osylajsha geterogendi kataliz kezinde katalizatordyn betki kabatynda aralyk kosylystar pajda bolyp turady Aktivti ortalyktardyn boluy tikelej zhәne zhanama alyngan derekter arkyly dәleldenedi Katalizatorlardyn ulanuy үshin udyn ote az molsheri zhetkilikti Katalizator betinin tegis aktivti emes ekeni ulangan bolikterdin tүrinen de rentgenografiyalyk әdistin taldauynan da elektrondy mikroskop mәlimetinen de anyk korinedi Osy aktivti ortalyktarda asa kүshti tenestirilmegen elektr orisi bolatyndyktan zattar negizinen osyndaj zherlerge adsorbciyalanady Adsorbciyaly geterogendi katalizdin barlyk teoriyalary ondagy aktivti ortalyktyn manyzy men kurylysyn sondaj ak ondagy molekulalardyn energetikalyk kүjin anyktauga bagyttalady Gomogendik Katalizde reakciyaga katysatyn zattar men katalizatorlar bir agregattyk kүjde bolady Geterogendik Katalizde reakciyaga katysatyn zattar men katalizator әr tүrli fazada bolady Erimejtin eki sujyktyk arasyndagy Kataliz fazaaralyk Kataliz dep atalady Katalizdin barlyk tүrlerine ortak zandylyk katalitikalyk procesterdin ozdiginen zhүrui Katalitikalyk procesterdi Katalizdin negizgi eki mehanizmimen tүsindiruge bolady Olar totygu totyksyzdanu Katalizi zhәne kyshkyldyk negizdik Kataliz Totygu totyksyzdanu Katalizi kubylysy elektronnyn tasymaldanuynan bolady Olarga totygu totyksyzdanu gidrleu degidrleu turaksyz ottekti kosylystardyn ydyrauy tagy baska reakciyalar zhatady Mundaj Katalizdin katalizatorlary auyspaly metaldar men olardyn kosylystary Olardyn zhogary aktivtiligi auyspaly metaldardyn әr tүrli totygu dәrezhelerinde boluymen zhәne totygu dәrezhelerinin ozgerui kop energetikalyk shygyndy kazhet etpejtindigimen tүsindiriledi Қyshkyldyk negizdik Katalizge katalitikalyk kreking gidrattanu degidrattanu organikalyk zattardyn kondensaciyalanuy izomerlenu reakciyalary tagy baska zhatady Mundaj Katalizdin katalizatorlary reagentterge proton beretin nemese olardan proton alatyn reagentter men geterolittik әrekettesetin zattar Mysaly protondyk H2SO4 HCl CH3COOH zhәne aprotondyk kyshkyldar BF3 AlCl3 tagy baska alyumosilikattar Al2O3 fosfattar sulfattar tagy baska Kejde negizdik sipattagy katalizatorlar da koldanylady erigen negizder katty CaO MgO tagy baska Reagentterdi aktivtendirudin әr tүrli zhana әdisteri tabyluyna karamastan kazirgi kezde him ondiristin 80 90 i katalitikalyk procesterdin үlesine tiedi Өndiristik katalitikalyk procesterge majlardy gidrogenizaciyalau benzoldy ciklogeksanga tүrlendiru nitrobenzoldy anilinge ajnaldyru munaj ondeu procesinde munaj komirsutekterin krekingileu zhogary sapaly benzinder dizeldik zhәne reaktivtik otyndar alu үshin katalitikalyk riforming alkildeu gidrokrekingileu zhәne su arkyly tazalau zhatady Zhalpy Katalizdi zertteude әr tүrli elektrhim әdisterdi pajdalanu sujyk fazalyk gidrogendeu procesterinin zandylyktaryn tauyp olarga lajyk ontajly katalizatorlardy zhasauda kazakstandyk akademigi D V Sokolskij zhәne onyn mektebinin koskan үlesi zor Katalizatordyn Қazakstanda zertteluiҚazakstanda Kataliz mәselelerimen Organikalyk kataliz zhәne elektrhimiya in ty direktory Қazakstan Ұlttyk gylym akademiyasynyn akad M Zhurynov zhәne ҚazҰU din Kataliz kolloidtyk himiya zhәne munaj himiyasy kafedrasy ajnalysady Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IV tom https en wikipedia org wiki Catalysis https kk eferrit com katalizatorlardyn anyktamasy zhәne http engime org s jajlauov fizikali himiya html page 16 Muragattalgan 20 kazannyn 2018 zhyly Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet