Зәйд ибн Сабит

Зәйд бин Сабит немесе Зайд ибн Сабит ибн ад-Дахак аль-Ансари (араб.: زيد بن ثابت بن الضحاك الأنصاري‎‎ — Зәйд ибну Сәбит ибну ад-Даһнак әл-Ансари, транс: Zaid bnu Ṯābit bnu aḍ-Ḍaḥḥāk al-Anṣārī) (615, Медине — 665) – Мұхаммед пайғамбардың (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) хатшысы, Алладан келген уаҺилерді хатқа түсіруші, Құран Кәрімді ретімен жүйеге келтіру үшін құрылған топтың жетекшісі, құқықшы-факиҺ, мемлекет қайраткері. Мединеде дүниеге келген. Мұхаммед пайғамбардың (Аллаһның оған игілігі мен сәлемі болсын) атасы нағашыларының ұрпағы. Жастайынан хат таныған. Өзінің ұқыптылығымен Мұхаммед пайғамбардың (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) назарын аударады. Алғашқы аяттар түсе бастаған кезден бастап пайғамбардың хатшысы болған. Көрші мемлекет басшылары мен ру басыларына жазылған хаттарды да Заид бин Сабит қағазға түсіріп отырған. Мұхаммед пайғамбардың (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) арнайы тапсырмасымен иврит және сирия тілдерін үйренген. Соғыстан түскен олжаларды сахабалар арасында тең бөліп тарату ісі де Заид бин Сабит-ке жүктеліп отырған. Мұхаммед пайғамбар (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) дүниеден өткен соң, Омар халифа Құран Кәрімді реттеп, жүйелеп, хатқа түсіру ісін қолға алған кезде бұл жұмыс Заид бин Сабит басқарған топқа жүктеледі. Омар дүниеден өткен соң Осман халифа Құран Кәрім нұсқасын қайта қарау үшін арнайы тексеру алқасын құрды. Бұл топтың жетекшілігі де Заид бин Сабит-ке тапсырылды. Аса жауапкершілікті талап ететін бұл жұмысты ол үлкен абыроймен атқарып шықты. Заид бин Сабит хатқа түсірген Құран Кәрімді сахабалар толық мақұлдады.

Зейд ибн Сабит
زيد بن ثابت بن الضحاك
Туған күні:	615 (0615)
Туған жері:	Медине
Қайтыс болған уақыты:	665 (0665)
Ғылыми аясы:	Хадис және тілдер білімі: иврит және сириялық тіл

"Мирас ілімін ең жақсы білетін Зәйд". (Хадис)

Құран аяттары мен сүрелері түскен кезде Аллаһ Расулы (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) оларды өзі ғана жаттап қоймай, басқаларға да жаттатқызатын. Әрі жаза білетін сахабаларына уахиді жаздыратын. Түскен уахиларды хатқа түсіретін Пайғамбарымыздың (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) бірнеше сахабасы болатын. Солардың бірі - Зәйд ибн Сәбит. Пайғамбарымыздың (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) маңдайалды сахабаларының бірі Зәйд ибн Сәбит ансарлардың Хазрәж тайпасының Нажжарұлдары руынан шыққан. Лақаб аты - Әбу Сайд немесе Әбу Абдурраһман.

Хижра жыл санауынан он бір жыл бұрын дүниеге келген хазіреті Зәйд Пайғамбарымыз (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) Мәдинаға келген кезде, әлі ойын баласы болатын. Тарихи деректер сол тұста оның он бір жаста болғандығын айтады. Мәдинада сахабалар Бәдір соғысына дайындалып жатқан кезде, жасы әлі он үшке толмаған нұр жүзді, зерек бір бала келді. Қолында өзінің бойынан ұзын қылышы бар ол Аллаһ Елшісінің қасына барып: "Уа, Расулаллаһ! Сен үшін жаным садаға. Сенімен бірге болып, сенің туыңның астында дұшпанға қарсы соғысуға рұқсат бер", - деді. Бұл әрекетіне сүйсінген Аллаһ Елшісі оған мейірім толы көздерімен қарап, арқасынан қақты. Жасы жетпегендіктен оны әскер қатарына алмады .

Әскерге алынбағанына Зәйд қапаланып қайғырды. Оның мақсаты - қиын кездері Аллаһ Елшісінің (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) қасынан табылып, онымен жақын болу. Алайда Зәйд өзінің зеректігін басқа салада көрсетті. Ол - Құран жаттап, ілім үйрену еді.

Зәйд - өте зерек, ақылды және есте сақтау қабілеті күшті алғыр сахабалардың бірі. Он бір жасында-ақ он жеті сүрені жатқа оқи алатын. Оның бұл қасиетіне тәнті болғандар Зәйдті Аллаһ Расулының (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) қасына апарып: "Уа, Расулаллаһ! Бұл, Зәйд баламыз, он жеті сүрені жатқа біледі. Сүрелерді сізге қалай түскен болса, солайша тура оқиды. Ол өте қабілетті. Оқу-жазуды да біледі. Ол сізге жақын болуды қатты қалайды. Қаласаңыз, сынап көріңіз",- дейді.

Пайғамбарымыз (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) Зәйдтің жаттаған сүрелерін тыңдады. Ол Құранды шын мәнінде керемет оқыды. Тоқтайтын жерінде тоқтап, сөздерге ерекше мән беріп мәнерлеп оқуы - оның Құранды жақсы оқуымен қоса, жақсы түсінгендігінің белгісі еді.

Зәйдтің бұл қасиетін байқаған Аллаһ Елшісі (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) оған Иврит (көне еврей) мен Суряни (көне Сирия) тілін үйренуді тапсырды. Өйткені, Пайғамбарымыз әртүрлі елдерден осы тілдерде жазылған хаттар алатын. Оларды оқып, реті келгенде жауап беру керек. Пайғамбарымыздың (Аллаһның Оған игілігі мен сәлемі болсын) өзі оқу-сызуды білмегендіктен, бұларды басқа адамдарға істетуге мәжбүр болды. Бірақ бөгде біреулердің хаттардың мазмұнын білгенін де қаламайтын. Сондықтан да Зәйд ибн Сәбит іске кірісіп, аз уақытта бұл тілдерді оқып-жаза алатын дәрежеде үйреніп алды. Осыдан кейін ол Пайғамбарымызға келген хаттарды оқып беріп отырды, қажет болғанда оларға жауап та жазатын. Осылайша ол Пайғамбарымыздың аудармашысы болды. Сонымен бірге ол өзінің негізгі ісін, уахи жазуды да жалғастырды .

Хазіреті Зәйд - Құранды жинақтауда үлкен қызмет атқарған ғалым сахабалардың бірі. Ол әрі Құранды жазып әрі жатқа білетіндіктен, хазіреті Әбу Бәкір Құранды жинау алқасын Зәйд ибн Сәбитке басқартты. Кейіннен хазіреті Осман кезінде Құран нұсқаларының көбейтіліп, Ислам орталықтарындағы қалаларға жіберу кезіндегі іс-шараларға ол жетекшілік жасады. Құранның сақталып, бізге дейін жетуінде оның қосқан үлесі өте зор.

Зәйд ибн Сәбит хазіреті Әбу Бәкірдің халифалығы кезінде Құранды жинастырған болса, хазіреті Омардың тұсында Құранның оқылуын үйретумен айналысты. Сонымен қатар пәтуа беру ісін де атқарды. Хазіреті Омар Зәйд ибн Сәбит пен бірнеше сахабадан басқалардың пәтуа берулеріне тыйым салған .

Ол Құранды жатқа білумен қатар "мирас (фараид) ілімін" жете меңгерген. Мирасқа байланысты мәселелерді сахабалар арасында одан жақсы білетін ешкім жоқ еді. Бұл жайлы Пайғамбарымыз: "Мирас ілімін (фараид) ең жақсы білетін - Зәйд", - деген .

Хазіреті Омар яки Осман болсын, Мәдинада болмаған кездерінде халифалық орындарына уәкіл етіп Зәйд ибн Сәбитті қалдырып кететін. Әсіресе, хазіреті Осман оны ерекше жақсы көретін. Османның халифалығы кезінде хазіреті Зәйд бәйтул малға (қаржы министрлігі деуге де болады) жауапты болып тағайындалды .

Зәйд ибн Сәбит хазіреті Осман, Әли мен Муғауияның халифалығының алғашқы бес жылында мүфти қызметін атқарды. Омар секілді бұл халифалар да фиқһ мәселелерінде Зәйд ибн Сәбиттің кеңесіне жүгінетін. Фиқһтық мәселелерде беделділігі соншалық, атақты жеті фиқһ ғалымдарының бірі Сайд ибн Мусәииб басқалардан естігендерін Зәйд ибн Сәбиттің өз аузынан естімейінше қабылдамайтын. Бүкіл ғұмырында Исламға қызмет еткен хазіреті Зәйд ибн Сәбит хижраның 45-жыл санауында бақиға аттанды. Ол көз жұмғанда күллі мұсылман әлемі қайғырып аза тұтты. Ибн Омар: "Бүгін адамдардың ең білгір ғалымы өлді", - десе, Ибн Аббас: "Міне, ілімнің көмілуі осылай", -деген еді .

Дереккөздер

1. "Қазақ Энциклопедиясы", 4 том 3 бөлім
2. Усдул-ғаба, 2:278; әл-Исәбә, 3:22.
3. Усдул-ғаба, 2:278.
4. Табақат, 2:358.
5. Табақат. 2:361.
6. Усдул-ғаба, 2:279; әл-Исәбә, 3:23.
7. Усдул-ғаба, 2:279.
8. Табақат, 2:360.