Жаңа сөздер

Жаңа сөздер (неологизмдер). Абай қазақ тілінің төл сөздері мен тұрақты тіркестерін еркін және өнімді пайдаланумен қатар лексикалық қорды көптеген жаңа сөздермен және фразеологизмдермен толықтырды. Бұған ақынның шығармашылық қорларының кең тақырыптығы, проза жанрына, оның ішінде публицистика мен ғылыми жанрларға баруы, орыс әдебиетінен аударма жасауы және поэтика қажетін өтейтін тың элементтерді іздеу әрекеттері себеп болды.

Абай тіліндегі жаңа қолданыстарды тілдік немесе лексикалық және стильдік жаңа сөздер деп айырып қарастыру қажет. Абай - өз заманын жан-жағынан алып сөз еткен қаламгер. Сондықтан ол, бір жағынан, өз дәуіріндегі қазақ қоғамының рухани және заттық дүниесіне енген жаңалықтарды, соған орай лексикалық қазынасына енген жаңа сөздерді өз тұсындағы тіл тәжірибесінен алып қолданса, екінші жағынан, сол қазынаға біраз жаңа қорды өзі жасап қосты. Әсіресе Абай қаламынан туған жаңа сөздердің дені болып келетін дерексіз ұғым атаулары - оның теология, философия, этика, мораль тақырыптарын сөз етуінің жемісі. «Қара сөздер» деп аталатын прозалық туындысында қоғам өмірі, қоғамның заң-законы, адамның мінез-құлқы сияқты тақырыптарды сөз ету үстінде бұрынғы кейбір атауларды жаңаша ұсынуға, жоқтарын жасауға, барларының мағынасын айқындап бір ұғымда тұрақтандыруға мәжбүр болды.

Жаңа сөздер жасауда Абай 1-көзекте жұрнақ, жалғау, содан соң мағына жаңғырту, сөз тіркестіру амалдарын пайдаланды. Олардың бірқатарын тұрақтандырып, терминдік дәрежеге көтерді. Мысалы, -лық жұрнағы арқылы тоқтаулылық, байлаулылық, тиянақсыздық, қорғалауықтық, күлкішілдік, өршілдік т.б., мақ жұрнағы арқылы сөзбек, сүймек т.б. тәрізді туынды тұлғалар жасап, оларды нақты дерексіз ұғым атаулары етеді. Мысалы, «әрбір нәрсеге қызықпақтық», «Арылмас әдет болды күлкішілдік», «Өршілдікпен лағынетке болған душар», «Адамзатқа не керек: сүймек, сөзбек, кейімек». «Ішпек, жемек, кейімек, күлмек, көңіл кетермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, мәнсап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық - бұл нәрселердің бәрінің де өлшеуі бар». Абай қаламынан туған жаңа элементтердің бір тобы - лексикаланған тіркестер, яғни көбінесе екі сөздің тіркесінелық жұрнағы жалғасып, бір дерексіз ұғымды білдіретін күрделі атаулар. Мысалы: қызбабастық, әсемсалдық күлкі тоқтық, өнер жоқтық, есі барлық, зор болғандық, адам жаулағандық сияқты тіркестер қазақ әдеби тілінде Абайға дейін көздеспеген тұлғалар. Абай мұндай жаңа тіркестерді өлеңдерінде де, прозасында да жүйелі түрде қолданып, лексика қазынасына қосқан.

Абай тіліндегі жаңа сөздер тек дерексіз зат есімдер емес, етістіктер тобында да бар. Мысалы, қайраттысу, әсемсу, сәнсу, қалжыңшылсу, жарамсақсу, серкесу, жер тәңірсу, қалжың бассу, еңбөгі жоқ еркесу сияқты қимыл атаулары тек Абай текстерінен табылатын жаңа қолданыстар. Грамматиканы зерттеушілер түркі тілдеріндегі жұрнағы есім тұлғаларынан сөйлеуші өзін не өзге біреуді біреуге немесе бірдеңеге балап көрсететін, я болмаса бір нәрсені істеген-істемеген етіп танытатын етістіктер жасайды деп анықтайды. Мысалы, мырзасу, батырсу, білгенсу, жазғансу дегендерде сөйлеуші өзін не басқа біреуді мырзаның, батырдың қылығын, сипатын иеленген жанға, немесе бірнәрсені білген, жазған адамға балау мағынасы бар. Сонымен қатар бұл жұрнақ жалғанған сөздің мағынасында семантикалық қосымша реңкі және болады, ол сөйлеушінің өзін не өзгені біреуге не бір денеге жай балай салу емес, ұқсауға тырысу немесе көлгірсу реңкін қоса береді. Абайсы жұрнақты туынды сөздердің осы реңкін жақсы пайдаланған. Мысалы, «Ұққыш жансып шабынар», «Жер тәңірісіп кермағыз» дегендеріңде ұққыш жанға,жер тәңіріне жай ғана ұқсау емес, ұққыш жан, жер тәңірі емес екенін, тіпті оларға ұқсамаса да ұқсап баққан көлгірсіген реңк бар.

Туынды етістік жасайтынсы жұрнағын пайдалануда Абайдың жалпы халықтық тіл нормасынан сәл ауытқитын ерекшелігі бар. Абай бәлсіну, сәнсіну, керексіну деп, жалпы тіл нормасында қалыптасқан тұлғаларды емес бәлсу, сәнсу, керексу деп жұрнақты түбір сөзге тікелей жалғайды, сол арқылы бұл туынды тұлғалардың мағыналық бояуын қалыңдатады. Мысалы, «Ел керексу» дегені елді керексіну деудің орнына келіп түр. Бір қарағанда мұңдай тұлғалар тосын, нормадан ауытқу сияқты болып көрінгенмен, бірде экспрессивтік мән алып, бірде ұйқас, өлшем құрауға жәрдемдесіп, жиі қолданылғандықтан және өлеңнің идеясын ашуда кедергі, яғни тұсініксіздік тудырмай тыңдықтан, Абай тілінің бір ерекшелігі ретіңде орын алады. Абай шығармалары тілінде көптеген тел сөздердің мағыналары жаңғыру (ауысу, тарылу не кеңею) арқылы айқындалып, біразы терминдік дәрежеге көтерілді. Бұл ретте әсіресе қоғамның әлеуметтік топтары мен экономика, сауда-саттық, заң, әкімшілік салаларына қатысты ұғым.зат атауларын білдіретін төл немесе кірме сөздер көзге тұседі. Олардың ішінде кейбіреулері (Мысалы, болыс, жатақ, шаруа, закон, законшік, арыз, іс, қызмет, шығыс, өсім, өсімкер, алыпсатар, атқамінер, пайда, кеспе т.б. нақтылы ұғым атауы ретінде терминге айналды.

Әрине, бұлар тек Абай тудырған жаңа сөз емес, сол тұстағы жалпыхалықтық тілдегі жаңа ұғым атаулары. Бұлардың көбі мағына жаңғырту арқылы пайда болған, олар жұрнақ арқылы жасалғандармен салыстырғанда аса көп те емес, дегенмен Абай мен оның тұсындағы ауызша, жазбаша тілде кеңінен орын ала бастаған лексикалық құрам белгі. Жаңа сөз жасаудың өзге тәсілдері Абай тілінде өріс алмаған. Екі түбірді біріктіру арқылы жаңа сөз жасау қазақ тілінде бар тәсіл болғанымен, бұл жолмен Абай жаңа сөз жасамаған.Оның шығармаларында көздесетін елубасы, атшабар тәрізді сөздер (олардың өзі арабша жазылған) қолжазбалар мен кітаптарда бір бірінен бөлек таңбаланған. Абай туындылары емес, сол кездегі жалпы қолданыстағы жаңа сөздер, жаңа құрылымдардың ең үлкен түрін Абай фразеология саласында жасаған. Соны фразеологизмдер жасауда перифраза (қ. «Парафраза») жиі қолданылған (қ. «Фразеология»). Тек перифраза дау үшін емес, жалпы жаңа образдар жасау үшін Абай семантикасы жағынан қатыспайтын сөздердің тіркестерінен жаңа фразеологизм жасайды. Мысалы, тентек жиын, саңырау қайғы, жабырқаңқы сөз дегендерде алдыңғы сын есімдер адамға қатысты айтылатын сөздер, ал мұнда адам емес, жиын, қайғы, сөз сияқты дерексіз ұғымдардың сипаттамасы ретінде берілген. Бұл - Абайда жүйеге айналған, кеңінен қолданылған тәсіл және ол кейбір зерттеушілер танығандай, орыс әдеби тілінің ғана әсері емес, бұрыннан қазақ әдеби дүниесінде сирек болса да көздесетін, үлгі-моделі бар амал (Мысалы, Дулатта ойдың мөңіреп жұртқа қайтуы, ақылды көңілдің құрысын құю Шәңгерейде ақ ниеттің тотығуы т.б). Фразеологизмдер саласында жүйелі түрде Абай жүргізген тағы бір жаңалық - бұрынғы фразеологизмдердің компоненттерін өзгертіп қолдану, сол арқылы тың ассоциация туғызу. Мысалы, Абайдың уайым жеу тіркесін қайғы жеу, әсекке таңу дегенді өсекке салу, ауызға сөз тұспеу дегенді тілге сөз тұспеу деп беруі кәнігі тіл нормасын бұзу емес, стильдік өң беру, өлең өлшемі, ұйқасы талабын өтеу т.б. сияқты әр алуан мотивпен жасалған құбылтулар. Сөйтіп, Абайдағы лексикалық жаңа сөздер бірнеше түрлі мақсат көздеп жасалынған: бірі - шығармаларының әр қырлы тақырыбына қарай өзі қолданған жаңа ұғымдарды қазақша атау, бұл салада әсіресе дерексіз ұғым атаулары көзге тұседі, екіншісі - образ жасау үшін стильдік жаңа сөздер қолдану, бұған - сы жұрнағымен келген етістік сөздері дәлел болады.

Абай тілінде сол кезеңдегі жалпы қазақ тілі үшін жаңа сөз болып табылатын бірсыпыра атаулар еркін және молынан қолданылған. Бұған әсіресе әлеуметтік саяси экономикалық , мәдениет, оқу-білім салаларына қатысты мағына жаңғырту арқылы және өзге тілдерден сөз қабылдау арқылы жасалған жаңа тұлғалар жатады. Бұл реттегі Абай тілінің ерекшелігі-кейбіреулерінің мағыналары айқындалып, бір ғана ұғымда тұрақталып, терминдік дәрежеге көтеріледі (шаруа, жатақ, арыз, іс, қызмет, өсім, болыс, партия, кандидат т.б ).

Дереккөздер

1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
2. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6