Есту— адам мен жануарлар организмінің дыбыс толқындарын қабылдау қабілеті.
Көптеген жәндіктерге, барлық омыртқалы жануарларға (әсіресе, сүтқоректілерге) тән қасиет. Адам мен жануарлар қоршаған ортадан көбіне биогенді (жануарлардың өздері шығаратын) дыбыстарды қабылдап, оған жауап қайтарады. Есту қабілеті жануарлардың ерекшелігіне, жасына, физиологиялық, экологиялық жағдайына, т.б. байланысты болады. Кейбір жануарлар өздерінен шығарып, оның кедергіден кері қайтқан жаңғырығын қабылдап, сол арқылы кеңістікті бағдарлайды, қорегін ұстайды. Жоғарғы сатыдағы жануарлар мен адамда есту процесін есту талшықтары (арнайы жүйкелер) атқарады. Сүтқоректілер дыбыс толқындарын мен сыртқы есту жолы арқылы қабылдап, сыртқы құлақ пен ортаңғы құлақ арасындағы дабыл жарғағын тербеліске келтіреді де, одан әрі өзара байланысқан балға, төс, үзеңгі сүйектеріне (ортаңғы құлақта болатын) беріледі. Үзеңгі сүйегі перилимфа, сұйықтарын (ішкі құлақ ішінде болатын) тербеліске келтіріп, одан дыбыс толқындары кортиев органына беріледі. Тербелген талшық дыбыс қабылдайтын клеткаларды тітіркендіреді. Осы тітіркеністің әсерінен есту рецепторларында қозу толқыны пайда болып, есту талшықтарының орталығына жетеді. Дыбыс есту жүйкесі арқылы алдыңғы мидың самай бөлігінде талданады. Есту сезімталдығы құлақ қабылдай алатын ең кіші өлшенеді. Мысалы, адам 16 — 20 Гц-тен 20 кГц-ке дейінгі жиіліктен дыбысты қабылдай алады, ұсақ жәндіктерде 0,2 — 500 кГц, балықтарда 50 Гц — 5 кГц, дельфиндерде 100 Гц — 200 кГц, т.б.
Есту органы — құлақ — дыбыс өткізетін және дыбыс қабылдайтын екі бөлімнен тұрады (суретті қараңыз). Дыбыс өткізгіш бөлім сыртқы және ортаңғы құлаққа бөлінеді, олардың арасында дабыл жарғағы бар. Дыбыс қабылдайтын бөлім ішкі құлақтан, және самайда орналасқан мидың арнайы учаскесінен (мұны есту орталығы деп агайды) тұрады.
- Сыртқы құлаққа құлақ қалқаны мен сыртқы есту түтігі жатады.
- Ортаңғы құлақта есту сүйекшелері: балғашық, төс және үзеңгіше орналасқан шағын дабыл қуысы бар. Дабыл қуысы евстахиев түтігі арқылы мұрын-тамақ жолымен ұштасады. Адам жұтынған кезде ашылып, мұрын-тамақтан келген ауа ортаңғы құлаққа енеді, мұның дыбысты ішкі құлаққа өткізуге маңызы бар.
- Ішкі құлақта құлақ құрышы, онда сезімтал есту клеткалары мен вестибуляр аппараты тепе-теңдік органы орналасқан. Дыбыс толқыны есту түтігі, дабыл жарғағы және күллі есту сүйекшелері арқылы құлақ құрышына беріліп, есту клеткаларын тітіркендіреді. Бұл тітіркеніс одан әрі есту нервтері арқылы мидың есту орталығына жеткізіледі.
Адамның сөзді, музыканы қабылдау қабілеттілігі
Құлақтық әр түрлі бөлімдері қабынып ауырғаңда адам уақытша, не мүлдем естімей қалады. Мұрын мен мұрын-тамақ жолдары ауруға шалдыққанда евстахиев түтігі қабынып, соның салдарынан дабыл қуыеына ауаның келуі қиындал, дыбыс өткізгіштігі бұзылады. ұзақ уақыт бойы қабынып ауырғаңда ортаңғы құлақта жапсырма және тыртық пайда болып, соның салдарынан құлақ көмескі естуі мүмкін. Сондықтан да созылмалы тұмаура шалдыққанда не мұрын-тамақ жолдары қабынғанда міндетті түрде дәрігерге қаралып, құлақтың есту қабілетіне ұдайы зер салып отыру қажет. Әсіресе бала құлағына өте сақ болған жөн. Көп жағдайда бала құлағының мүкістігі аденоидке (тамақ-мұрын бездерінің ұлғаюына) байланысты. Кейде контузия болғанда, бас сүйек жарақаттанғанда, ми қыртысы қабынғанда (менингитте) не қан тамыры склерозға шалдыққанда адам жекелеген дыбыстарды, тіпті музыкалы естуі мүмкін, бірақ сөзді не әуенді тұтас түсініл, ажырата алмайды. Бұл — есту орталығының қабықшасы зақымданғанда байқалады.
Кейбір жағдайда, мәселен, құлаққа құлық қатып, тесігін мүлдем бітеп тастағанда есту нашарлайды, бірақ құлақты тазалағанда ол қайтадан қалпына келеді. Құлақ ішіне бөгде заттар — насекомдар, құлақты тазалағанда мақта т. б. тұрып қалады. Балалар ойнап жүріп, кейде құлағына күнбағыс дәнін, қағаз, , моншақ секілді ұсақ заттарды кіргізіл алады. Мұндайда дереу дәрігерге қарату қажет, өйткені құлақтағы затты дұрыс алмаудың салдарынан оның есту жолы мен дабыл жарғағы жарақаттанып, ортаңғы құлақ ауруға шалдығуы мүмкін. Құлақ қуысын дұрыс тазаламау не үшкір заттармен (, сіріңке талы) шұқылау салдарынан кейде ол тітіркенеді не есту саңылауының терісі сызаттанады. Сызатқа микробтар түскенде есту саңылауында сыздауық пайда болуы мүмкін; бұл ауру асқынған жағдайда ортаңғы құлақ қабынып, есту нашарлайды. Құлақты саусаққа оралған таза шүберекпен, не сіріңке талына оралған мақтамен тазалау қажет. Құлақ қышыған жағдайда мақтаны әтірге не вазелин майына шылан алады. Егер қышуы басылмаса, дәрігерге қаралған жөн. Құлақтың жөнді естімеуі көп жағдайда ортаңғы құлақтың қабынуына не есту нервтерінің зақымдануына байланысты. Отитті емдеген кезде аурулы одан әрі өршітіп алмас үшін дәрігердің айтқан кеңестерін бұлжытпай орындау қажет. Құлақ ауруға шалдыққанда (бұлақ аққанда және бұлақ ақпай-ақ ауырғанда) ұзақ уақыт емделуді қажет етеді. шалдыққанда тек ортаңғы құлақ қана емес, ішкі құлақ та, есту нервтері мен есту орталығының қабығы да зақымдануы мүмкін. Мұндай асқыну құлақ түбіндегі без қабынғанда, грипп және басқа да инфекциялық аурулар кезінде байқалады; әсіресе тілі шықпаған не тілі шыға бастаған үшін бұл аурулар өте қатерлі (құлағы мүкіс баланың тілі де жөнді шықпайды). Бас жарақатынан (әсіресе балаларға қауіпті), ми шайқалуынан кейде құлақ жөнді естімей қалуы мүмкін. Құлақ мүкіетігін дер кезінде, әрі дұрыс емдеу құлақты жөнді не мүлде естімей қалудан сақтап қалады. Мүлде керендікті (не ) емдеу мүмкін емес. Егер жүргізілген емдік шараларға қарамастан бала мүлде естімесе не нашар естісе, онда оны саңырау не мылқау балалардың арнаулы мекемесіне апарған жөн. Құлағы нашар еститіндерге арнайы есту жаттығуларын жасау едәуір көмектеседі. Есту жаттығуларын дауыс зорайтқыш аппараттық көмегімен «ерін қимылы бойынша оқыту» — балашық дыбысты аңғарушылығын дамытып, есту қабілетін толық пайдалануына мүмкіндік береді. Дауыс зорайтқыш аппарат сырттан келетін сөзді де, өз сөзін де естуіне ықпал жасайды. Мұның өзі оны сөзді дұрыс айтуға қалыптастырады. Кәсіптік мамандыққа байланысты кездесетін кереңдік есту органына өндірістегі қатты шумен дірілдің ұзақ уақыт бойы әсер етуінен болады. Бұл ауруға жол бермес үшін өндірісте алдын ала сақтық шаралары жүргізіледі: шу мен дірілді мүмкіндігінше азайту қамын қарастырады, технологиялық процестерді жетілдіреді, т. б. Құлақ мүкістігін одан әрі асқындырып алмас үшін, мұндай адамды шуы аз басқа жұмысқа ауыстырады. Құлақ мүкістігі жазылмаса, есту аппаратын пайдалану қажет. Мұндай аппаратпен көп жағдайда құлақтың есту қабілетін қалпына келтіруге болады. Аппарат .ауа немесе сүйек телефонымен жабдықталған. Сонымен бірге есту көзілдірік де (тек ауа телефоны бар) шығарылды. Құл ағы мүкіс адамға қандай аппаратты қолданудың қажет не қажет еместігін дәрігер шешеді. Есту аппаратын дәрігердің рұқсатынсыз ешқашан пайдалануға болмайды: біреуге оның қажеті болмауы, екіншісіне пайда бермеуі, тіпті зиян да жасауы мүмкін.
Дереккөздер
- "Қазақ Энциклопедиясы" 3 том
- Шаңырақ: Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Estu adam men zhanuarlar organizminin dybys tolkyndaryn kabyldau kabileti Estu Koptegen zhәndikterge barlyk omyrtkaly zhanuarlarga әsirese sүtkorektilerge tәn kasiet Adam men zhanuarlar korshagan ortadan kobine biogendi zhanuarlardyn ozderi shygaratyn dybystardy kabyldap ogan zhauap kajtarady Estu kabileti zhanuarlardyn ereksheligine zhasyna fiziologiyalyk ekologiyalyk zhagdajyna t b bajlanysty bolady Kejbir zhanuarlar ozderinen shygaryp onyn kedergiden keri kajtkan zhangyrygyn kabyldap sol arkyly kenistikti bagdarlajdy koregin ustajdy Zhogargy satydagy zhanuarlar men adamda estu procesin estu talshyktary arnajy zhүjkeler atkarady Sүtkorektiler dybys tolkyndaryn men syrtky estu zholy arkyly kabyldap syrtky kulak pen ortangy kulak arasyndagy dabyl zhargagyn terbeliske keltiredi de odan әri ozara bajlanyskan balga tos үzengi sүjekterine ortangy kulakta bolatyn beriledi Үzengi sүjegi perilimfa sujyktaryn ishki kulak ishinde bolatyn terbeliske keltirip odan dybys tolkyndary kortiev organyna beriledi Terbelgen talshyk dybys kabyldajtyn kletkalardy titirkendiredi Osy titirkenistin әserinen estu receptorlarynda kozu tolkyny pajda bolyp estu talshyktarynyn ortalygyna zhetedi Dybys estu zhүjkesi arkyly aldyngy midyn samaj boliginde taldanady Estu sezimtaldygy kulak kabyldaj alatyn en kishi olshenedi Mysaly adam 16 20 Gc ten 20 kGc ke dejingi zhiilikten dybysty kabyldaj alady usak zhәndikterde 0 2 500 kGc balyktarda 50 Gc 5 kGc delfinderde 100 Gc 200 kGc t b Estu organy kulak dybys otkizetin zhәne dybys kabyldajtyn eki bolimnen turady suretti karanyz Dybys otkizgish bolim syrtky zhәne ortangy kulakka bolinedi olardyn arasynda dabyl zhargagy bar Dybys kabyldajtyn bolim ishki kulaktan zhәne samajda ornalaskan midyn arnajy uchaskesinen muny estu ortalygy dep agajdy turady Syrtky kulakka kulak kalkany men syrtky estu tүtigi zhatady Ortangy kulakta estu sүjeksheleri balgashyk tos zhәne үzengishe ornalaskan shagyn dabyl kuysy bar Dabyl kuysy evstahiev tүtigi arkyly muryn tamak zholymen ushtasady Adam zhutyngan kezde ashylyp muryn tamaktan kelgen aua ortangy kulakka enedi munyn dybysty ishki kulakka otkizuge manyzy bar Ishki kulakta kulak kuryshy onda sezimtal estu kletkalary men vestibulyar apparaty tepe tendik organy ornalaskan Dybys tolkyny estu tүtigi dabyl zhargagy zhәne kүlli estu sүjeksheleri arkyly kulak kuryshyna berilip estu kletkalaryn titirkendiredi Bul titirkenis odan әri estu nervteri arkyly midyn estu ortalygyna zhetkiziledi Adamnyn sozdi muzykany kabyldau kabilettiligiҚulaktyk әr tүrli bolimderi kabynyp auyrganda adam uakytsha ne mүldem estimej kalady Muryn men muryn tamak zholdary auruga shaldykkanda evstahiev tүtigi kabynyp sonyn saldarynan dabyl kuyeyna auanyn kelui kiyndal dybys otkizgishtigi buzylady uzak uakyt bojy kabynyp auyrganda ortangy kulakta zhapsyrma zhәne tyrtyk pajda bolyp sonyn saldarynan kulak komeski estui mүmkin Sondyktan da sozylmaly tumaura shaldykkanda ne muryn tamak zholdary kabynganda mindetti tүrde dәrigerge karalyp kulaktyn estu kabiletine udajy zer salyp otyru kazhet Әsirese bala kulagyna ote sak bolgan zhon Kop zhagdajda bala kulagynyn mүkistigi adenoidke tamak muryn bezderinin ulgayuyna bajlanysty Kejde kontuziya bolganda bas sүjek zharakattanganda mi kyrtysy kabynganda meningitte ne kan tamyry sklerozga shaldykkanda adam zhekelegen dybystardy tipti muzykaly estui mүmkin birak sozdi ne әuendi tutas tүsinil azhyrata almajdy Bul estu ortalygynyn kabykshasy zakymdanganda bajkalady Kejbir zhagdajda mәselen kulakka kulyk katyp tesigin mүldem bitep tastaganda estu nasharlajdy birak kulakty tazalaganda ol kajtadan kalpyna keledi Қulak ishine bogde zattar nasekomdar kulakty tazalaganda makta t b turyp kalady Balalar ojnap zhүrip kejde kulagyna kүnbagys dәnin kagaz monshak sekildi usak zattardy kirgizil alady Mundajda dereu dәrigerge karatu kazhet ojtkeni kulaktagy zatty durys almaudyn saldarynan onyn estu zholy men dabyl zhargagy zharakattanyp ortangy kulak auruga shaldyguy mүmkin Қulak kuysyn durys tazalamau ne үshkir zattarmen sirinke taly shukylau saldarynan kejde ol titirkenedi ne estu sanylauynyn terisi syzattanady Syzatka mikrobtar tүskende estu sanylauynda syzdauyk pajda boluy mүmkin bul auru askyngan zhagdajda ortangy kulak kabynyp estu nasharlajdy Қulakty sausakka oralgan taza shүberekpen ne sirinke talyna oralgan maktamen tazalau kazhet Қulak kyshygan zhagdajda maktany әtirge ne vazelin majyna shylan alady Eger kyshuy basylmasa dәrigerge karalgan zhon Қulaktyn zhondi estimeui kop zhagdajda ortangy kulaktyn kabynuyna ne estu nervterinin zakymdanuyna bajlanysty Otitti emdegen kezde auruly odan әri orshitip almas үshin dәrigerdin ajtkan kenesterin bulzhytpaj oryndau kazhet Қulak auruga shaldykkanda bulak akkanda zhәne bulak akpaj ak auyrganda uzak uakyt emdeludi kazhet etedi shaldykkanda tek ortangy kulak kana emes ishki kulak ta estu nervteri men estu ortalygynyn kabygy da zakymdanuy mүmkin Mundaj askynu kulak tүbindegi bez kabynganda gripp zhәne baska da infekciyalyk aurular kezinde bajkalady әsirese tili shykpagan ne tili shyga bastagan үshin bul aurular ote katerli kulagy mүkis balanyn tili de zhondi shykpajdy Bas zharakatynan әsirese balalarga kauipti mi shajkaluynan kejde kulak zhondi estimej kaluy mүmkin Қulak mүkietigin der kezinde әri durys emdeu kulakty zhondi ne mүlde estimej kaludan saktap kalady Mүlde kerendikti ne emdeu mүmkin emes Eger zhүrgizilgen emdik sharalarga karamastan bala mүlde estimese ne nashar estise onda ony sanyrau ne mylkau balalardyn arnauly mekemesine apargan zhon Қulagy nashar estitinderge arnajy estu zhattygularyn zhasau edәuir komektesedi Estu zhattygularyn dauys zorajtkysh apparattyk komegimen erin kimyly bojynsha okytu balashyk dybysty angarushylygyn damytyp estu kabiletin tolyk pajdalanuyna mүmkindik beredi Dauys zorajtkysh apparat syrttan keletin sozdi de oz sozin de estuine ykpal zhasajdy Munyn ozi ony sozdi durys ajtuga kalyptastyrady Kәsiptik mamandykka bajlanysty kezdesetin kerendik estu organyna ondiristegi katty shumen dirildin uzak uakyt bojy әser etuinen bolady Bul auruga zhol bermes үshin ondiriste aldyn ala saktyk sharalary zhүrgiziledi shu men dirildi mүmkindiginshe azajtu kamyn karastyrady tehnologiyalyk procesterdi zhetildiredi t b Қulak mүkistigin odan әri askyndyryp almas үshin mundaj adamdy shuy az baska zhumyska auystyrady Қulak mүkistigi zhazylmasa estu apparatyn pajdalanu kazhet Mundaj apparatpen kop zhagdajda kulaktyn estu kabiletin kalpyna keltiruge bolady Apparat aua nemese sүjek telefonymen zhabdyktalgan Sonymen birge estu kozildirik de tek aua telefony bar shygaryldy Қul agy mүkis adamga kandaj apparatty koldanudyn kazhet ne kazhet emestigin dәriger sheshedi Estu apparatyn dәrigerdin ruksatynsyz eshkashan pajdalanuga bolmajdy bireuge onyn kazheti bolmauy ekinshisine pajda bermeui tipti ziyan da zhasauy mүmkin Derekkozder Қazak Enciklopediyasy 3 tom Shanyrak Үj turmystyk enciklopediyasy Almaty Қaz Sov encikl Bas red 1990 ISBN 5 89800 008 9