Езу

Езу - ауыздың бір бөлігінің атауы.

Сөз төркіні — түркі тілдері және оның пайда болуы — ауыз төңірегіндегі басқа мүшелерге меншіктелген атаулардың әр кезде мағынасын өзгертіп, ауыстырып отыруынан деуге болады. С. Е. Маловтың түркі тілдерін топтастыруы бойынша, якут тілі ең ертедегі, көне тілдер қатарына жатқызылған. Әңгімені осы тіл төңірегінен бастасақ, онда «ерін» мағынасын «уос» сөзі береді.. Бұл сөз якут тілінде «ауыз» мағынасын да береді. Бірақ бұл оның ауыса айтылудан туған қосымша мағынасы сияқты. Өйткені якуттарда біздегі «ауыз» мағынасын түсіндіруде «айах» сөзі жиі қолданылады. Осыған қарағанда «уос» сөзіне тұңғыш, алғашқы меншікті мағына — «ерін» болғандығын аңғарамыз. Біздегі «ауыз» якуттардағы «уос» сөзінің дыбыстық әрі мағыналық өзгеріске душар болған түрі сияқты. «Уос» тұлғасының бізде «ауыз» қалпына дейін өзгеруі түркі тілдеріндегі дыбыс сәйкестіктеріне дәл келеді. Мысалы, якуттардағы «ағыс», «үүт» тұлғалары қазақ тіліндегі «сегіз», «сүт» мағыналарын береді. Өзгеріс жолы: уос>а + уос>ауүс>ауыс>ауыз. Бұл дыбыстық құрамдағы сөздің бірде «ауыз», кейде «ерін» мағыналарын беретіндігі ертедегі түркі жазба ескерткіштерінен де белгілі: ағыз — ауыз; ауыспалы мағынасы — ерін.

Бұл келтірілген деректерден түркі, моңғол тобындағы тілдерде «с» мен «з» дыбыстары бірін-бірі орын ауыстыра беруі заңға айналғандығын білеміз. Тіпті « з ~ р » болып та бірімен-бірі сәйкесіп келеді. Тілімізде «көз», «көр» (етістік) болуы немесе біздегі «қыз» сөзінің чуваштарда «хийр» болып тұлғалануы да «з» мен «р» дыбыстарының сәйкесе беретіндігіне дәлел бола алады. Осы қағида бойынша өте ертеректе «ауыз» мағынасын берген «уос» (якут тілі мәліметі бойынша) уақыт озып, қоғам дамуымен қоса, басқа түркі, моңғол тілдеріңде дыбыстық өзгеріске үшырауы арқылы «уоз» одан әрі «уор» тұлғасына дейін жетіп, әр тілде ауыз немесе сонымен байланысты бөліктердің атаулары пайда болған сияқты жорамал айтуға да жол ашылады. моңғол, біздегі «ерін» мағынасын «уурул», «урл» тұлғалары берсе, тува тілінде біздегі дыбыстық құрамға сәйкес «эрин» сөзі береді.

«Уруул», «урл», «эрин», «ерін» тұлғаларының әрқайсысының түбірі — «ур», «эр» және дыбыс сәйкестігі заңдылығына байланысты «уос» тұлғасынан шыққан. Түбір соңындағы қосымшалардың -ул, -л, -ан, -ін болып келуі осы тілдерге тән л ~ н дыбыс сәйкестігінің нәтижесі. Сөйтіп, «ерін» мен «ауыз» сөздерінің арғы тегі бір деп қарауға тура келеді. Енді «езуге» келетін болсақ, мүны тек «еріннің» дыбыстық өзгеріске түскен түрі деп қана айта аламыз. Мұнда «з» мен «р» арасындағы кері сәйкестікке кез болып отырмыз. Бұл пікір ой ұшқырлығын арқаланудан туған емес, кейбір тілдік деректерге негізделген. Мысалы, тунгус-маньчжур тобындағы дейбір тілдерде: һезун — ерін деген мағынада қолданылады. Осыған қарағанда біздегі «ерін» сөзі «езу» дыбыстық құрамына дейін өзгеріп, «ауыздың екі жақ шеті» дегенді білдіретін жаңа мағына иеленуіне мүмкіндік алған. «Ерін» сөзінің «езу» түлғасына айналудағы біздегі ерекшелік — соңғы -н қосымшасы түсірілген. Ал тунгус-маньчжур тілдерінде ол сақтала отырып, түбір алдына «һ» дыбысы қосылған. Қорыта айтқанда, қазіргі қолданылып жүрген «ерін», «ауыз», «езу»— бүгінгі таңда мағыналары мен тұлғасы әр түрлі бола тұрса да, ең алғаш, өте ерте кездерде бір түбірден, сондай-ақ бір мағынадан өрбіген деуге тура келеді.

Дереккөздер

1. Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-қ2459-6