Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Басқа мағыналар үшін Дәулеткерей (айрық) деген бетті қараңыз.Дәулеткерей Шығайұлы (1820, Орал облысы,Орда ауданы - 4.05.1887) — қазақтың аса көрнекті күйші-композиторы.
| Дәулеткерей Шығайұлы | |
|---|---|
| Дәулеткерей Шығайұлы | |
| Дүниеге келгені: | 1820 Орал облысы Орда ауданы |
| Қайтыс болғаны: | 4.05.1887 |
| Мансабы: | күйші |
| Жұбайы: | Ырысбике |
Өмірбаяны
Дәулеткерей Шығайұлы 1820 жылдар шамасында қазіргі Орал облысының Орда ауданында ауқатты отбасында дүниеге келген. Әкесі Шығай да, Бөкей ордасының ханы Жәңгір-Керей хан де оны бала жасынан ел билеуге, төрелік салтанат құруға тәрбиелеген. Алғашқы уакытта ол сол елдегі жеке-жеке руларды басқарып көреді. Бірақ билікте жүрген адамның амалсыздан қатігез болатынын ол нәзік жүрегімен ерте түсінеді. Туысы Жәңгір ханның қарапайым қазақтардың жерін тартып алып, шұрайлы, өзен-сулы жайылымдарды, қыстауларды кең даламызға бойлай еніп келе жатқан орыс отаршылдарына беруі Дәулеткерейдің де ызасын келтірген. Тікелей қатыспаса да XIX ғасырдың орта тұсындағы Исатай-Махамбет көтерілісіне тілектес болған деген дерек те бар. Мұны оның "Жігер" атты күйінен байқауға болады.
Атақты музыка зерттеушісі, академик Ахмет Жұбановтың айтуына қарағанда, Дәулеткерейдің туған жиені, Кеңес өкіметінің тұсында өмір сүрген күйшінің елу шақты күйін тартады екен. Даңқты сазгер туралы, құнды деректер берген де сол кісі көрінеді. Дәулеткерей бала кезінде молдадан оқып, мұсылманша хат таныған. Ресейде білім алып, кейін генерал дәрежесіне дейін жеткен хан Жәңгір Ордада балалардың орысша білім алуына да жағдай туғызыпты. Дәулеткерей орысша үйреніп, оқи да, жаза да алатын болған. Кішкентайынан-ақ оқымысты бала атанған. Домбыраны тамаша орындаушы деген күйшіден шеберлікті үйренген. Оның үстіне сұлтандардың қысқы мекеніне айналған Ордаға қырқыншы жылдардың бас кезінде Саратовтан драма және эстрада артистері шақырылады екен. Дәулеткерей орыс және Еуропа музыкасымен жастайынан танысқан деген жорамал бар. Ол орыстың балалайкасында шебер ойнапты. Сондай-ақ гитара мен мандолинаны да тарта білген. 1854 жылы француз саяхатшысы сызған суреттің нобайымен салған акварельде күй тартып отырған Дәулеткерей, одан басқа да аспаптарда орындаушылар бейнеленген. Ең қызығы — ортада билеп жүрген еркек бейнесі бар.
1855 жылы патшаның таққа отырып, тәж кию салтанатына қатысқан өкілдердің ішінде Дәулеткерей де бар еді. Оны делегация құрамына кіргізудегі мақсат — бірте-бірте ел басқару тәртібін үйрене берсін дегендік еді. Бірақ ол патша колонизаторларының сарайымен емес, озықойлы Ресеймен, Пушкин елімен танысуға келген-ді. Ол осы сапардан көрмегенін көріп, естімегенін өз қүлағымен естіп қайтады. Еуропа сазгерлерінің оркестр ойнаған шығармаларын тыңдайды. Өзі өлең жазбаса да поэзияны жүрегімен түсінетін күйші екі жылдан кейін Пушкинге, ақынның өзі оқыған лицей жанынан ескерткіш қоюға Бөкей ордасынан қаржы жиналған кезде, бірінші болып өз үлесін қосқан. Дәулеткерей 1861 жылы Қызылқұрт елінің билеушісі боп тағайындалған соң, бір жылдан кейін күй атасы Құрманғазымен кездескен. "Дәулеткерейдің Құрманғазымен әңгімелесіп, халық дәстүрі үлгісіндегі басқа да домбырашыларды көріп тануы, оның музыкалық творчествосына қатты әсер етеді", — деп жазады академик Ахмет Жұбанов. Құрманғазы және оның шәкірттерінің ең үздік музыкалық шығармалары дауылдатқан екпінімен, тастай тегеуірінділігімен, өршіл батылдығы, кең тыныстылығымен ерекшеленеді.
Дәулеткерейдің халық тағдырын, елдің еркіндікке ұмтылу сезімін бейнелеген "Топан", "Жігер" атты күйлері тегеурінділігімен қоса тақсірет көрген ержүрек адамның салмақты, салиқалы тебіреніс-толғанысын бейнелейді. "Жігер" туралы Затаевич былай деп жазған:
"Бұл күй — дыбыстық мүмкіндігі аз домбыраның тар көмейіне сыймай, тасып жатқан терең де мол, көтеріңкі лептегі мән-маңызы зор шығарма".
Өткен ғасырдың жетпісінші жылдары қайтыс болған Дәулеткерей, ұзақ уақыт өмір сүрмесе де артына өлмес, өшпес мұра қалдырып кеткен ұлы күйшілердің бірі.
Шығармашылығы
Оның алғашқы шығармаларының бірі "". Бұл күй Ақбала деген өнерлі де сұлу қызға арналған. Дәулеткерейдің "", "", "", "Ысқырма", "" дейтін күйлері тіршілік-тұрмыстағы әр алуан көріністерді бейнелейді. "Жұмабике" деген күйінің тарихы былай: ол кезде қыздар кішкентайынан өзі білмейтін біреуге атастырылатын салт болған. Кейін бойжеткенде, өзі сүймесе де, сол жігітке ұзатылуға тиіс. Бұған наразы жігерлі қыздар Уақытша кеңес дейтін билігі бар мекемелерге арыз айтып баратын болған. Қыз сөзі расталып, шындықтың бет пердесі ашылса, азаттық алады екен. Міне, асқан әнші, ақындық өнері рулы елге ерте танылған, өз талабымен еркіндік алған Жұмабике деген қызға ризалық сезімін Дәулеткерей күй арқылы жеткізген. 1869 жылы қазақтың ұлы күйшісі Құрманғазы Сағырбайұлымен кездесуі Дәулеткерейдің шығармашылық өміріндегі ұмытылмас кезең болды, олар күй тілімен табысып, бір-біріне күйшілік өнерімен тікелей әсер етеді. Дәулеткерейдің көптеген күйлері халық арасына кеңінен тараған.
Оның тұрмыстық жанрдағы «», «», «Ысқырма», «Қосалқа» күйлері; «», «», «», «», «Құдаша», «Мұңды қыз», «Жұмабике» сияқты әйелдер бейнесін жасаған шығармалары бар. Орыс музыкасының әсерімен «», «», «», «Топан» т. б. күйлерін, 1871 жылы досы С. Бабажановтың қазасына арнап «Салық өлген» атты жоқтау күйін шығарды. «» күйі де осы кезеңде туды. Дәулеткерей өмірінің соңғы жылдарына жататын күйлерінде - терең мазмұн мен күрделі психологизм басым. Олардың қатарында халық симфонизмінің тамаша үлгілері саналатын «», «», «», «» сияқты күйлері бар.
Дереккөздер
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
- Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
- Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Dәuletkerej ajryk degen betti karanyz Dәuletkerej Shygajuly 1820 Oral oblysy Orda audany 4 05 1887 kazaktyn asa kornekti kүjshi kompozitory Dәuletkerej ShygajulyDәuletkerej ShygajulyDүniege kelgeni 1820 Oral oblysy Orda audanyҚajtys bolgany 4 05 1887Mansaby kүjshiZhubajy YrysbikeӨmirbayanyDәuletkerej Shygajuly 1820 zhyldar shamasynda kazirgi Oral oblysynyn Orda audanynda aukatty otbasynda dүniege kelgen Әkesi Shygaj da Bokej ordasynyn hany Zhәngir Kerej han de ony bala zhasynan el bileuge torelik saltanat kuruga tәrbielegen Algashky uakytta ol sol eldegi zheke zheke rulardy baskaryp koredi Birak bilikte zhүrgen adamnyn amalsyzdan katigez bolatynyn ol nәzik zhүregimen erte tүsinedi Tuysy Zhәngir hannyn karapajym kazaktardyn zherin tartyp alyp shurajly ozen suly zhajylymdardy kystaulardy ken dalamyzga bojlaj enip kele zhatkan orys otarshyldaryna berui Dәuletkerejdin de yzasyn keltirgen Tikelej katyspasa da XIX gasyrdyn orta tusyndagy Isataj Mahambet koterilisine tilektes bolgan degen derek te bar Muny onyn Zhiger atty kүjinen bajkauga bolady Atakty muzyka zertteushisi akademik Ahmet Zhubanovtyn ajtuyna karaganda Dәuletkerejdin tugan zhieni Kenes okimetinin tusynda omir sүrgen kүjshinin elu shakty kүjin tartady eken Dankty sazger turaly kundy derekter bergen de sol kisi korinedi Dәuletkerej bala kezinde moldadan okyp musylmansha hat tanygan Resejde bilim alyp kejin general dәrezhesine dejin zhetken han Zhәngir Ordada balalardyn oryssha bilim aluyna da zhagdaj tugyzypty Dәuletkerej oryssha үjrenip oki da zhaza da alatyn bolgan Kishkentajynan ak okymysty bala atangan Dombyrany tamasha oryndaushy degen kүjshiden sheberlikti үjrengen Onyn үstine sultandardyn kysky mekenine ajnalgan Ordaga kyrkynshy zhyldardyn bas kezinde Saratovtan drama zhәne estrada artisteri shakyrylady eken Dәuletkerej orys zhәne Europa muzykasymen zhastajynan tanyskan degen zhoramal bar Ol orystyn balalajkasynda sheber ojnapty Sondaj ak gitara men mandolinany da tarta bilgen 1854 zhyly francuz sayahatshysy syzgan surettin nobajymen salgan akvarelde kүj tartyp otyrgan Dәuletkerej odan baska da aspaptarda oryndaushylar bejnelengen En kyzygy ortada bilep zhүrgen erkek bejnesi bar 1855 zhyly patshanyn takka otyryp tәzh kiyu saltanatyna katyskan okilderdin ishinde Dәuletkerej de bar edi Ony delegaciya kuramyna kirgizudegi maksat birte birte el baskaru tәrtibin үjrene bersin degendik edi Birak ol patsha kolonizatorlarynyn sarajymen emes ozykojly Resejmen Pushkin elimen tanysuga kelgen di Ol osy sapardan kormegenin korip estimegenin oz kүlagymen estip kajtady Europa sazgerlerinin orkestr ojnagan shygarmalaryn tyndajdy Өzi olen zhazbasa da poeziyany zhүregimen tүsinetin kүjshi eki zhyldan kejin Pushkinge akynnyn ozi okygan licej zhanynan eskertkish koyuga Bokej ordasynan karzhy zhinalgan kezde birinshi bolyp oz үlesin koskan Dәuletkerej 1861 zhyly Қyzylkurt elinin bileushisi bop tagajyndalgan son bir zhyldan kejin kүj atasy Қurmangazymen kezdesken Dәuletkerejdin Қurmangazymen әngimelesip halyk dәstүri үlgisindegi baska da dombyrashylardy korip tanuy onyn muzykalyk tvorchestvosyna katty әser etedi dep zhazady akademik Ahmet Zhubanov Қurmangazy zhәne onyn shәkirtterinin en үzdik muzykalyk shygarmalary dauyldatkan ekpinimen tastaj tegeuirindiligimen orshil batyldygy ken tynystylygymen erekshelenedi Dәuletkerejdin halyk tagdyryn eldin erkindikke umtylu sezimin bejnelegen Topan Zhiger atty kүjleri tegeurindiligimen kosa taksiret korgen erzhүrek adamnyn salmakty salikaly tebirenis tolganysyn bejnelejdi Zhiger turaly Zataevich bylaj dep zhazgan Bul kүj dybystyk mүmkindigi az dombyranyn tar komejine syjmaj tasyp zhatkan teren de mol koterinki leptegi mәn manyzy zor shygarma Өtken gasyrdyn zhetpisinshi zhyldary kajtys bolgan Dәuletkerej uzak uakyt omir sүrmese de artyna olmes oshpes mura kaldyryp ketken uly kүjshilerdin biri ShygarmashylygyOnyn algashky shygarmalarynyn biri Bul kүj Akbala degen onerli de sulu kyzga arnalgan Dәuletkerejdin Yskyrma dejtin kүjleri tirshilik turmystagy әr aluan korinisterdi bejnelejdi Zhumabike degen kүjinin tarihy bylaj ol kezde kyzdar kishkentajynan ozi bilmejtin bireuge atastyrylatyn salt bolgan Kejin bojzhetkende ozi sүjmese de sol zhigitke uzatyluga tiis Bugan narazy zhigerli kyzdar Uakytsha kenes dejtin biligi bar mekemelerge aryz ajtyp baratyn bolgan Қyz sozi rastalyp shyndyktyn bet perdesi ashylsa azattyk alady eken Mine askan әnshi akyndyk oneri ruly elge erte tanylgan oz talabymen erkindik algan Zhumabike degen kyzga rizalyk sezimin Dәuletkerej kүj arkyly zhetkizgen 1869 zhyly kazaktyn uly kүjshisi Қurmangazy Sagyrbajulymen kezdesui Dәuletkerejdin shygarmashylyk omirindegi umytylmas kezen boldy olar kүj tilimen tabysyp bir birine kүjshilik onerimen tikelej әser etedi Dәuletkerejdin koptegen kүjleri halyk arasyna keninen taragan Onyn turmystyk zhanrdagy Yskyrma Қosalka kүjleri Қudasha Mundy kyz Zhumabike siyakty әjelder bejnesin zhasagan shygarmalary bar Orys muzykasynyn әserimen Topan t b kүjlerin 1871 zhyly dosy S Babazhanovtyn kazasyna arnap Salyk olgen atty zhoktau kүjin shygardy kүji de osy kezende tudy Dәuletkerej omirinin songy zhyldaryna zhatatyn kүjlerinde teren mazmun men kүrdeli psihologizm basym Olardyn katarynda halyk simfonizminin tamasha үlgileri sanalatyn siyakty kүjleri bar DerekkozderTarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2 Abaj Enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasynyn Bas redakciyasy Atamura baspasy ISBN 5 7667 2949 9 Қazak mәdenieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2005 ISBN 9965 26 095 8