Бірыңғай ұйқас

Бірыңғай ұйқас немесе монорим (фр. monorime, гр. μόνος және гр. ῥυθμός) — өлеңді түгелдей бір ұйқасқа құру, немесе, ұйқасты көптеген тармақтарда өзгертпей, сақтап отыру.

Қазақ поэзиясында бірыңғай ұйқастың өз өзгешелігі, өз дәстүрі бар. Бұл тәсіл жырда үнемі қолданылатын бір ұйқасты (желілі ұйқас) айнытпай, ұзақ сақтау үлгісімен жалғас келеді. Ал өзгешелігі-бірыңғай ұйқасатын тармақтардың ара-арасында ұйқассыз тармақтар қалып отырады. Және бір ұйқас көптеген тармақтарда қайталанады да ұйқасатын сөздерде ешбір жасандылық болмай, әдейілеп тізіп үйлестіргендей көрінбей, ұйқас сөздер мейлінше еркін алынып, өзінің табиғи келісімімен үндесіп жатады.

Бастан-аяқ бір ұйқасты асқан шеберлікпен келісті қолданудың үлгісін Абайдың "Ішім өлген, сыртым сау", Ахмет Байтұрсынұлытың "Жауға түскен жан сөзін" атты өлеңдерінен көреміз.

Ішім өлген, сыртым сау,

Көрінгенге деймін-ау:

Бүгінгі дос - ертең жау,

Мен не қылдым, япырмау?!-

Абай өлеңінде бірыңғай ұйқас осылай төрт ретқ атарынан қайталанады да, бұдан ары өлеңнің аяғына дейін бір-бір тармақтан аттап өтіп, үнемі жұп санды тармақтарда жалғасып отырады.

Ахмет Байтұрсыновтың өлеңінде алғашқы алты тармақ бірыңғай ұйқасады:

Жанға көңіл қалып тұр,

Жан бұл күйге салып тұр.

Тәнге көңіл қалып тұр,

Тән шыдамай, арып тұр.

Жұртқа көңіл қалып тұр,

Жұрт жалғанға нанып тұр.

Одан ары сол ұйқас жоғарыдағыдай өлеңнің аяғына дейін үнемі санды тармақтарда қайталанады. Өлеңде бір ұйқасты ұсақ сақтап, көптеген тармақтарды оны ауыстырмай біркелкі өріп отыру қазақ поэзиясына айрықша тән нәрсе. Мұны біз он бір буынды өлшем қолданылған өлеңдерде де кездестіреміз. Мысалы, Шәкәрімнің "Мұңды шал" атты 56 тармақтан тұратын өлеңі бастан-аяқ бір ұйқасқа құрылған.

Дереккөздер

1. Әдебиеттану: терминдер сөздігі / – 3-ші бас. . - Семей-Новосибирск : Талер-Пресс, 2006 . - 400 б. - – 9965-776-24-5