Беташар жыры

Беташар жыры — келін түсіру тойында айтылатын ғұрыптық жырлардың бір түрі. “Беташар” ғұрпын, негізінен, жыршы-жыраулар мен ақындар, өлеңшілер атқарады. Өйткені ол өзіндік сазды әуені бар өлеңмен орындалады. Беташар екі түрлі мақсатты көздейді, оның бірі — келіннің бетін ашып елге таныстыру болса, екіншісі — түскен елін келінге таныстыру. Осыған орай, беташушы әрбір өлең шумағы аяқталған сайын қолындағы қамшының немесе домбыраның ұшымен ақ желекті көтеріп келіннің бетін жұртқа ашып көрсетіп отырады, келін де өз тарапынан ілтипат танытып, оң тізесін бүге сәлем етіп тұрады. Дәстүрлі “Беташарлар”:

Айт, келін-ау, айт, келін,
Атыңның басын тарт келін.
Сауысқаннан сақ келін,
Жұмыртқадан ақ келін,
Атаң менен анаңның,

Айтқызбай көңілін тап келін — сияқты дәстүрлі жолдармен басталып, инабатты, ибалы жақсы келін болуға үндейтін өсиеттермен, дәстүрлі қоғамның отбасылық қарым-қатынас тән әдеп негіздерін тәптіштеумен жалғасады. Одан әрі келінге жаңа жұрты ата-енесінен басталып рет-ретімен таныстырылады:

Келін, келін, көріңіз,
Көрімдігін беріңіз.
Ала-құла демеңіз,
Түсін айтып қойыңыз.
Жылқы берсең, көктен бер,
Өзі жорға беріктен бер.

Қайын атаға бір сәлем, — деп әрқайсысына сәлем еткізіп, көрімдік сұралады. Мұндайда жеңіл әзіл, шымшыма мысқыл да араласып отырады. “Беташар” соңы келінге тату-тәтті, балалы-шағалы бақытты ғұмыр тілеумен аяқталады. Ақын-жыршылар “Беташар” мәтінін өздерінше түрлендіріп, жаңа әуенмен құлпырта айтады. Мұндай кезде келін түсірген ауыл адамдарының аттары аталып, жөндері түгелденіп, тыңдаушыларды ерекше әсерге бөлейді. Кейде “Беташарды” ақындарға арнайы жаздырып алып айту үрдісі де бар. Бұл дәстүр кейінгі жазба әдебиеттен де жарасымды жалғасын тауып келеді. Кеңес дәуірі кезінде көне салт ретінде ұмытыла бастаған “Беташар” ғұрпы соңғы кезеңде жаңаша жанданып, үйлену салтының қатарына берік орныға бастады.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том