Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Барылдауық қоңыздар немесе Барылдақ қоңыздар, Ызылдақ қоңыздар (лат. Carabidae) – қатты қанаттылар отрядына жататын түн қоңыздары, жыртқыш қоңыздардың үлкен тобы. Жер шарында кең тараған 25 мыңдай түрі белгілі, оның 1000-ға жуығы Қазақстанда кездеседі, негізгі туыстары: , , .
| Барылдауық қоңыздар | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Carabus auratus | ||||||||||||||
|
Олардың көбісі ұшу қабілетінен айырылған, есесіне өздерінің ұзын аяқтарымен өте жылдам жүгіреді. Барылдақ қоңыздар - белсенді жыртқыштар. Олар қоңыздармен, жұлдызқұрттармен, құрттармен, шырышты ұлулармен айқасуға мүмкіндік беретін күшті жақтармен қаруланған.
Барылдауық қоңыздар күндіз топырақ арасында жасырынып, түнде қорек іздейді. Сопақша денесінің ұзындығы 1 – 2 мм-ден 80 – 90 мм-ге дейін барады. Түсі көбінесе жылтыр қара, қара, жасыл болады. Жіңішке 3 жұп аяқтары жүгіруге, ауыз қуысы кеміруге жақсы бейімделген. Басы кеудесінен айқын бөлектенген, ұзын мұртшалары бар. Барылдауық қоңыздар дернәсіл және сатылары арқылы дамиды. Жұмыртқаларын тамыз айында топырақ арасына салады, олардан 15 – 20 күнде дернәсіл шығады. Дернәсілдер топырақтың тереңірек қабаттарында қыстап, көктемде жер бетіне шығады да, дәнді өсімдіктердің жапырағымен қоректенеді. Мамыр айында пайда болған қуыршақ 12 – 15 күнде қоңызға айналады. Барылдауық қоңыздардың көпшілігі жәндіктерді, моллюскілерді, құрттарды, т.б. жеп пайда келтіреді. Ал кейбір түрлері (мысалы, астық, тары, т.б) дәнді дақылдардың зиянкестері. Барылдауық қоңыздардың 8 түрі қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
Таралуы
Олардың таралу кеңістігі - арктикалық тундрадан тропикалық ормандарға дейін, бірақ кей түрлерінің сиреп кеткені соншалық, қамқорлыққа мұқтаждық танытып отыр. Мәселен, Авинов барылдақ қоңыздары, венгер, Геблер және кавказдық қоңыздар Ресейдің Қызыл кітабына ендірілген. Олардың мөлшері қоңыздардың тіршілік ететін мекенін жоюдың кесірінен күрт азайып кетті. Бұған ауыл және орман шаруашылығына инсектицидтерді де қолдану үстеме соққы болып отыр. Сирек түрлерге жататындардың бірі - сұлуденелі аңқыма-алтын-көк-жасыл топшылы ірі барылдақ қоңыз. Қоңыздардың көпшілігі жерде несібесін теріп жүргенде, аңқыма өз олжасын ағаштардан іздейді. Бір жазда бір қоңыз жұпсыз жібекқұртының 200 жұлдызқұртының түбіне жетеді. Ал олар - қылқанжапырақты орманның нағыз зиянкес жаулары. Дегенмен осы барылдақ қоңыздар ауа-райын, қоршаған ортаға тез үйреніп, бірден бейімделеді. Және де олар қазіргі кезде барлық жерде өмір сүреді де айтуға болады.
Қажетті абиотикалық факторлар
Барылдақ қоңыздарға ең маңызды абиотикалық факторлардың бірі ол ылғалды жер немесе топырақ. Қоңыздың көптеген түрлері ылғалды және температурасы жоғары емес биотоптарды қажет етеді. Көбінесе бұндай факторлар жыртқыш-полифагтар үшін қажет. Ал фитофагтар болса өз ылғалдылығын қалпына келтіре алатындықтан оларға бұл факторлар аса қажет емес. Сондай-ақ, паразитоидтар араларында ылғалсыздыққа және жоғары температураға шыдамды түрлері табылады.
Тәуліктік өмір сүру салты
Осы қоңыздардың барлық күн және түн тіршілік түрлері белгілі. Көктемде жер ылғалдылығына, төмен температураға байланысты түнде тіршілік ететін қоңыздар күндіз де тіршілік ете бастайды. Осылай көктемде жазық жерде бұл қоңыздарды еркін көруімізге болады. Ал жаз басында альпі көгалдарында түнде тіршілік ететін, дегенмен күндіз аса белсенді болатын Carabus, Pterostichus, Calathus және Nebria секілді қоңыздар кездестіре аласыз. Бір қызықтығы бұндай құбылыс әсіресе Карпат және Кавказдың ылғалдың облыстарына тән. Ал Орталық Азия мен Шығыс Кавказда бұл аз. Топырақ ылғалдығының азаюы мен температура көтеріле бастауына байланысты көпшіліг түнгі өмір салтына көшеді. Көп түрде белсенділік тәулік ішінде күншығыс кезіне қарағанда күнбатыс кезінде болады. Бұның себебі ылғалдылық дефициті. Яғни күншығыс кезінде температура көтеріледі, ал ылғалдылық соған байланысты күрт түседі. Ал күнбатыс кезінде керісінше температура төмен түсіп, ылғалдылық көтеріледі. Сонымен қатар күншығыстағы белсенділік аз болу себебі күн инсоляциясы болуы мүмкін.
Классификациясы
Бұл барылдақ қоңыз түрлері мен тұқымдастары әлі күнге дейін анықталуда және олардың саны өте көп.
- Anthia
- Brachininae
- Brachinus
- Carabinae, Latreille, 1802
- Weber, 1801
- Linnaeus, 1758
- Fabricius, 1794
- Frölich, 1799
- Latreille, 1802
- Dumeril, 1806
- Dejean, 1821
- Latreille, 1802
- Linnaeus, 1758
- Westwood, 1831
- Latreille, 1802
- Bonelli, 1810
- Motschulsky, 1845
- Fabricius, 1775
- Bonelli, 1810
- Bonelli, 1810
- Dejean, 1829
- Bonelli, 1810
- Bonelli, 1810
- Bonelli, 1810
- Dejean, 1829
- Motschulsky, 1850
- Clairville, 1806
- Erichson, 1837
- Bonelli, 1810
- Bonelli, 1809
- Reitter, 1905
- Bonelli, 1810
- Latreille, 1806
- Bonelli, 1810
- Erichson, 1837
- Jacqelin du Val, 1857
- Bonelli, 1810
- Bonelli, 1810
- Latreille, 1802
- Bonelli, 1810
- Latreille, 1802
- Latreille, 1802
- Wissman, 1846
- Dejean, 1821
- Faldermann, 1835
- Schmidt-Goebel, 1846
- Paykull, 1798
- Dejean, 1828
- Bonelli, 1810
- Stephens, 1828
- Chaudoir, 1843
- Latreille, 1802
- Fowler, 1887
- Lindroth, 1974
- Motschulsky, 1850
- Laporte de Castelnau, 1835
- Hope, 1838
- Stephens, 1828
- Bonelli, 1810
- Wiedemann, 1823
- Bonelli, 1810
- Bonelli, 1810
- Kirby, 1837
- Clairville, 1806
- Dejean, 1821
- Clairville, 1806
- Hope, 1838
- Gyllenhal, 1810
- Clairville, 1806
- Bonelli, 1810
- Latreille, 1802
- Bonelli, 1810
- Latreille, 1802
-
- Macleay, 1838
- Lea, 1906
- Chaudoir, 1848
- Bonelli, 1810
- Bonelli, 1810
- Bonelli, 1810
- Samouelle, 1819
- Des Gozis, 1886
- Latreille, 1802
- Ueno, 1977c
- Dejean, 1821
- Panzer, 1813
- Leach, 1819
- Eschscholtz, 1830
- Stephens, 1828
- Dejean, 1821
- Schaum, 1860
- Dejean, 1821
- Netolitzky, 1914
- Dejean, 1821
- Motschulsky, 1862
- Dejean, 1821
- Kirby, 1837
- Ganglbauer, 1891
- Clairville, 1806
-
- Latreille
- Motschulsky
- Erichson
- Ill.
- Chaudoir
- Bonelli
- F.-W.
- Dejean
- Dejean
- Latreille
- Dejean
- †
- Fabricius
- F.-W.
- [
- Duv.
- Bonelli
- Latreille
- Jeann.
- Delar.
- Pioch.
- Dejean
- Tschit.
- Bat.
- Cglb.
- Motschulsky
- Latreille
- F.-W.
- Schmidt-Goebel
- Bonelli
- Stephens
- Latreille
- Cglb.
- Chaudoir
- Bonelli
- Winkl.
- Fabricius
- Motschulsky
- Woll.
- Motschulsky
- Cglb.
- A. Mor.
- Latreille
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы
Сілтеме
- Барылдауық қоңыздар Мұрағатталған 25 қазанның 2008 жылы.
- http://www.zin.ru/Animalia/Coleoptera/rus/incoca2.htm
- http://tolweb.org/accessory/Carabid_Biologists?acc_id=2 Мұрағатталған 12 наурыздың 2016 жылы.
- http://www.zin.ru/ANIMALIA/COLEOPTERA/rus/tru_cara.htm
![image]()
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Барылдақ қоңыздар
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baryldauyk konyzdar nemese Baryldak konyzdar Yzyldak konyzdar lat Carabidae katty kanattylar otryadyna zhatatyn tүn konyzdary zhyrtkysh konyzdardyn үlken toby Zher sharynda ken taragan 25 myndaj tүri belgili onyn 1000 ga zhuygy Қazakstanda kezdesedi negizgi tuystary Baryldauyk konyzdarCarabus auratusDүniesi ZhanuarlarZhamagaty BuynayaktylarTaby ZhәndikterSaby Қatty kanattylar Kishi saby Ұly tukymdasy Tukymdasy Carabidae 1802 Olardyn kobisi ushu kabiletinen ajyrylgan esesine ozderinin uzyn ayaktarymen ote zhyldam zhүgiredi Baryldak konyzdar belsendi zhyrtkyshtar Olar konyzdarmen zhuldyzkurttarmen kurttarmen shyryshty ulularmen ajkasuga mүmkindik beretin kүshti zhaktarmen karulangan Baryldauyk konyzdar kүndiz topyrak arasynda zhasyrynyp tүnde korek izdejdi Sopaksha denesinin uzyndygy 1 2 mm den 80 90 mm ge dejin barady Tүsi kobinese zhyltyr kara kara zhasyl bolady Zhinishke 3 zhup ayaktary zhүgiruge auyz kuysy kemiruge zhaksy bejimdelgen Basy keudesinen ajkyn bolektengen uzyn murtshalary bar Baryldauyk konyzdar dernәsil zhәne satylary arkyly damidy Zhumyrtkalaryn tamyz ajynda topyrak arasyna salady olardan 15 20 kүnde dernәsil shygady Dernәsilder topyraktyn terenirek kabattarynda kystap koktemde zher betine shygady da dәndi osimdikterdin zhapyragymen korektenedi Mamyr ajynda pajda bolgan kuyrshak 12 15 kүnde konyzga ajnalady Baryldauyk konyzdardyn kopshiligi zhәndikterdi mollyuskilerdi kurttardy t b zhep pajda keltiredi Al kejbir tүrleri mysaly astyk tary t b dәndi dakyldardyn ziyankesteri Baryldauyk konyzdardyn 8 tүri korgauga alynyp Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen TaraluyOlardyn taralu kenistigi arktikalyk tundradan tropikalyk ormandarga dejin birak kej tүrlerinin sirep ketkeni sonshalyk kamkorlykka muktazhdyk tanytyp otyr Mәselen Avinov baryldak konyzdary venger Gebler zhәne kavkazdyk konyzdar Resejdin Қyzyl kitabyna endirilgen Olardyn molsheri konyzdardyn tirshilik etetin mekenin zhoyudyn kesirinen kүrt azajyp ketti Bugan auyl zhәne orman sharuashylygyna insekticidterdi de koldanu үsteme sokky bolyp otyr Sirek tүrlerge zhatatyndardyn biri suludeneli ankyma altyn kok zhasyl topshyly iri baryldak konyz Қonyzdardyn kopshiligi zherde nesibesin terip zhүrgende ankyma oz olzhasyn agashtardan izdejdi Bir zhazda bir konyz zhupsyz zhibekkurtynyn 200 zhuldyzkurtynyn tүbine zhetedi Al olar kylkanzhapyrakty ormannyn nagyz ziyankes zhaulary Degenmen osy baryldak konyzdar aua rajyn korshagan ortaga tez үjrenip birden bejimdeledi Zhәne de olar kazirgi kezde barlyk zherde omir sүredi de ajtuga bolady Қazhetti abiotikalyk faktorlarBaryldak konyzdarga en manyzdy abiotikalyk faktorlardyn biri ol ylgaldy zher nemese topyrak Қonyzdyn koptegen tүrleri ylgaldy zhәne temperaturasy zhogary emes biotoptardy kazhet etedi Kobinese bundaj faktorlar zhyrtkysh polifagtar үshin kazhet Al fitofagtar bolsa oz ylgaldylygyn kalpyna keltire alatyndyktan olarga bul faktorlar asa kazhet emes Sondaj ak parazitoidtar aralarynda ylgalsyzdykka zhәne zhogary temperaturaga shydamdy tүrleri tabylady Tәuliktik omir sүru saltyOsy konyzdardyn barlyk kүn zhәne tүn tirshilik tүrleri belgili Koktemde zher ylgaldylygyna tomen temperaturaga bajlanysty tүnde tirshilik etetin konyzdar kүndiz de tirshilik ete bastajdy Osylaj koktemde zhazyk zherde bul konyzdardy erkin koruimizge bolady Al zhaz basynda alpi kogaldarynda tүnde tirshilik etetin degenmen kүndiz asa belsendi bolatyn Carabus Pterostichus Calathus zhәne Nebria sekildi konyzdar kezdestire alasyz Bir kyzyktygy bundaj kubylys әsirese Karpat zhәne Kavkazdyn ylgaldyn oblystaryna tәn Al Ortalyk Aziya men Shygys Kavkazda bul az Topyrak ylgaldygynyn azayuy men temperatura koterile bastauyna bajlanysty kopshilig tүngi omir saltyna koshedi Kop tүrde belsendilik tәulik ishinde kүnshygys kezine karaganda kүnbatys kezinde bolady Bunyn sebebi ylgaldylyk deficiti Yagni kүnshygys kezinde temperatura koteriledi al ylgaldylyk sogan bajlanysty kүrt tүsedi Al kүnbatys kezinde kerisinshe temperatura tomen tүsip ylgaldylyk koteriledi Sonymen katar kүnshygystagy belsendilik az bolu sebebi kүn insolyaciyasy boluy mүmkin KlassifikaciyasyBul baryldak konyz tүrleri men tukymdastary әli kүnge dejin anyktaluda zhәne olardyn sany ote kop Anthia Brachininae Brachinus Carabinae Latreille 1802 Weber 1801 Linnaeus 1758 Fabricius 1794 Frolich 1799 Latreille 1802 Dumeril 1806 Dejean 1821 Latreille 1802 Linnaeus 1758 Westwood 1831 Latreille 1802 Bonelli 1810 Motschulsky 1845 Fabricius 1775 Bonelli 1810 Bonelli 1810 Dejean 1829 Bonelli 1810 Bonelli 1810 Bonelli 1810 Dejean 1829 Motschulsky 1850 Clairville 1806 Erichson 1837 Bonelli 1810 Bonelli 1809 Reitter 1905 Bonelli 1810 Latreille 1806 Bonelli 1810 Erichson 1837 Jacqelin du Val 1857 Bonelli 1810 Bonelli 1810 Latreille 1802 Bonelli 1810 Latreille 1802 Latreille 1802 Wissman 1846 Dejean 1821 Faldermann 1835 Schmidt Goebel 1846 Paykull 1798 Dejean 1828 Bonelli 1810 Stephens 1828 Chaudoir 1843 Latreille 1802 Fowler 1887 Lindroth 1974 Motschulsky 1850 Laporte de Castelnau 1835 Hope 1838 Stephens 1828 Bonelli 1810 Wiedemann 1823 Bonelli 1810 Bonelli 1810 Kirby 1837 Clairville 1806 Dejean 1821 Clairville 1806 Hope 1838 Gyllenhal 1810 Clairville 1806 Bonelli 1810 Latreille 1802 Bonelli 1810 Latreille 1802 Macleay 1838 Lea 1906 Chaudoir 1848 Bonelli 1810 Bonelli 1810 Bonelli 1810 Samouelle 1819 Des Gozis 1886 Latreille 1802 Ueno 1977c Dejean 1821 Panzer 1813 Leach 1819 Eschscholtz 1830 Stephens 1828 Dejean 1821 Schaum 1860 Dejean 1821 Netolitzky 1914 Dejean 1821 Motschulsky 1862 Dejean 1821 Kirby 1837 Ganglbauer 1891 Clairville 1806Latreille Motschulsky Erichson Ill Chaudoir Bonelli F W Dejean Dejean Latreille Dejean Fabricius F W Duv Bonelli Latreille Jeann Delar Pioch Dejean Tschit Bat Cglb Motschulsky Latreille F W Schmidt Goebel Bonelli Stephens Latreille Cglb Chaudoir Bonelli Winkl Fabricius Motschulsky Woll Motschulsky Cglb A Mor LatreilleDerekkozderҚazak EnciklopediyasySiltemeBaryldauyk konyzdar Muragattalgan 25 kazannyn 2008 zhyly http www zin ru Animalia Coleoptera rus incoca2 htm http tolweb org accessory Carabid Biologists acc id 2 Muragattalgan 12 nauryzdyn 2016 zhyly http www zin ru ANIMALIA COLEOPTERA rus tru cara htm Ortakkorda bugan katysty mediafajldar bar Baryldak konyzdarBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet