Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Барсакелмес – Арал теңізінің солтүстік бөлігіндегі арал. Қызылорда облысының Арал ауданында орналасқан. Теңіз суы тартылғанға дейінгі ұзындығы 28 км, енді жері 8 км, ауданы 133 км2 (1987) арал болған.
| Барсакелмес | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Ауданы | 133 км² |
| Орналасуы | |
| 45°38′46″ с. е. 59°52′40″ ш. б. / 45.64611° с. е. 59.87778° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 45°38′46″ с. е. 59°52′40″ ш. б. / 45.64611° с. е. 59.87778° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Акватория | Арал теңізі |
| Ел |  Қазақстан |
| Аймақ | Қызылорда облысы |
| Аудан | Арал ауданы |
| Lua error Module:Wikidata/media ішіндегі 4 жолында: attempt to concatenate local 'value' (a nil value). | |
Сипаттамасы
Теңіз құрғаған соң ол төңіректегі географиялық обьектілердің атаулары өзгеріске ұшырады. Арал теңізінің табаны Аралқұм шөлі боп атала бастады. 1990 жылдары Барсакелмес аралы Барсакелмес түбегі деп аталды да, 2009 жылдан бастап «түбек» статусын да жоғалтты, теңіздің орнындағы төбешікке айналды, қазір экс-арал ретінде айтылады.
Түбек ендік бағытта созылып жатыр. Жер қыртысы неоген шөгінділерінің сазды тақтатас және мергель тау жыныстарынан тұрады. Оның бетін төрттік кезеңнің шөгінділері жапқан. Жер бедері дөңесті-белесті болып келеді. Абсолюттік биіктігі (Шағалалы төбесі) 113 м. Құмды жерлерінде шағылдар мен құм төбешіктер бар. Барсакелместің батыс бөлігінің жағалауы жартасты, жарқабақты, шығысы жазық, жайпақ келген. Климаты тым континенттік, шөлдік. Қысы суық, жазы ыстық. Қаңтардың орташа температурасы –10°С, кейбір күндері –35°С-қа дейін төмендейді. Шілдедегі орташа температура 26,5°С, кейде 40°С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 100 – 120 мм. Жер асты суы ащы. Топырағы сұр, сортаң және құмдақ. Өсімдіктен сексеуіл, бұйырғын, теріскен, жусанның бірнеше түрі, адыраспан және әр түрлі сораң шөптер кең тараған.
Теңіз суының тартылып қалуына және топырағының кебірленіп тұзға айналуына байланысты түбектегі жануарлар (ақбөкен, құлан, қарақұйрық, ор қоян, т.б.) Қапшағай аңшылық-қорық шаруашылығына және Үстірт қорығына көшірілген.
Атауы
Барсакелмес аралы неліктен бұлай аталғаны жөнінде бірнеше аңыздар бар, соның бірін Ел.кз танымдық сайты білай деп баяндайды: Баяғыда осы маңайда тұратын тайпалар арасында жаугершілікке тыйым болмай бара жатқаннан кейін Ләтпай деген кісі бастаған ру адамдары құлақ естіп, көз көрмеген алыс жаққа кетіп қалуға қам жасайды. Сонда бұларға теңіздің қақ ортасындағы суы тұщы, шалғыны шүйгін, балығы мол, алуан түрлі аң-құсы бар, сексеуілі қалың ғажайып аралға өтіп кетуді ұсынушылар табылады. Бұлар мұз қатқанда күзер жасап, соның үстімен аралдың төріне жетіп алмақ болады. Сол мақсатта Изенді ондағы табиғатты ақ жартас түбін паналап, шолпанның тууын күтіп отырғандарында, олар жаққан оттың маңайына жыртық шапанды, тесік тымақты бір ақсақал келіп, Ләтпайға қарап: «Ол аралдан қорықпаңдар, онда зұлымдық жоқ, қасқыр жоқ, адамдар жоқ. Аралда табиғатты сақтасаңдар, бақытты да ұзақ өмір сүресіңдер. Ұрпақтарың ештеңеден зәрулік көрмейді. Мыңғырған мал болады. Аң-құсты өлтірмеңдер. Аққуларға тимеңдер», — дейді. Осыны айтқан қария заматында қараңғылық қойнауына сүңгіп жоқ болады. Ләтпай оның Қыдыр екенін іштей сезеді. Ал, төбеден шолпан көрінген сәтте тайпа түгел орнынан қозғалып, мұзды көпір — күзердің үстімен тізбектеліп жүріп өтіп, аралдың қойнауына барып түседі. Қысты осы аралда жақсы өткізген Ләтпайдың жұрты көктемге қарай тойына бастайды. Қыдыр атаның айтқандары айдай келіп, көп ұзамай олар байи бастайды. Осы ұзақ аңыздың ақыры аралдағы ағайынның жылдардың жылы баяғы қарияның өсиетін естерінен тарс шығарып, сексеуілді отап, аң-құсты қырып, аққуға ауыз сала бастауы салдарынан бір түнде маңайды түгел ордалы жыланның жалмауымен аяқталады. Аңыз бойынша сол қырғыннан сегіз жасар бала ғана аман қалыпты...
Басқа да фактілер
Борис Лавреневтің «Қырық бірінші» атты повесіндегі негізгі оқиғалар Барсакелмес аралында болады.
Өзбек жазушысы Джонрид Абдуллахановтың «Барсакелмес» атты роман-трилогиясы бар.
Тағы бір аңыздар бойынша, 1950-60 жылдары аралда Әбдіразақ есімді кісі тірлік кешкен, оны ол жерге туыстары апарып тастаған көрінеді. Әбдіразақ бірнеше рет ұшқыш тәрелкелерге ұқсайтын беймәлім обьектілерді байқаған.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Barsa-Kelmes |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Barsakelmes Aral tenizinin soltүstik boligindegi aral Қyzylorda oblysynyn Aral audanynda ornalaskan Teniz suy tartylganga dejingi uzyndygy 28 km endi zheri 8 km audany 133 km2 1987 aral bolgan BarsakelmesSipattamasyAudany133 km Ornalasuy45 38 46 s e 59 52 40 sh b 45 64611 s e 59 87778 sh b 45 64611 59 87778 G O Ya Koordinattar 45 38 46 s e 59 52 40 sh b 45 64611 s e 59 87778 sh b 45 64611 59 87778 G O Ya T AkvatoriyaAral teniziEl ҚazakstanAjmakҚyzylorda oblysyAudanAral audanyBarsakelmesBarsakelmesLua error Module Wikidata media ishindegi 4 zholynda attempt to concatenate local value a nil value SipattamasyTeniz kurgagan son ol tonirektegi geografiyalyk obektilerdin ataulary ozgeriske ushyrady Aral tenizinin tabany Aralkum sholi bop atala bastady 1990 zhyldary Barsakelmes araly Barsakelmes tүbegi dep ataldy da 2009 zhyldan bastap tүbek statusyn da zhogaltty tenizdin ornyndagy tobeshikke ajnaldy kazir eks aral retinde ajtylady Tүbek endik bagytta sozylyp zhatyr Zher kyrtysy neogen shogindilerinin sazdy taktatas zhәne mergel tau zhynystarynan turady Onyn betin torttik kezennin shogindileri zhapkan Zher bederi donesti belesti bolyp keledi Absolyuttik biiktigi Shagalaly tobesi 113 m Қumdy zherlerinde shagyldar men kum tobeshikter bar Barsakelmestin batys boliginin zhagalauy zhartasty zharkabakty shygysy zhazyk zhajpak kelgen Klimaty tym kontinenttik sholdik Қysy suyk zhazy ystyk Қantardyn ortasha temperaturasy 10 S kejbir kүnderi 35 S ka dejin tomendejdi Shildedegi ortasha temperatura 26 5 S kejde 40 S ka dejin koteriledi Zhauyn shashynnyn zhyldyk molsheri 100 120 mm Zher asty suy ashy Topyragy sur sortan zhәne kumdak Өsimdikten sekseuil bujyrgyn terisken zhusannyn birneshe tүri adyraspan zhәne әr tүrli soran shopter ken taragan Teniz suynyn tartylyp kaluyna zhәne topyragynyn kebirlenip tuzga ajnaluyna bajlanysty tүbektegi zhanuarlar akboken kulan karakujryk or koyan t b Қapshagaj anshylyk koryk sharuashylygyna zhәne Үstirt korygyna koshirilgen AtauyBarsakelmes araly nelikten bulaj atalgany zhoninde birneshe anyzdar bar sonyn birin El kz tanymdyk sajty bilaj dep bayandajdy Bayagyda osy manajda turatyn tajpalar arasynda zhaugershilikke tyjym bolmaj bara zhatkannan kejin Lәtpaj degen kisi bastagan ru adamdary kulak estip koz kormegen alys zhakka ketip kaluga kam zhasajdy Sonda bularga tenizdin kak ortasyndagy suy tushy shalgyny shүjgin balygy mol aluan tүrli an kusy bar sekseuili kalyn gazhajyp aralga otip ketudi usynushylar tabylady Bular muz katkanda kүzer zhasap sonyn үstimen araldyn torine zhetip almak bolady Sol maksatta Izendi ondagy tabigatty ak zhartas tүbin panalap sholpannyn tuuyn kүtip otyrgandarynda olar zhakkan ottyn manajyna zhyrtyk shapandy tesik tymakty bir aksakal kelip Lәtpajga karap Ol araldan korykpandar onda zulymdyk zhok kaskyr zhok adamdar zhok Aralda tabigatty saktasandar bakytty da uzak omir sүresinder Ұrpaktaryn eshteneden zәrulik kormejdi Myngyrgan mal bolady An kusty oltirmender Akkularga timender dejdi Osyny ajtkan kariya zamatynda karangylyk kojnauyna sүngip zhok bolady Lәtpaj onyn Қydyr ekenin ishtej sezedi Al tobeden sholpan koringen sәtte tajpa tүgel ornynan kozgalyp muzdy kopir kүzerdin үstimen tizbektelip zhүrip otip araldyn kojnauyna baryp tүsedi Қysty osy aralda zhaksy otkizgen Lәtpajdyn zhurty koktemge karaj tojyna bastajdy Қydyr atanyn ajtkandary ajdaj kelip kop uzamaj olar baji bastajdy Osy uzak anyzdyn akyry araldagy agajynnyn zhyldardyn zhyly bayagy kariyanyn osietin esterinen tars shygaryp sekseuildi otap an kusty kyryp akkuga auyz sala bastauy saldarynan bir tүnde manajdy tүgel ordaly zhylannyn zhalmauymen ayaktalady Anyz bojynsha sol kyrgynnan segiz zhasar bala gana aman kalypty Baska da faktilerBoris Lavrenevtin Қyryk birinshi atty povesindegi negizgi okigalar Barsakelmes aralynda bolady Өzbek zhazushysy Dzhonrid Abdullahanovtyn Barsakelmes atty roman trilogiyasy bar Tagy bir anyzdar bojynsha 1950 60 zhyldary aralda Әbdirazak esimdi kisi tirlik keshken ony ol zherge tuystary aparyp tastagan korinedi Әbdirazak birneshe ret ushkysh tәrelkelerge uksajtyn bejmәlim obektilerdi bajkagan DerekkozderҚazak enciklopediyasy Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 II tom Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Barsa Kelmes