Бал арасы

 Басқа мағыналар үшін Ара деген бетті қараңыз.

Ара,үй арасы, бал арасы (Apіs mellіfera) – жарғақ қанаттылар отрядының өкілі. Қазақстанның барлық облыстарында кездеседі.

Бал ара (Apis mellifera)
Бал арасы (apis mellifera)

Гүл тозаңын жинау сәті.

Көбеюі

Ара топталып, үлкен ұя болып тіршілік етеді. Бір ұяда бір ұрғашы Ара. (аналық Ара), бірнеше жүз еркек Ара және ондаған мың (100 мыңға дейін) «жұмысшы» Ара болады. Ұрғашы ара ұяда ұрпақ өсіреді. Ол аралардың ішіндегі ең ірісі, жыл маусымына қарай денесінің ұзындығы 20–25 мм, ал салмағы 150–300 мг-ге жетеді. Тәулігіне 2-3 мың, маусымына 200 мың ұрықтандырылған жұмыртқаға дейін (кейде ұрықтандырылмаған жұмыртқа да) салады. Ұрықтанған жұмыртқадан ұрғашы, жұмысшы және аналық аралар, ал ұрықтандырылмаған жұмыртқадан тек еркек аралар ғана шығады.

Ара ұясы: балаңқұрттар сол жақта, ал жұмыртқалар оң жақта

Сипаты

Аналық Ара ұяның анасы болып есептеледі, ол 3–5 жыл, кейде 10 жылға дейін өмір сүреді. Күзде салқын түсісімен жұмыртқа салуды тоқтатып, оны қайтадан ақпанның 2-жартысынан бастайды. Еркек Ара денесінің ұзындығы 15–17 мм, салмағы 250 мг болады. Ол негізінен ұрғашы араны ұрықтандырады да, одан кейін өліп қалады. Омартаның негізін қалайтын жұмысшы аралардың денесінің ұзындығы 12 – 15 мм, салмағы 90 мг болады. Жұмысшы аралар көбею мүшелері жетілмеген ұрғашы аралар. Олар жұмыртқадан жаңа шыққан ұрпақты қоректендіреді, балауыз ұяшықтардың тазалығын, ауа алмасуын қадағалайды, тәтті шырын мен гүл тозаңдарын жинайды. Жұмысшы аралар 7–8 ай тіршілік етеді. Ұяда тұратын әрбір ара өзінің қызметі мен міндеттерін жақсы біледі және оны мүлтіксіз орындайды. Аралардың ішінде дербес тіршілік ететін түрлері де бар. Қазақстанда Іле Алатауының етегінде араның деген түрі дара тіршілік етеді. Ара ұясынан емдік, тағамдық қасиеті бар бал алынады. Арадан алынатын ара балы, араның уы, перга, аналық сүтше, балауыз және ара желімі (прополис) медицинада және техникада кеңінен қолданылады.

Аралардың 20 мың түрінің ішінен тек 1 мың ғана түрі ұйымшыл жәндіктер санатына жатады. Бал араларының басқа барлық аралардан ерекшеленетін себебі,оның тозаңды жинайтын және таситын арнайы икемі: олардың артқы аяқтарының кең жіліншіктерінде талшықпен жиектелген иілімді аумақ болады (ол қоржынша деп аталады). Шірені бал арасы тұмсығының жәрдемімен тартып алады және оны жемсауында балға айналдырады. Ара отбасысының басым бөлігін жұмысшы аралар (аналықтарды төлдетуге қабілетсіз) құрайды. Олар шіре мен тозаң жинайды, ұяшықтар тұрғызады, дернәсілдерді қоректендіреді, ұяшықты тазалайды және қорғайды. Ара мен сонаның бізгегі - бұл түрі өзгерген жұмыртқалаушы мүше. Бізгегі тегіс және көп мәрте пайдалану құралы болып табылатын сонадан ерекше арада ол кетік болып келеді. Дұшпанын шаншып алғаннан кейін бізгегі жараның ішінде қалғандықтан,олардың көпшілігі өлім құшады.

Ара особьтарының қызметі

Еркек ара - отбасысындағы еркек дарақ. Еркек аралар омартада ешқандай жұмыс атқармайды, шіре мен тозаңды жинамайды. Олардың жалғыз ғана қызметі - аналықпен некелік ұшып келу кезінде шағылысу. Күзге қарай жұмысшы аралар еркек араларды өлтіріп тастайды немесе қыстық азық қорына масыл болмасы үшін омартадан қуып жібереді. Аналық - бұл отбасының отанасы, ол жұмысшы арадан екі еседей дерлік үлкен. Оның міндеті - ұрпақ жалғастығы. Омартадан неке уақытында ұшып кеткенде ол әуеде 9-10 еркек арамен бірге самғайды,содан кейін жұмыртқаларды ұяшықтарға тастайды. Бұл ұяшықтардың кейбірі өте үлкен және бұрыс пішінде - бұл болашақ анаға арналған ұяшықтар. Бал араларын адамдар 5 мың жыл бұрын қолға үйреткен. Адамдар олардан бал, балауыз, прополис және көптеген аурулардың емдеуде қолданылатын ара уын алуды үйренді.

Дернәсілдері

Үлкен ұяшықтағы аналық пен дернәсілді жұмысшы аралар арнайы ара сүтімен қоректендіреді, ал еншісіне жұмысшы ара және еркек ара болу жазылған дернәсілдерді ара сүтімен тек дүниеге келген сәттен алғашқы үш күнде ғана азықтандырады. Содан кейін олардың негізгі тамағы балтозаңға (балмен дәмі келтірілген тозаң) айналады. Жаңа аналық шыққан кезде бұрынғы аналық бір топ жұмысшы аралармен бірге ұяны тастап шығады және жаңа орынға жайғасады.

Бал сақталатын және дернәсілдер бүр жаратын ара ұялары балауыздан құралады (ол жұмысшы аралардың ағзасында әзірленеді). Дұрыс алты бұрышты пішінінің арқасында ара ұялары таңғаларлықтай үнемді,мығым және сыйымды. Дайындалуына бар болғаны 40 г балауыз кеткен ұялар 2 кг-ға жуық балды сыйдыруға жарамды! Не ағаш саңылауы болсын, немесе олар үшін арнайы тұрғызылған омарта болсын, ара баспанасы өзінің мінсіздігімен таң қалдырады. Аралар онда қажетті микроклимат жасау үшін көп күш жұмсайды: суықта омартаның жүздеген тұрғындарының кеуде бұлшықеттері жылу шығарып, жайлап қысқарады, ал ыстықта олардың бір бөлігі омартаға су тасиды (буланған су температураны төмендетеді).

Жұмысшы балараның құрылысы

Баларалардың түк басқан ірі басының екі жағында екі күрделі көзі, олардың аралығында үш жай көзшелері болады. Алдыңғы жағынан ұзын шығып тұрады.

Балара тіршілігінде сезім мүшелері маңызды роль атқарады.

Қараңғы ұялардың ішінде негізінен мұртшаларына орналасқан сипап сезу мүшелерінің маңызы зор. Балараларға гүл іздеуі үшін иіс сезімі мен көру сезімі қажет. Баларалар сары және көк түстерді, адам көре алмайтын ультракүлгін сәулелерді ажыратады, бірақ түсті көрмейді.

Баларалар ұяшықтар жасағанда балауызды жақсы жетілген кеміргіш жоғарғы жақтарымен илеп өңдейді. Олар гүлдерге қонғанда аталықтардан тозаң алады. Төменгі жақтарымен және төменгі ұзын ерінімен балара шірінін жалап, сорады, сондықтан баларалардың ауыз мүшелері кеміріп жалағыш мүшелер деп аталады.

Гүлден сорылып алған шірін көлемділеу келген жемсауға түседі, жемсау бездерінен бөлініп шыққан сұйықтықпен араласады. Осыдан соң ара шірінді кәрез ұяшықтарына орналастырады, ол сонда балға айналады.

Балараның көкірегін қалың түк басқан, оның арқасында екі жұп мөлдірлеу жарғақ қанаттары болады. Жұмысшы баларалардың аяқтары жинауға, кәрез ұяшықтарын жасауға бейімделген. Жұмысшы балараларда құрсағының ұшында шаншары болады. Оны жануарлардың немесе адамның денесіне шанышқанда у құйылып, қатты ауыртады. Ұсақ жәндіктер араның уына өліп кетеді.

Балара отбасының тіршілігі

Көктемде, күн жылына бастаған кезде, жұмысшы баларалар ұяларынан ұшып шығады. Олар алғашқы гүл ашыла бастағанда гүлден тозаң және шірін жинайды. Ана ара кәрездердің ұяшықтарына жұмыртқаларын салады. Жұмыртқадан шыққан дернәсілдерді аралар бал араластырылған гүлдің тозаңымен азықтандырады. Ана ара мен личинкалары едәуір үлкен ұяшықтарда дамиды.

Классификация

Қазіргі классификация бойынша бал аралар түрлері бір топқа біріктіріледі.Сонда бұл барлық аралар Sphecoidea тұқымдас тармағын құрады.

• Anthophila
  • Andrenidae
  • Apidae
• Colletidae
  • Dasypodaidae
• Halictidae
• Megachilidae
  • Meganomiidae
• Melittidae
  • Stenotritidae

Бал араларының ең көп таралған тұқымдастары

• Lasioglossum (1750)
  • Megachile (1560)
  • Andrena (1500)
  • Hylaeus (730)
• Nomada (700)
• Perdita (630)
• Coelioxys (480)
  • Colletes (460)
  • Anthophora (420)
• Xylocopa (400)
  • Hoplitis (360)
• Osmia (350)

Ара мамандары

• Теодор Коккерелл(Theodore Cockerell, 1866—1948) - америкалық зоолог,ірі таксономист,32000һ ден аса валидті араны сипаттаған.
• Генрих Фризе (Heinrich Friese) - энтомолог,1300 түр сипаттаған.
• Чарлз Миченер (22.09.1918-) - америкалық энтимолог,қазіргі кездегі ең ірі биология және ара систематикасы маманы.
• Фердинанд Фердинандович Моравиц (3.8.1827, Санкт-Петербург — 15.9.1896) - ресейлік энтомолог,500-ден астам ара сипаттаған.

Ceratina (340) Sphecodes (320) Lipotriches (280) Bombus (260) Amegilla (250) Eucera (220) Centris (210) Halictus (200)

Дерек көздер

• Балалардың энциклопедиясы РОСМЭН,Жәндіктер,Мәскеу Росмэн 2012.

1. Қазақ энциклопедиясы I том
2. Зоология, 6-7, (1986),92 б, 7-2481

Сыртқы сілтемелер

• Пчёлы мира
• Общество пчёл, ос и муравьёв (ағылш.)
• Исследовательский пчелиный центр Карла Хайдена