Ахмет Риза Медресесі

Ахмет Риза мешіт-медресесі, мешіт-медресе. 19 ғасырдың 50-жылдарында Семей қаласынан ашылған. Мешіттің имамы Қазанның «Маржани» медресесін бітіріп келген деген оқымысты адам болған. Ол мешіттің қасынан шәкірттер түрақты жатып оқитын медресе ашады. Бұл медресенің өзге діни оқу орындарынан өзгешелігі - ислам мен түркі ғылыми әлемінде аса үлкен реформаторлық-жәдидтік ілімді қалыптастырған ғұлама Шаһабуддин Маржанидің ағартушылық бағытын ұстанады. Ахмет Риза имам «Шариғат», «Тарихат», «Мағрифат» атты үш негізден тұратын тарихи, философиялық қоғамтану ғылымдарын тереңдетіп оқытты. Түркі, араб, фарсы тілдері және шығыс поэзиясы мен сөз өнерінің заңдылықтары, математика, жағырафия, жаратылыстану пәндері негізгі дәріс ретінде жүргізілді. «Алланы - ғылым мен ақыл-сана арқылы тану керек» деген үрдісті оқу бағдарламасына енгізді. Құнанбайдың әуелде Абайды Ғабдұлжаппар деген имамға беріп, артынан Ахмет Ризаның мешіт-медресесіне ауыстыруы да мұндағы ғылым жолын тереңдетіп оқытатынына көзі жеткендіктен болса керек. Оның үстіне Құнанбай Софы Аллаярдың діни уағызын өте құрмет тұтып, балаларына үйретіп отырған. Ал Ш. Маржани сол Аллаярдың ілімін одан әрі дамытуды мақсат еткен ғұлама еді. Абай бұл мешіт-медреседе шамамен 1855-1858 жылдардың арасында дәріс алды. Жәдидтік бағыттың аса ықпалды болғаны сондай, Абай осы үш жылдың ішінде шығыс тарихы мен философиясын, тілін, поэзиясын жетік меңгеріп шығады. Фарсы тілінде өлең жазатындай дәрежеге жетеді. Ахмет Риза медресесінен дұрыс ғылыми бағыт алған шәкірттің көзқарасы сол жәдидтік арнада дамып, ғұламалық танымға неғіз қалады. Мұны Абайдың өзі де ерекше мойындаған. Біліммен сусындауға толық еркіндік берілгенін оның орыс мектебінен қосымша дәріс алуына мүмкіндік жасалуынан-ақ аңғарылады. Абай медреседен алған білімін есінде қатты сақтап, кейіннен өзінің шәкірттері мен балаларына айтып беріп, пәлен кітаптың пәлен бетінде солай жазылған деп сілтеме жасап отырған. Бұл жөнінде Ә. өзінің «Абай (Ибраһим) Құнанбаев (1845-1904)» атты монографиясында толық жазған (20 томдық шығармалар жинағы, 1985, 18-т., 73-74-беттер). Аллаяр Софы мен Ш. Маржанидің ғылыми-діни ілімдері Абайдың философиялық көзқарасын қалыптастыруға тікелей негіз қалағаны туралы Әуезов барлық зерттеулері мен мақалаларында баса айтады. Патшалық-миссионерлік саясаттың жазалау саясаты мен мұсылмандық діни оқуларға шөктеу қою жөніндегі ерекше нұсқаудың кесірінен және қадымша оқытуды діни оқудың бірден-бір жолы деп санаған ескішіл молдалардың қысым көрсетуі салдарынан Ахмет Риза мешіті кейіннен медресеге бала қабылдауды тоқтатады. Қадым мен жәдид оқуының қайсысын таңдау жөніндегі Семей мешіттерінің арасындағы дау-дамайға Абайдың да қатысқанын Әуезов өзінің «Абай жолы» роман-эпопеясында барынша шынайы суреттеді. Ахмет Ризаның жолын Камараддин қазірет жалғастырды. Алайда ол Баянауылға ауысға мәжбүр болды. Ахмет Риза мешіт-медресесінің үйі Кеңес өкіметі тұсында қоймаға, кеңсеге айналды. Соғыс жылдарында мешіт үйі өртеніп кетті. Шәкірттер оқитын медресе үйі ғана сақталып қалды. Ол үй қазір өзінің бұрынғы орнынан көшіріліп, Абайдың қорық-мұражайы кешенінің қасына орналастырылды.

Дереккөздер

1. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8