АҚШ азамат соғысы (Солтүстік пен Оңтүстіктің соғысы, ағылш: American Civil War) — 1861–1865 жылдары АҚШ-тың солтүстігіндегі құлдыққа қарсы Америка Құрама Штаттары (құл иеленуші емес 20 штат және солтүстікпен шекаралас құл иеленуші 4 штат) және оңтүстіктегі құл иеленуші 11 штаттың (Конфедерация) арасындағы соғыс.
АҚШ-тағы азамат соғысы | |||
Дата | 1861 жылдың 12 сәуірі — 1865 жылдың 9 мамыры (құрлықтағы соңғы шайқастар — 12, 13 мамыр, теңіздегі соңғы шайқас — 23 маусым) | ||
---|---|---|---|
Орын | Американың Конфедеративті Штаттары; 1863 жылы Солтүстіктің аумағы | ||
Себеп | Құлиеленуші оңтүстік штаттардың сецессиясы | ||
Нәтиже | АҚШ-тың жеңісі; Оңтүстікті қайта құру; Құлдықты жою | ||
Қарсыластар | |||
| |||
Қолбасшылары | |||
| |||
Тараптар күші | |||
| |||
Шығындар | |||
| |||
Жалпы шығындар | |||
| |||
Соғыстың алғышарттары
XIX ғасырдың бірінші жартысында АҚШ территориясында бір біріне ұқсамайтын екі экономикалық аудан қалыптасты: аграрлы Оңтүстік пен өнеркәсіптік Солтүстік. Сол кезеңде қалыптасқан экономикадағы, әлеуметтік құрылымдағы, дәстүр мен саяси құндылықтардағы айырмашылықтар американдық секционализм ретінде белгілі.
Одақтың ыдырауы
Оңтүстікте құл иеленушіліктің сақталуы АҚШ экономикасының дамуына кедергі жасады. 1860 жылы Солтүстіктің қолдауымен АҚШ-та республикалық партиядан А.Линкольннің президенттікке сайлануына байланысты Оңтүстіктіті жақтап келген демократтардың билігі (1829 — 1860) аяқталды. Бұл жағдай Америка Одағының ыдырау қаупін тудырды. 1861 жылдың қарсаңында (1860 жылдың 24 желтоқсаны) Оңтүстік Каролина өзін тәуелсіз деп жариялады. Сол жылдың басында Оңтүстіктің 5 штаты Одақтан шықты:
- Миссисипи (1861 жылдың 9 қаңтары),
- Флорида (1861 жылдың 10 қаңтары),
- Алабама (1861 жылдың 11 қаңтары),
- Джорджия (1861 жылдың 19 қаңтары),
- Луизиана (1861 жылдың 26 қаңтары).
1861 жылдың 4 ақпанында Америка Конфедеративті штаттарының Уақытша Конгрессі ашылды. 6 штат жаңа мемлекеттің құрылуын жариялады (Америка Штаттарының Конфедерациясы). 11 наурызда Конфедерацияның Конституциясы қабылданды (Уақытша Конституция алмастырылды).
Жаңа мемлекеттік бірлестіктің президенті болып Миссисипи штатының сенаторы болған Джефферсон Дэвис сайланды. 1 наурызда Техас тәуелсіздігін жариялап, келесі күні Конфедерация құрамына енді. Техастан кейін Одақтан шығып, Конфедерацияға қосылған штаттар:
- Вирджиния (тәуелсіздігі — 1861 жылдың 17 сәуірі, Конфедерацияға қосылуы — 1861 жылдың 7 мамыры),
- Арканзас (тәуелсіздігі — 1861 жылдың 6 мамыры, Конфедерацияға қосылуы — 1861 жылдың 18 мамыры),
- Теннесси (тәуелсіздігі — 1861 жылдың 7 мамыры, Конфедерацияға қосылуы — 1861 жылдың 2 шілдесі),
- Солтүстік Каролина (тәуелсіздігі — 1861 жылдың 20 мамыры, Конфедерацияға қосылуы — 1861 жылдың 21 мамыры).
Ода Америка Одағы бір-біріне өш екі аймаққа бөлінді.
Соғыс қимылдары
1861 жылғы шайқастар
1861 жылдың сәуір айында Оңтүстік аймақ Оңтүстік Каролинадағы Федерациялық форт (қамал) — Самтерді басып алды. Солтүстік аймақ бүлікшілерге қарсы соғысқа кірісті. Линкольнның үндеуімен еріктілер жасақтары, жұмысшы полктары құрыла бастады. 1861 жылдың шілде айында Вашингтон қаласына жақын жердегі Булл-Ран жылғасында болған алғашқы ұрыс Оңтүстік армиясының жеңісімен аяқталды. Осы кезде Конфедерация құрамында 11 штат, Одақта — 23 штат болды. Булл-Рандағы жеңілістен кейін Солтүстік өзінің әскери күшін қайта құруға белсене кірісті. Армия Мак-Клемон опасыз генералдар мен офицерлерден тазартылды.
Теңіздегі соғыс қимылдары
Азамат соғысының басында американдық әскери-теңіз флотының негізгі құрамы федералды үкіметке адалдығын сақтады. Әскери кемелердің басым бөлігі солтүстіктіктердің бақылауындағы базаларда орналасқан еді. Бұл соғыстың бастапқы фазасында оңтүстіктіктердің жағалауын қоршауға мүмкіндік берді. Оңтүстіктіктердің порттары Еуропадан келетін кемелер үшін жабылды.
Қоршау өнеркәсібі дамымаған Оңтүстікке қатты әсер етті. Конфедераттардың еуропалық өнеркәсіп тауарларына тәуелділігі байқала бастады. Қоршаудан кейін барлық тауарлар оңтүстікке контрабанда ретінде ғана жетіп отырды.
Жағалауды қоршаумен қатар федералды флот жағалаудағы шайқастарға белсене қатысты. 1861 жылдың 3-7 қарашасында коммодор Самуэль Дю Понттың эскадрасы күшейтілген Порт-Рояль бұғасын басып алды. Оңтүстіктіктер жағалауды қорғау мақсатында әскери-теңіз саласында жаңалық болған миналар мен таран кемелерін қолдана бастады.
1862 жылғы шайқастар
1862 жылдың бастапқы айларында генерал Грант басқарған армия батыс Теннесидегі азат етіп, Миссисипидегі Мемфис қаласын алды. 1862 ж. көкек айында адмирал Фаррагут эскадрасы Оңт-тің ірі порты Жаңа Орлеанды басып алды.
Шенандоа аңғарындағы соғыс қимылдары
Генерал Макклеллан көктемнен бастап Ричмондқа Вирджиния түбегінен шабуылдау жоспарын дайындай бастады. Натаниель Бэнкстің отряды наурызда Шенандоа аңғарына басып кірді. Аңғардың қорғанысы Томас Джексонның 5-мыңдық отрядына жүктелді. Джексон алғашқы сәтсіздіктерге қарамастан Фримонт отрядын шабуылдап, талқандады. Бір айдың ішінде күш жинақтаған Джексон Бэнксты қайта шабуылдап, оның бір отрядын талқандады (Фронт-Рояль шайқасы). Бэнкс Винчестерге қарай шегіне бастады. Бэнксты қуып жеткен Джексон Винчестер шайқасында жеңіске жетті. Президент Линкольн Джексонды қоршауға үш әскер жөнелтті. Алайда, Джексон оңтүстікке өтіп кетуге үлгерді.
2 маусым күні Джон Фримонт (14 мың адам) пен Джеймс Шилдстың (10 мың адам) әскерлері Порт-Репабликке шегінген Джексонның ізіне түсті. 8 маусымда Ричард Юэлл Фримонттың Кросс-Крейстегі шабуылына тойтарыс берді, ал Джексон Шилдсты Порт-Репаблик түбінде шабуылдап, жеңіске жетті. Федералды әскер солтүстікке оралды. Джексон 18 маусымда Ричмонд қаласына бет алып, генерал Ли әскерімен қосылды.
Фредериксберг жорығы
Жылдың аяғы солтүстіктіктер үшін сәтсіз аяқталды. Бернсайдтың Ричмон қаласына жаңа шабуылын 13 желтоқсан күні генерал Ли бастаған әскер тоқтатты. Басымдылыққа ие федералды әскерт ойсырата жеңілді (солтүстіктіктердің адам шығыны конфедераттардың шығынынан екі есе артық болды). Бернсайдтың келесі әрекеті де жеңіліспен аяқталғаннан кейін өз орнынан босатылды.
Құлдарды азат ету прокламациясы (үндеу қағазы)
1862 жылдың мамыр айында Линкольн Гомстед туралы (жер үлесі) заңды бекітті. Заң бойынша әр адамға 160 акр жер тегін берілетін болды. Армиядағы фермерлер мен жұмысшылар үшін бұл заң өте қолайлы еді. Маңызды шара ретінде құлдықтан босату туралы үндеу жарияланды. Оңтүстіктен солтүстік аудандарға зәңилер (негрлер) топ-тобымен қашып келе бастады. Олардың Одақтық армияда болуына рұқсат етілді. Гомстед Заңы мен құлдарды босату құл иеленушілікке қарсы соққы болды.
1863 жылғы шайқастар
1863 жылдың алғашқы жорықтағы федералды әскер үшін сәтсіз басталды. 1863 жылдың қаңтарында федералды әскердің қолбасшысы ретінде Джозеф Хукер тағайындалды. Ол Ричмонд бағытындағы соғыс қимылдарын қайта бастады. Мамыр айының басында Чанселорсвиллдегі шайқас кезінде 130-мыңдық федералды әскер генерал Ли бастаған 60-мыңдық әскерден жеңіліс тапты. Солтүстіктіктер 17 275, ал оңтүстіктіктер 12 821 адамнан айырылды. Шайқаста Конфедерацияның ең үздік қолбасшыларының бірі Т.Дж.Джексон ауыр жараланып, мерт болды.
Геттисберг жорығы
1863 жылы жаз айында Азамат соғысының екінші табысты кезеңі басталды. Солтүстіктің әскерін басқарған генерал Мид 1863 жылы шілде айында Пенсильваниядағы Геттисберг түбінде үш күнге созылған ірі шайқаста генерал Ли басқарған Оңтүстік армиясын ойсырата жеңді. Дәл осы кезде генерал Гранттың жауынгерлері Миссисипи бойындағы Биксберг қаласын алды. Бүкіл Миссисипи жағалуы Солтүстіктің қолына көшті. Оңтүстіктің күші әлсірей бастады.
Тылда да наразылық күшейді. Жүз мыңдаған зәңгілер Солт. армиясына, флотына өз еріктерімен келіп қосылды.
Теннесидегі шайқас
1862 жылдың аяғында федералды Кумберленд әскерінің басшысы болып генерал Уильям Роузкранс тағайындалды. Ол желтоқсан айында Тенессилік Брэггтің әскерін шабуылдап, оны оңтүстікке (Туллахома айналасындағы бекіністер) шегінуге мәжбүрледі. 1863 жылдың маусым-шілде айларында орын алған Туллахома жорығынан кейін Брэгг Чаттанугаға шегінді. Брэгг әскері 7 қыркүйекте Чаттануганы тастап кетті. Чаттануганы басып алғаннан кейінгі Роузкранстың қимылдары жеңіліске әкеле жаздады (19-20 қыркүйектегі шайқаста федералды әскер үлкен шығынға ұшырады). Брэгг Чаттануганы қоршауға алды. 23-25 қарашада генерал Улисс Грант әскері қаланы қоршаудан шығарып, конфедераттардың әскерін талқандады. Чаттанугадағы шайқаста солтүстіктер алғаш рет тікенекті сымды қолданған.
1864 жылғы шайқастар
1864 жылы соғыс барысындағы шешуші бетбұрыстар орын алды. Генерал Шерманның әскері 1864 жылдың көктемінде Оңтүстіктің маңызды тірегі саналатын Джорджия штатын, қыркүйек айында соғыс өнеркәсібі орталығы Атлантаны, желтоқсанда Атлант мұхитындағы ірі порт Саваннаны басып алды.
Ред-Ривер жорығы
1864 жылдың алғашқы жорығы 10 наурызда басталған Ред-Ривер болды. Генерал Бэнкстың мақсаты Техасты Конфедерациядан кесіп тастау болды. Алайда, 8 сәуір күні Мансфилд шайқасындағы жеңілістен кейін Бэнкс әскері кейін шегінді. Оның Плезант-Хилл шайқасындағы жеңісі жорық барысындағы сәтсіздіктерден құтқара алмады. Жорықтың сәтсіз аяқталуы соғыс барысына әсер етпегенімен, көктемдегі федералды әскердің Мобил портын басып алуына кедергі болды.
Атланта жорығы
Шығыстағы Оверленд жорығымен қатар батыста "Атланта үшін шайқас" басталды. Генерал Шерманның әскері Чаттануга шайқасынан кейінгі Теннеси әскерінің әлсіздігін пайдалана отырып, Алтантаға бет алды. Генерал Шерманның 27 маусымдағы фронталды шабуылы үлкен шығындарға алып келді. Конфедераттар Кенессо тау бөктерінде жеңіске жеткенімен, шайқас Шерманның тактикалық жеңілісімен аяқтылды.
4 айлық шабуылдың нәтижесінде 2 қыркүйек күні федералды әскер Атлантаға басып кірді. Генерал Худ Шерман әскерінің тылына жасаған алаңдату қимылдары нәтиже берген жоқ. 15 қараша күні генерал Шерман қарсыластардың ізіне түсуді тоқтатып, Саваннаяға бет алды (Шерманның әйгілі "теңіз жорығы"). Саванна 1864 жылдың 22 желтоқсанында біржолата құлады.
Федералды әскердің жетістіктері 1864 жылғы президент сайлауына әсер етті. Одақты қалпына келтіру және құлдықты жоюға уәде берген Линкольн екінші мерзімге сайланды.
1865 жылғы шайқастар
"Шерманның теңізге жорығы"
1864 жылдың 15 қарашасында Шерман Атлантадан Саваннаға бет алды. Майдан шебінің созылуы азық-түлікпен қамтамасыз ету проблемасын тудырды. Шерман азық-түлікті жол бойында кездескен тұрғындардан тартып алуға бұйрық берді. 1864 жылдың 21 желтоқсанында Шерман Саваннаны басып алды. 1865 жылдың 3 сәуірінде генерал Грант пен Шерманның біріккен күші Конфедерация астанасы Ричмондты алды. Генерал Ли 9 сәуір күні тізе бүкті.
Теңіздегі соғыс қимылдары
1865 жылдың басына қарай теңіздегі соғыс қимылдар аяқталды. Конфедерацияның 1864 жылғы сәнді-салтанатты тауарларды импорттауға тыйым салуы кері әсер етті (оңтүстіктің аумағында тауарларды спекуляциялық бағамен сату тиімсіз бола бастады).
Соңыстың аяқталуы
Конфедерация әскерінің капитуляциясы маусымның аяғына дейін жалғасты. Генерал Стэнд Уэйти бастаған үндіс бөлімшесі 23 маусым күні тізе бүкті.
1861 — 65 жылдардағы АҚШ-та болған азамат соғысы Америка халқының өміріне үлкен өзгеріс әкелді. Оңт-те құлдықтың жойылуы АҚШ-та капиталистік қатынастардың дамуына зор мүмкіндіктер тудырды.
Статистика
Соғысушы жақтар | Халық саны (1861 жыл) | Әскерге алынғандар | Өлтірілді | Жарақат алғандар | Қайтыс болды | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Жарақаттардан | Аурулардан | Басқасы | |||||
Америка Құрама Штаттары | 22 339 968 | 2 803 300 | 67 058 | 275 175 | 43 012 | 194 368 | 54 682 |
Американың Конфедеративті Штаттары | 9 103 332 | 1 064 200 | 67 000 | 137 000 | 27 000 | 59 000 | 105 000 |
Барлығы | 31 443 300 | 3 867 500 | 134 058 | 412 175 | 70 012 | 253 368 | 163 796 |
Соғыстың қорытындылары
- АҚШ Конституциясының 13-ші түзетуіне сәйкес құлиеленушілікке тыйым салынды (1865 жылдың 18 желтоқсанында күшіне енді).
- Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының дамуы жағдай жасала бастады. Бұл проблемалардың бір бөлігі Оңтүстікті қайта құру барысында шешімін тапты.
- Солтүстіктіктердің адам шығыны 360 мың (жарақат алғандар 275 мың), ал оңтүстіктіктердің шығыны 258 мың адамды құрады.
- Азамат соғысы АҚШ тарихындағы ең қантөгісті соғыс ретінде белгілі (АҚШ-тың Екінші жүниежүзілік соғыс кезіндегі адам шығыны 200 мыңнан кем болды).
- АҚШ үкіметінің соғыс шығындары 3,5 млрд долларды құрады. Азамат соғысы әскери өнер мен соғыс техникасының дамуына әсер етті.
- Азамат соғысына қатысқан соңғы жауынгер Альберт Генри Вулсон (Одақ әскері) 1956 жылы 106 жасында қайтыс болды.
- Заң бойынша қара нәсілді американдықтар бостандыққа қол жеткізді, Алайда олардың материалдық жағдайы төмен деңгейде қала берді. Азамат соғысының аяқталуы АҚШ-тағы сеграгацияның басталуына алып келді.
Әдебиет
- Бурин С. Н. На полях сражений гражданской войны в США. — М.: Наука, 1988. — 176 с. — (Страны и народы).
- Куропятник Г. П. Вторая американская революция. — М., 1961.
- Иванов Р. Ф. Авраам Линкольн и Гражданская война в США. — М., 1964.
- Foote S. The Civil War: A Narrative. — New York, 1958—1974. — Т. 1—3.
- Boatner M. M. The Civil War Dictionary. — New York, 1959.
- Nevins A. The War for the Union. — New York, 1959—1971. — Т. 1—4.
- Long E. B. Civil War Day by Day: An Almanac 1861—1865. — Garden City, 1971.
- Davies W. C. The Imperial Union: 1861—1865. — Garden City, 1982—1986. — Т. 1—3.
- McPherson G. M. Battle Cry of Freedom. The Civil War Era. — New York, 1988.
- Урланис Б. Ц. Войны и народонаселение Европы. — М., 1960.
- Маль К. М. Гражданская война в США 1861—1865. — М.: АСТ; Минск: Харвест, 2002. — 502 с. — ISBN 5-170-01875-4.
- Алан Гринспен, Адриан Вулдридж. Капитализм в Америке. История = Capitalism in America: A History . — М.: Альпина Паблишер, 2020. — ISBN 978-5-9614-2356-3.
Дереккөздер
- Civil War Facts | American Battlefield Trust
- Facts - The Civil War (U.S. National Park Service)
- Toward a Social History of the American Civil War Exploratory Essays, Cambridge University Press, 1990, page 4.
- Таблица 6. Войны, на которых пропадали без вести американские солдаты.*Топ-10 – Газета Коммерсантъ № 76 (2679) от 30.04.2003
- [1]
- Әдеб.: И в а н о в Р.Ф., Гражданская война в АҚШ, М., 1960; Новая история (первый период). Под редакцией Е.Е.Юровской и др., М., 1983.
- Оның ішінде 2 667 000 жауынгер шайқастарға қатысты.
- Оның ішінде 24 869 жауынгер түрме мен тұтқында қайтыс болды, 24 872 жауынгер өзін өзі мерт қылды немесе өлтірілді.
- 40 % — .
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
AҚSh azamat sogysy Soltүstik pen Ontүstiktin sogysy agylsh American Civil War 1861 1865 zhyldary AҚSh tyn soltүstigindegi kuldykka karsy Amerika Қurama Shtattary kul ielenushi emes 20 shtat zhәne soltүstikpen shekaralas kul ielenushi 4 shtat zhәne ontүstiktegi kul ielenushi 11 shtattyn Konfederaciya arasyndagy sogys AҚSh tagy azamat sogysyData1861 zhyldyn 12 sәuiri 1865 zhyldyn 9 mamyry kurlyktagy songy shajkastar 12 13 mamyr tenizdegi songy shajkas 23 mausym OrynAmerikanyn Konfederativti Shtattary 1863 zhyly Soltүstiktin aumagySebepҚulielenushi ontүstik shtattardyn secessiyasyNәtizheAҚSh tyn zhenisi Ontүstikti kajta kuru Қuldykty zhoyuҚarsylastarAmerika Қurama ShtattaryҚolbasshylaryAvraam Linkoln Uliss Grant Dzhefferson Devis Robert E LiTaraptar kүshi2 129 000 adam 1 082 000 adamShygyndaroltirilgender 360 000 habarsyz ketkender 215 000 zharakat algandar 200 181 200 tutkyn oltirilgender 260 000 habarsyz ketkender 195 000 zharakat algandar 137 000 436 700 tutkynZhalpy shygyndaroltirilgender 616 222 habarsyz ketkender 410 000 zharakat algandar 420 000 617 900 tutkyn bejbit halyk shygyny 50 mynnan 130 mynga dejin Bul үlgini koru talkylau ondeuSogystyn algysharttaryXIX gasyrdyn birinshi zhartysynda AҚSh territoriyasynda bir birine uksamajtyn eki ekonomikalyk audan kalyptasty agrarly Ontүstik pen onerkәsiptik Soltүstik Sol kezende kalyptaskan ekonomikadagy әleumettik kurylymdagy dәstүr men sayasi kundylyktardagy ajyrmashylyktar amerikandyk sekcionalizm retinde belgili Odaktyn ydyrauyOntүstikte kul ielenushiliktin saktaluy AҚSh ekonomikasynyn damuyna kedergi zhasady 1860 zhyly Soltүstiktin koldauymen AҚSh ta respublikalyk partiyadan A Linkolnnin prezidenttikke sajlanuyna bajlanysty Ontүstiktiti zhaktap kelgen demokrattardyn biligi 1829 1860 ayaktaldy Bul zhagdaj Amerika Odagynyn ydyrau kaupin tudyrdy 1861 zhyldyn karsanynda 1860 zhyldyn 24 zheltoksany Ontүstik Karolina ozin tәuelsiz dep zhariyalady Sol zhyldyn basynda Ontүstiktin 5 shtaty Odaktan shykty Missisipi 1861 zhyldyn 9 kantary Florida 1861 zhyldyn 10 kantary Alabama 1861 zhyldyn 11 kantary Dzhordzhiya 1861 zhyldyn 19 kantary Luiziana 1861 zhyldyn 26 kantary 1861 zhyldyn 4 akpanynda Amerika Konfederativti shtattarynyn Uakytsha Kongressi ashyldy 6 shtat zhana memlekettin kuryluyn zhariyalady Amerika Shtattarynyn Konfederaciyasy 11 nauryzda Konfederaciyanyn Konstituciyasy kabyldandy Uakytsha Konstituciya almastyryldy Zhana memlekettik birlestiktin prezidenti bolyp Missisipi shtatynyn senatory bolgan Dzhefferson Devis sajlandy 1 nauryzda Tehas tәuelsizdigin zhariyalap kelesi kүni Konfederaciya kuramyna endi Tehastan kejin Odaktan shygyp Konfederaciyaga kosylgan shtattar Virdzhiniya tәuelsizdigi 1861 zhyldyn 17 sәuiri Konfederaciyaga kosyluy 1861 zhyldyn 7 mamyry Arkanzas tәuelsizdigi 1861 zhyldyn 6 mamyry Konfederaciyaga kosyluy 1861 zhyldyn 18 mamyry Tennessi tәuelsizdigi 1861 zhyldyn 7 mamyry Konfederaciyaga kosyluy 1861 zhyldyn 2 shildesi Soltүstik Karolina tәuelsizdigi 1861 zhyldyn 20 mamyry Konfederaciyaga kosyluy 1861 zhyldyn 21 mamyry Odak kok sary konyr akshyl tүstegi ajmaktar Konfederaciya zheri kүmәndi boldy Oda Amerika Odagy bir birine osh eki ajmakka bolindi Sogys kimyldary1861 zhylgy shajkastar 1861 zhyldyn sәuir ajynda Ontүstik ajmak Ontүstik Karolinadagy Federaciyalyk fort kamal Samterdi basyp aldy Soltүstik ajmak bүlikshilerge karsy sogyska kiristi Linkolnnyn үndeuimen eriktiler zhasaktary zhumysshy polktary kuryla bastady 1861 zhyldyn shilde ajynda Vashington kalasyna zhakyn zherdegi Bull Ran zhylgasynda bolgan algashky urys Ontүstik armiyasynyn zhenisimen ayaktaldy Osy kezde Konfederaciya kuramynda 11 shtat Odakta 23 shtat boldy Bull Randagy zhenilisten kejin Soltүstik ozinin әskeri kүshin kajta kuruga belsene kiristi Armiya Mak Klemon opasyz generaldar men oficerlerden tazartyldy Konfederaciya territoriyalarynan zhyl sajyn ajrylu kartasy sogys bitkendegi Broud koshesiTenizdegi sogys kimyldary Azamat sogysynyn basynda amerikandyk әskeri teniz flotynyn negizgi kuramy federaldy үkimetke adaldygyn saktady Әskeri kemelerdin basym boligi soltүstiktikterdin bakylauyndagy bazalarda ornalaskan edi Bul sogystyn bastapky fazasynda ontүstiktikterdin zhagalauyn korshauga mүmkindik berdi Ontүstiktikterdin porttary Europadan keletin kemeler үshin zhabyldy Қorshau onerkәsibi damymagan Ontүstikke katty әser etti Konfederattardyn europalyk onerkәsip tauarlaryna tәueldiligi bajkala bastady Қorshaudan kejin barlyk tauarlar ontүstikke kontrabanda retinde gana zhetip otyrdy Zhagalaudy korshaumen katar federaldy flot zhagalaudagy shajkastarga belsene katysty 1861 zhyldyn 3 7 karashasynda kommodor Samuel Dyu Ponttyn eskadrasy kүshejtilgen Port Royal bugasyn basyp aldy Ontүstiktikter zhagalaudy korgau maksatynda әskeri teniz salasynda zhanalyk bolgan minalar men taran kemelerin koldana bastady 1862 zhylgy shajkastar 1862 zhyldyn bastapky ajlarynda general Grant baskargan armiya batys Tennesidegi azat etip Missisipidegi Memfis kalasyn aldy 1862 zh kokek ajynda admiral Farragut eskadrasy Ont tin iri porty Zhana Orleandy basyp aldy Shenandoa angaryndagy sogys kimyldary General Makklellan koktemnen bastap Richmondka Virdzhiniya tүbeginen shabuyldau zhosparyn dajyndaj bastady Nataniel Benkstin otryady nauryzda Shenandoa angaryna basyp kirdi Angardyn korganysy Tomas Dzheksonnyn 5 myndyk otryadyna zhүkteldi Dzhekson algashky sәtsizdikterge karamastan Frimont otryadyn shabuyldap talkandady Bir ajdyn ishinde kүsh zhinaktagan Dzhekson Benksty kajta shabuyldap onyn bir otryadyn talkandady Front Royal shajkasy Benks Vinchesterge karaj shegine bastady Benksty kuyp zhetken Dzhekson Vinchester shajkasynda zheniske zhetti Prezident Linkoln Dzheksondy korshauga үsh әsker zhoneltti Alajda Dzhekson ontүstikke otip ketuge үlgerdi 2 mausym kүni Dzhon Frimont 14 myn adam pen Dzhejms Shildstyn 10 myn adam әskerleri Port Repablikke shegingen Dzheksonnyn izine tүsti 8 mausymda Richard Yuell Frimonttyn Kross Krejstegi shabuylyna tojtarys berdi al Dzhekson Shildsty Port Repablik tүbinde shabuyldap zheniske zhetti Federaldy әsker soltүstikke oraldy Dzhekson 18 mausymda Richmond kalasyna bet alyp general Li әskerimen kosyldy Frederiksberg zhorygy Zhyldyn ayagy soltүstiktikter үshin sәtsiz ayaktaldy Bernsajdtyn Richmon kalasyna zhana shabuylyn 13 zheltoksan kүni general Li bastagan әsker toktatty Basymdylykka ie federaldy әskert ojsyrata zhenildi soltүstiktikterdin adam shygyny konfederattardyn shygynynan eki ese artyk boldy Bernsajdtyn kelesi әreketi de zhenilispen ayaktalgannan kejin oz ornynan bosatyldy Қuldardy azat etu proklamaciyasy үndeu kagazy 1862 zhyldyn mamyr ajynda Linkoln Gomsted turaly zher үlesi zandy bekitti Zan bojynsha әr adamga 160 akr zher tegin beriletin boldy Armiyadagy fermerler men zhumysshylar үshin bul zan ote kolajly edi Manyzdy shara retinde kuldyktan bosatu turaly үndeu zhariyalandy Ontүstikten soltүstik audandarga zәniler negrler top tobymen kashyp kele bastady Olardyn Odaktyk armiyada boluyna ruksat etildi Gomsted Zany men kuldardy bosatu kul ielenushilikke karsy sokky boldy 1863 zhylgy shajkastar 1863 zhyldyn algashky zhoryktagy federaldy әsker үshin sәtsiz bastaldy 1863 zhyldyn kantarynda federaldy әskerdin kolbasshysy retinde Dzhozef Huker tagajyndaldy Ol Richmond bagytyndagy sogys kimyldaryn kajta bastady Mamyr ajynyn basynda Chanselorsvilldegi shajkas kezinde 130 myndyk federaldy әsker general Li bastagan 60 myndyk әskerden zhenilis tapty Soltүstiktikter 17 275 al ontүstiktikter 12 821 adamnan ajyryldy Shajkasta Konfederaciyanyn en үzdik kolbasshylarynyn biri T Dzh Dzhekson auyr zharalanyp mert boldy Gettisberg zhorygy 1863 zhyly zhaz ajynda Azamat sogysynyn ekinshi tabysty kezeni bastaldy Soltүstiktin әskerin baskargan general Mid 1863 zhyly shilde ajynda Pensilvaniyadagy Gettisberg tүbinde үsh kүnge sozylgan iri shajkasta general Li baskargan Ontүstik armiyasyn ojsyrata zhendi Dәl osy kezde general Granttyn zhauyngerleri Missisipi bojyndagy Biksberg kalasyn aldy Bүkil Missisipi zhagaluy Soltүstiktin kolyna koshti Ontүstiktin kүshi әlsirej bastady Sogystan kejin kojylgan arnajy eskerkish Tylda da narazylyk kүshejdi Zhүz myndagan zәngiler Solt armiyasyna flotyna oz erikterimen kelip kosyldy Tennesidegi shajkas 1862 zhyldyn ayagynda federaldy Kumberlend әskerinin basshysy bolyp general Uilyam Rouzkrans tagajyndaldy Ol zheltoksan ajynda Tenessilik Breggtin әskerin shabuyldap ony ontүstikke Tullahoma ajnalasyndagy bekinister sheginuge mәzhbүrledi 1863 zhyldyn mausym shilde ajlarynda oryn algan Tullahoma zhorygynan kejin Bregg Chattanugaga shegindi Bregg әskeri 7 kyrkүjekte Chattanugany tastap ketti Chattanugany basyp algannan kejingi Rouzkranstyn kimyldary zheniliske әkele zhazdady 19 20 kyrkүjektegi shajkasta federaldy әsker үlken shygynga ushyrady Bregg Chattanugany korshauga aldy 23 25 karashada general Uliss Grant әskeri kalany korshaudan shygaryp konfederattardyn әskerin talkandady Chattanugadagy shajkasta soltүstikter algash ret tikenekti symdy koldangan 1864 zhylgy shajkastar 1864 zhyly sogys barysyndagy sheshushi betburystar oryn aldy General Shermannyn әskeri 1864 zhyldyn kokteminde Ontүstiktin manyzdy tiregi sanalatyn Dzhordzhiya shtatyn kyrkүjek ajynda sogys onerkәsibi ortalygy Atlantany zheltoksanda Atlant muhityndagy iri port Savannany basyp aldy Red River zhorygy 1864 zhyldyn algashky zhorygy 10 nauryzda bastalgan Red River boldy General Benkstyn maksaty Tehasty Konfederaciyadan kesip tastau boldy Alajda 8 sәuir kүni Mansfild shajkasyndagy zhenilisten kejin Benks әskeri kejin shegindi Onyn Plezant Hill shajkasyndagy zhenisi zhoryk barysyndagy sәtsizdikterden kutkara almady Zhoryktyn sәtsiz ayaktaluy sogys barysyna әser etpegenimen koktemdegi federaldy әskerdin Mobil portyn basyp aluyna kedergi boldy Atlanta zhorygy Shygystagy Overlend zhorygymen katar batysta Atlanta үshin shajkas bastaldy General Shermannyn әskeri Chattanuga shajkasynan kejingi Tennesi әskerinin әlsizdigin pajdalana otyryp Altantaga bet aldy General Shermannyn 27 mausymdagy frontaldy shabuyly үlken shygyndarga alyp keldi Konfederattar Kenesso tau bokterinde zheniske zhetkenimen shajkas Shermannyn taktikalyk zhenilisimen ayaktyldy 4 ajlyk shabuyldyn nәtizhesinde 2 kyrkүjek kүni federaldy әsker Atlantaga basyp kirdi General Hud Sherman әskerinin tylyna zhasagan alandatu kimyldary nәtizhe bergen zhok 15 karasha kүni general Sherman karsylastardyn izine tүsudi toktatyp Savannayaga bet aldy Shermannyn әjgili teniz zhorygy Savanna 1864 zhyldyn 22 zheltoksanynda birzholata kulady Federaldy әskerdin zhetistikteri 1864 zhylgy prezident sajlauyna әser etti Odakty kalpyna keltiru zhәne kuldykty zhoyuga uәde bergen Linkoln ekinshi merzimge sajlandy 1865 zhylgy shajkastar Shermannyn tenizge zhorygy 1864 zhyldyn 15 karashasynda Sherman Atlantadan Savannaga bet aldy Majdan shebinin sozyluy azyk tүlikpen kamtamasyz etu problemasyn tudyrdy Sherman azyk tүlikti zhol bojynda kezdesken turgyndardan tartyp aluga bujryk berdi 1864 zhyldyn 21 zheltoksanynda Sherman Savannany basyp aldy 1865 zhyldyn 3 sәuirinde general Grant pen Shermannyn birikken kүshi Konfederaciya astanasy Richmondty aldy General Li 9 sәuir kүni tize bүkti Tenizdegi sogys kimyldary 1865 zhyldyn basyna karaj tenizdegi sogys kimyldar ayaktaldy Konfederaciyanyn 1864 zhylgy sәndi saltanatty tauarlardy importtauga tyjym saluy keri әser etti ontүstiktin aumagynda tauarlardy spekulyaciyalyk bagamen satu tiimsiz bola bastady Sonystyn ayaktaluy Konfederaciya әskerinin kapitulyaciyasy mausymnyn ayagyna dejin zhalgasty General Stend Uejti bastagan үndis bolimshesi 23 mausym kүni tize bүkti 1861 65 zhyldardagy AҚSh ta bolgan azamat sogysy Amerika halkynyn omirine үlken ozgeris әkeldi Ont te kuldyktyn zhojyluy AҚSh ta kapitalistik katynastardyn damuyna zor mүmkindikter tudyrdy StatistikaSogysushy zhaktar Halyk sany 1861 zhyl Әskerge alyngandar Өltirildi Zharakat algandar Қajtys boldyZharakattardan Aurulardan BaskasyAmerika Қurama Shtattary 22 339 968 2 803 300 67 058 275 175 43 012 194 368 54 682Amerikanyn Konfederativti Shtattary 9 103 332 1 064 200 67 000 137 000 27 000 59 000 105 000Barlygy 31 443 300 3 867 500 134 058 412 175 70 012 253 368 163 796Sogystyn korytyndylaryAҚSh Konstituciyasynyn 13 shi tүzetuine sәjkes kulielenushilikke tyjym salyndy 1865 zhyldyn 18 zheltoksanynda kүshine endi Өnerkәsip pen auyl sharuashylygynyn damuy zhagdaj zhasala bastady Bul problemalardyn bir boligi Ontүstikti kajta kuru barysynda sheshimin tapty Soltүstiktikterdin adam shygyny 360 myn zharakat algandar 275 myn al ontүstiktikterdin shygyny 258 myn adamdy kurady Azamat sogysy AҚSh tarihyndagy en kantogisti sogys retinde belgili AҚSh tyn Ekinshi zhүniezhүzilik sogys kezindegi adam shygyny 200 mynnan kem boldy AҚSh үkimetinin sogys shygyndary 3 5 mlrd dollardy kurady Azamat sogysy әskeri oner men sogys tehnikasynyn damuyna әser etti Azamat sogysyna katyskan songy zhauynger Albert Genri Vulson Odak әskeri 1956 zhyly 106 zhasynda kajtys boldy Zan bojynsha kara nәsildi amerikandyktar bostandykka kol zhetkizdi Alajda olardyn materialdyk zhagdajy tomen dengejde kala berdi Azamat sogysynyn ayaktaluy AҚSh tagy segragaciyanyn bastaluyna alyp keldi ӘdebietBurin S N Na polyah srazhenij grazhdanskoj vojny v SShA M Nauka 1988 176 s Strany i narody Kuropyatnik G P Vtoraya amerikanskaya revolyuciya M 1961 Ivanov R F Avraam Linkoln i Grazhdanskaya vojna v SShA M 1964 Foote S The Civil War A Narrative New York 1958 1974 T 1 3 Boatner M M The Civil War Dictionary New York 1959 Nevins A The War for the Union New York 1959 1971 T 1 4 Long E B Civil War Day by Day An Almanac 1861 1865 Garden City 1971 Davies W C The Imperial Union 1861 1865 Garden City 1982 1986 T 1 3 McPherson G M Battle Cry of Freedom The Civil War Era New York 1988 Urlanis B C Vojny i narodonaselenie Evropy M 1960 Mal K M Grazhdanskaya vojna v SShA 1861 1865 M AST Minsk Harvest 2002 502 s ISBN 5 170 01875 4 Alan Grinspen Adrian Vuldridzh Kapitalizm v Amerike Istoriya Capitalism in America A History M Alpina Pablisher 2020 ISBN 978 5 9614 2356 3 DerekkozderCivil War Facts American Battlefield Trust Facts The Civil War U S National Park Service Toward a Social History of the American Civil War Exploratory Essays Cambridge University Press 1990 page 4 Tablica 6 Vojny na kotoryh propadali bez vesti amerikanskie soldaty Top 10 Gazeta Kommersant 76 2679 ot 30 04 2003 1 Әdeb I v a n o v R F Grazhdanskaya vojna v AҚSh M 1960 Novaya istoriya pervyj period Pod redakciej E E Yurovskoj i dr M 1983 Onyn ishinde 2 667 000 zhauynger shajkastarga katysty Onyn ishinde 24 869 zhauynger tүrme men tutkynda kajtys boldy 24 872 zhauynger ozin ozi mert kyldy nemese oltirildi 40