Айнымалы жұлдыз — негізінен температурасы мен радиусының бірде ұлғаюы, бірде кішіреюі салдарынан жарығы құбылып тұратын жұлдыз.
Айнымалы жұлдыз туралы деректер Ежелгі Қытай жылнамаларында кездеседі.
Өзінің жарығын өзгертіп отыратын жұлдыздарды алғаш рет 1596 жылы неміс астрономы байқаған.
Ал 1667 жылы франциялық астроном И.Бульо оның жарығының периодты болатындығын анықтаған.
Айнымалы жұлдызға тек 19 ғасырдың ортасынан жүйелі түрде бақылау жүргізіле бастады. Айнымалы жұлдыздардың саны қазір 50 мыңнан асады. Әрбір шоқжұлдыздағы айнымалы жұлдыздар латын әрпімен (R-ден Z-ке дейін немесе солардың әр түрлі ауысымы арқылы) белгіленеді. Олар тұтылмалы қосаржұлдыз және физикалық айнымалы жұлдыздар болып 2 топқа бөлінеді.
Тұтылмалы қосаржұлдыздар белгілі бір жүйемен, жалпы ауырлық центрінен айналады, әрі ерекше оптикалық айнымалы жұлдыздар тобына енеді.
Физикалық айнымалы жұлдыздар жарығының өзгеруі, жұлдыздар қойнауы мен оның сыртқы қабатындағы физикалық процестерге байланысты болады. Олардың қатарына лапылдамалы (пульсациялы) айнымалы жұлдыздар (қ. Цефеидтер) жатады.
Сондай-ақ айнымалы жұлдыздардың эруптивті, пульсарлар, тығыз орналасқан қос жұлдыздар сияқты түрлері де бар. Айнымалы жұлдыздар жарығының өзгеру периоды бірнеше сағаттан (Лирадағы RR, Қалқандағы δ және Үлкен Арландағы β), ондаған (Цефеидтер, Торпақтағы RV), тіпті жүздеген (Кит шоқжұлдызы) тәулікке дейін созылады.
Оптикалық және физикалық айнымалы жұлдыздар
Біздің галактикадағы жұлдыздардың жартысынан көбі екі немесе одан көп топ құрып қозғалады. Оптикалық қосаржұлдыздар кеңістікте бір-бірінен өте алыста орналасқан, бірақ аспан сферасында проекцияланатын жұлдыздар. Ортақ массалар центрінен айналып жүретін қосаржұлдыздар физикалық деп аталады. Оларды телескоп арқылы немесе жұлдыздар спектрін талдай отырып анықтайды.
Жұлдыздардың айнымалылығы жүйедегі жұлдыздар санына тәуелді немесе сол ішінде болып жатқан физикалық процесстердің өзгерісінен болатын құбылыс. Осыған байланысты айнымалы жұлдыздар үш топқа бөлінеді: тұтылмалы айнымалылар, лүпілдек айнымалылар, жарылатын айнымалы, айналып жүретін эруптивті жұлдыздар.
Тұтылмалы айнымалы жұлдыздар
Айнымалы жұлдыздарды ерте заманда зерттей бастаған. Бірақ оның табиғатын ашуға, себебін түсінуге көп уақыт кетті. Персей шоқжұлдызындағы "Алголь" жұлдызы айнымалы жұлдыздардың ішінде ең бірінші болып астрономдардың назарына ілікті. Оны (1764-1786) терең зерттеді. Ол жұлдыз жарқырауының уақытқа байланысты өзгеру графигін тұрғызды. Бұл қосар жүйенің графикалық мысалы. Массаларының ортақ центрінен айнала отырып, қосар екі жұлдыз периодты түрде кезекпен тұтылады. Бір жұлдыз әлдеқайда жарығырақ, екіншісінің жарықтылығы аз болады. Қосаржұлдыздың ең жарығы тұтылғанда Жер бетінде жалтыраудың әлдеқайда терең минимумын көреміз және керісінше. Бұл - тұтылмалы айнымалы жұлдыздар. Жерден өте алыстағы, бірақ бір-біріне жақын орналасқан кейбір жұлдыздардың мұндай қабаттасуын біз тек олардың спектрі арқылы ғана анықтай аламыз. Мұндай жұлдыздар деп аталады.
Лүпілдеуші айнымалы жұлдыздар
1596 жылы (1564-1617) Кит шоқжұлдызындағы бір жұлдыздың айнымалы екенін ашты. Ол оның ерекше қасиетіне таңданып жұлдызды "Мира" ("Таңғажайып" деп аударылады) деп атады. Оның жарқырауы 331,65 тәулік ішінде 1600 рет өзгереді. 1884 жылы Цефей шоқжұлдызындағы бір жұлдыздың жылтырауының периодты өзгеретінін астроном Гудрайк байқады. Мұндай жұлдыздар жылтырауының өзгерісі периодты түрде қайталанып отырады. Сонымен қатар олардың түстері, спектрлік тәртібі және сәулелік жылдамдықтары да өзгереді. Аталған өзгерістер жұлдыздардың лүпілінен болуы мүмкін. Сол уақыттан бері Цефейдегі δ жұлдызына ұқсас көптеген жұлдыздар ашылды. Олардың бәріне де Цефейлер деген атау тағылды. Киттегі Мира және Цефейдегі δ жұлдыздар лүпілжұлдызға мысал бола алады. Бұлар физикалық айнымалы жұлдыздар. Мұндай жұлдыздардың жалтырауының өзгерісі олардың қойнауларынан беткі қабатқа ыстық газдардың атқылауынан болуы мүмкін.
Жарылатын айнымалы жұлдыздар
Айнымалы жұлдыздардың үшінші түрі XX ғасырда табылады. Бұл жаңа және ғаламатжұлдыздар. Жаңа жұлдыздардың жарқырауы шамамен бірнеше күннің ғана ішінде шамамен 10мың есе артады. ОЛардың кейі қосаржұлдыздар болып келеді. Мұндай тығыз қос жүйеде заттардың бір жұлдыздан екінші жұлдызға өту процесі жүреді, мұның өзі периодты түрде жарылыс туғызып тұрады. Ғаламатжұлдыздағы жарқылау тербелісінің табиғаты басқа. Олар жұлдыздардағы периодсыз жарылыстардың нәтижесінде болады. Мұндай жұлдыздарда сутегі өте тез жанып кетеді де, жұлдыздық заттар жарылыс кезінде жан-жаққа шашырай қозғалады. Осындай жарылыс уақытында жұлдыздың жылытырауының өзгерісі жақын зерттелген белгілі бір деңгейге дейін көтеріледі. Ғаламатжұлдыздың бірнеше аптаға дейін созылатын жарылысы кезінде оның жарқырауы Күннің жарқырауынан 4 миллиард есе артық болады және ол бүкіл галактиканың сәуле шығаруына сәйкес келеді. Мұндай тұтану біздің галактикада өте сирек, шамамен 500 жылда бір рет қайталанады.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы, 1-том
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ajnymaly zhuldyz negizinen temperaturasy men radiusynyn birde ulgayuy birde kishireyui saldarynan zharygy kubylyp turatyn zhuldyz ajnymaly zhuldyzdar Ajnymaly zhuldyz turaly derekter Ezhelgi Қytaj zhylnamalarynda kezdesedi Өzinin zharygyn ozgertip otyratyn zhuldyzdardy algash ret 1596 zhyly nemis astronomy bajkagan Al 1667 zhyly franciyalyk astronom I Bulo onyn zharygynyn periodty bolatyndygyn anyktagan Ajnymaly zhuldyzga tek 19 gasyrdyn ortasynan zhүjeli tүrde bakylau zhүrgizile bastady Ajnymaly zhuldyzdardyn sany kazir 50 mynnan asady Әrbir shokzhuldyzdagy ajnymaly zhuldyzdar latyn әrpimen R den Z ke dejin nemese solardyn әr tүrli auysymy arkyly belgilenedi Olar tutylmaly kosarzhuldyz zhәne fizikalyk ajnymaly zhuldyzdar bolyp 2 topka bolinedi Tutylmaly kosarzhuldyzdar belgili bir zhүjemen zhalpy auyrlyk centrinen ajnalady әri erekshe optikalyk ajnymaly zhuldyzdar tobyna enedi Fizikalyk ajnymaly zhuldyzdar zharygynyn ozgerui zhuldyzdar kojnauy men onyn syrtky kabatyndagy fizikalyk procesterge bajlanysty bolady Olardyn kataryna lapyldamaly pulsaciyaly ajnymaly zhuldyzdar k Cefeidter zhatady Sondaj ak ajnymaly zhuldyzdardyn eruptivti pulsarlar tygyz ornalaskan kos zhuldyzdar siyakty tүrleri de bar Ajnymaly zhuldyzdar zharygynyn ozgeru periody birneshe sagattan Liradagy RR Қalkandagy d zhәne Үlken Arlandagy b ondagan Cefeidter Torpaktagy RV tipti zhүzdegen Kit shokzhuldyzy tәulikke dejin sozylady Optikalyk zhәne fizikalyk ajnymaly zhuldyzdarZharyk kubyluy Kepler 16 Bizdin galaktikadagy zhuldyzdardyn zhartysynan kobi eki nemese odan kop top kuryp kozgalady Optikalyk kosarzhuldyzdar kenistikte bir birinen ote alysta ornalaskan birak aspan sferasynda proekciyalanatyn zhuldyzdar Ortak massalar centrinen ajnalyp zhүretin kosarzhuldyzdar fizikalyk dep atalady Olardy teleskop arkyly nemese zhuldyzdar spektrin taldaj otyryp anyktajdy Zhuldyzdardyn ajnymalylygy zhүjedegi zhuldyzdar sanyna tәueldi nemese sol ishinde bolyp zhatkan fizikalyk processterdin ozgerisinen bolatyn kubylys Osygan bajlanysty ajnymaly zhuldyzdar үsh topka bolinedi tutylmaly ajnymalylar lүpildek ajnymalylar zharylatyn ajnymaly ajnalyp zhүretin eruptivti zhuldyzdar Tutylmaly ajnymaly zhuldyzdar AlgolAlgol Ajnymaly zhuldyzdardy erte zamanda zerttej bastagan Birak onyn tabigatyn ashuga sebebin tүsinuge kop uakyt ketti Persej shokzhuldyzyndagy Algol zhuldyzy ajnymaly zhuldyzdardyn ishinde en birinshi bolyp astronomdardyn nazaryna ilikti Ony 1764 1786 teren zerttedi Ol zhuldyz zharkyrauynyn uakytka bajlanysty ozgeru grafigin turgyzdy Bul kosar zhүjenin grafikalyk mysaly Massalarynyn ortak centrinen ajnala otyryp kosar eki zhuldyz periodty tүrde kezekpen tutylady Bir zhuldyz әldekajda zharygyrak ekinshisinin zharyktylygy az bolady Қosarzhuldyzdyn en zharygy tutylganda Zher betinde zhaltyraudyn әldekajda teren minimumyn koremiz zhәne kerisinshe Bul tutylmaly ajnymaly zhuldyzdar Zherden ote alystagy birak bir birine zhakyn ornalaskan kejbir zhuldyzdardyn mundaj kabattasuyn biz tek olardyn spektri arkyly gana anyktaj alamyz Mundaj zhuldyzdar dep atalady Lүpildeushi ajnymaly zhuldyzdar Mira zhuldyzy 1596 zhyly 1564 1617 Kit shokzhuldyzyndagy bir zhuldyzdyn ajnymaly ekenin ashty Ol onyn erekshe kasietine tandanyp zhuldyzdy Mira Tangazhajyp dep audarylady dep atady Onyn zharkyrauy 331 65 tәulik ishinde 1600 ret ozgeredi 1884 zhyly Cefej shokzhuldyzyndagy bir zhuldyzdyn zhyltyrauynyn periodty ozgeretinin astronom Gudrajk bajkady Mundaj zhuldyzdar zhyltyrauynyn ozgerisi periodty tүrde kajtalanyp otyrady Sonymen katar olardyn tүsteri spektrlik tәrtibi zhәne sәulelik zhyldamdyktary da ozgeredi Atalgan ozgerister zhuldyzdardyn lүpilinen boluy mүmkin Sol uakyttan beri Cefejdegi d zhuldyzyna uksas koptegen zhuldyzdar ashyldy Olardyn bәrine de Cefejler degen atau tagyldy Kittegi Mira zhәne Cefejdegi d zhuldyzdar lүpilzhuldyzga mysal bola alady Bular fizikalyk ajnymaly zhuldyzdar Mundaj zhuldyzdardyn zhaltyrauynyn ozgerisi olardyn kojnaularynan betki kabatka ystyk gazdardyn atkylauynan boluy mүmkin Zharylatyn ajnymaly zhuldyzdar Ajnymaly zhuldyzdardyn үshinshi tүri XX gasyrda tabylady Bul zhana zhәne galamatzhuldyzdar Zhana zhuldyzdardyn zharkyrauy shamamen birneshe kүnnin gana ishinde shamamen 10myn ese artady OLardyn keji kosarzhuldyzdar bolyp keledi Mundaj tygyz kos zhүjede zattardyn bir zhuldyzdan ekinshi zhuldyzga otu procesi zhүredi munyn ozi periodty tүrde zharylys tugyzyp turady Ғalamatzhuldyzdagy zharkylau terbelisinin tabigaty baska Olar zhuldyzdardagy periodsyz zharylystardyn nәtizhesinde bolady Mundaj zhuldyzdarda sutegi ote tez zhanyp ketedi de zhuldyzdyk zattar zharylys kezinde zhan zhakka shashyraj kozgalady Osyndaj zharylys uakytynda zhuldyzdyn zhylytyrauynyn ozgerisi zhakyn zerttelgen belgili bir dengejge dejin koteriledi Ғalamatzhuldyzdyn birneshe aptaga dejin sozylatyn zharylysy kezinde onyn zharkyrauy Kүnnin zharkyrauynan 4 milliard ese artyk bolady zhәne ol bүkil galaktikanyn sәule shygaruyna sәjkes keledi Mundaj tutanu bizdin galaktikada ote sirek shamamen 500 zhylda bir ret kajtalanady DerekkozderҚazak enciklopediyasy 1 tom