Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Гаттерия, туатара (лат. Sphenodon punctatus) — бауырымен жорғалаушылар класының тұмсықбастылар отрядына жататын өте ертеден тіршілік етіп келе жатқан жалғыз түр.
| Гаттерия | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Еркек | ||||||||||||||||
 () | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Sphenodon punctatus (, 1842) | ||||||||||||||||
 |
Сипаттама
Сыртқы түрі кесірткеге ұқсас. Денесінің ұзындығы 75 см-дей, салм. 0,5 — 1 кг. Басы үлкен, аяқтары бес саусақты. Жон арқасы мен құйрығының үстіңгі жағында үшбұрышты қабыршақтан тұратын жалы болады. Терісі жылтыр, жасыл түсті, бүйірінде, аяқтарында ірілеу сары дақтары бар. Төбесіндегі тері астында ерекше төбе көзі болады, сондықтан да оны кейде “үш көзді гаттерия” деп те атайды. Төбе көзінде де жарық сезгіш клеткалары болады.
Гаттерия басқа бауырымен жорғалаушылардан ерекшелігі — төменгі температурада (6 — 18 С) белсенді тіршілік ете алады. Құрлықта баяу жүреді, суда жақсы жүзеді.
Қоректенуі
Гаттерия тереңдігі 1 м-дей інінде күндіз тығылып жатып, қорегін аулауға түнде шығады. Көбіне ұсақ жәндіктермен, моллюскілермен, кейде дауылпаз құстың жұмыртқасымен, балапанымен де қоректенеді.
Көбеюі
20 жылда жыныстық жағынан жетіледі, інінің ішіне қатты қабығы бар 8 — 15 жұмыртқа салып, оны көміп қояды. Ұрығының дамуы 12 — 15 айға созылады. Гаттерия 50 жылдан астам өмір сүреді.
Таралуы
Қазір Гаттерия Жаңа Зеландия маңындағы бірнеше аралдарда ғана кездеседі, сол жерлерде арнайы қорық ұйымдастырылып, қорғауға алынып, “Қызыл кітабына” енгізілген.
Түрлері
Туатаралардың екі түрі бар, олар: гаттерия және Бразер аралы туатаралары.
Тістері
Туатаралардың өздеріне тән тістері болады. Басқа жорғалаушылармен салыстырғанда олардың төменгі жақтарында бір қатар тіс, ал жоғарғы жақтарында екі қатар тіс болады. Олар ауыздарын жапқан кезде астыңғы қатар тіс үстіңгі қатарларымен бекініседі. Туатаралардың тістеріне байланысты тағы да бір қызық жайт: олардың ескі және шіріген тістерінің орнына жаңа тіс шықпайды. Бұған себеп – олардың тістерінің шынайы болмауы. Бұл тістер гаттериялардың бас сүйектерінің жалғасы болып табылады.
Туатаралардың үшінші көзі
Туатаралардың бастарының төбесінде үшінші көздері болады. Бұл көздерді төбелік көз, дөңесті мүше немесе орталық көз деп те атайды. Бұл көздері тек жас туатараларда ғана көрініп, олар үлкейген сайын қарая береді. Көздерінің кристалы, көз торы, қабығы және оларды мимен байланыстыратын әлсіз жүйке сызығы болады. Төбелік көз жарыққа сезімтал және де жарық пен қараңғыны ажырата алады.
Дереккөздер
- Tuatara. Department of Conservation, Wellington, New Zealand. Тексерілді, 28 маусым 2009.
- “Қазақ Энциклопедиясы”, 2-том
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
 | Бұл — зоология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Gatteriya tuatara lat Sphenodon punctatus bauyrymen zhorgalaushylar klasynyn tumsykbastylar otryadyna zhatatyn ote erteden tirshilik etip kele zhatkan zhalgyz tүr GatteriyaErkek Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarKishi zhamagaty OmyrtkalylarTaby Bauyrymen zhorgalaushylarSaby Tukymdasy Tegi 1831Tүri S punctatusSphenodon punctatus 1842 SipattamaSyrtky tүri kesirtkege uksas Denesinin uzyndygy 75 sm dej salm 0 5 1 kg Basy үlken ayaktary bes sausakty Zhon arkasy men kujrygynyn үstingi zhagynda үshburyshty kabyrshaktan turatyn zhaly bolady Terisi zhyltyr zhasyl tүsti bүjirinde ayaktarynda irileu sary daktary bar Tobesindegi teri astynda erekshe tobe kozi bolady sondyktan da ony kejde үsh kozdi gatteriya dep te atajdy Tobe kozinde de zharyk sezgish kletkalary bolady Gatteriya baska bauyrymen zhorgalaushylardan ereksheligi tomengi temperaturada 6 18 S belsendi tirshilik ete alady Қurlykta bayau zhүredi suda zhaksy zhүzedi ҚorektenuiGatteriya terendigi 1 m dej ininde kүndiz tygylyp zhatyp koregin aulauga tүnde shygady Kobine usak zhәndiktermen mollyuskilermen kejde dauylpaz kustyn zhumyrtkasymen balapanymen de korektenedi Kobeyui20 zhylda zhynystyk zhagynan zhetiledi ininin ishine katty kabygy bar 8 15 zhumyrtka salyp ony komip koyady Ұrygynyn damuy 12 15 ajga sozylady Gatteriya 50 zhyldan astam omir sүredi TaraluyҚazir Gatteriya Zhana Zelandiya manyndagy birneshe araldarda gana kezdesedi sol zherlerde arnajy koryk ujymdastyrylyp korgauga alynyp Қyzyl kitabyna engizilgen TүrleriTuataralardyn eki tүri bar olar gatteriya zhәne Brazer araly tuataralary TisteriTuataralardyn ozderine tәn tisteri bolady Baska zhorgalaushylarmen salystyrganda olardyn tomengi zhaktarynda bir katar tis al zhogargy zhaktarynda eki katar tis bolady Olar auyzdaryn zhapkan kezde astyngy katar tis үstingi katarlarymen bekinisedi Tuataralardyn tisterine bajlanysty tagy da bir kyzyk zhajt olardyn eski zhәne shirigen tisterinin ornyna zhana tis shykpajdy Bugan sebep olardyn tisterinin shynajy bolmauy Bul tister gatteriyalardyn bas sүjekterinin zhalgasy bolyp tabylady Tuataralardyn үshinshi koziTuataralardyn bastarynyn tobesinde үshinshi kozderi bolady Bul kozderdi tobelik koz donesti mүshe nemese ortalyk koz dep te atajdy Bul kozderi tek zhas tuataralarda gana korinip olar үlkejgen sajyn karaya beredi Kozderinin kristaly koz tory kabygy zhәne olardy mimen bajlanystyratyn әlsiz zhүjke syzygy bolady Tobelik koz zharykka sezimtal zhәne de zharyk pen karangyny azhyrata alady DerekkozderTuatara Department of Conservation Wellington New Zealand Tekserildi 28 mausym 2009 Қazak Enciklopediyasy 2 tom Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Bul zoologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz