Бұтақмұртты шаянтәрізділер

Аша мұрт шаян немесе Кладоцерлер (лат. Cladocera) — омыртқасыз жануарлардың буынаяқтылар типінің шаянтәрізділер класына жататын жәндіктер. Бұлардың дүние жүзінде 420 түрі бар, ал Қазақстанда 130 түрі белгілі. Бұлар ағынсыз тұщы суларда, теңіздердің түбінде тіршілік етеді. Бұтақмұртты шаянтәрізділердің ішінде мүкті тропиктік ормандарда тіршілік ететін құрлықтық түрлері де кездеседі. Бұтақмұртты шаянтәрізділердің денесі бүйірінен қысылған, екі жақтауы бақалшақпен қапталған. Ұзындығы 5 мм-ге дейін. Денесі бас, көкірек және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Басындағы 1 жұп күрделі көздері бірігіп кеткен және кейбір түрлерінде рудиментті маңдайлық (науплиальді) көзі сақталмаған. Мұрттары мен мұртшалары жылжу қызметін атқарады. Көкірегіндегі 4 – 6 жұп аяқтарының буындары жойылып, сүзгіге айналған, онымен қорегін (детриттер, бактериялар, бір клеткалы балдырлар, т.б.) сүзіп ұстайды. Аяқтарындағы желбезектері тыныс алу қызметін атқарады. Жыртқыш түрлерінде (Leptodora) бақалшақтары кішілеу, аяқтары қорегін ұстауға бейімделген. Бұтақмұртты шаянтәрізділерде маусымдық өзгергіштік (цикломорфоз) айқын байқалады, мыс., темп-раның өзгеруіне байланысты кейбір өкілдерінің (Daphnіa, Bosmіna) бақалшақтарының пішіні өзгеріп тұрады. Көктемде қыстап шыққан жұмыртқалардан аналық дамиды. Бұлар жаз бойы партеногенез (жыныссыз) жолымен көбейеді. Аталықтары күзде дамиды да, көктемде аналық жұмыртқаларды ұрықтандырады. Бұтақмұртты шаянтәрізділер тұщы су және теңіз балықтарының, сол сияқты тіссіз киттәрізділердің, әсіресе, бекіретәрізділер мен албырттар шабақтарының негізгі қорегі болып табылады.

Аша мұрт шаян
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Буынаяқтылар Кіші жамағаты: Табы: Шаянтәрізділер Кіші табы: Желбезекаяқтылар Сабы: Cladocera , 1829
Жасақ тармақтары

Аша мұрт шаяндар - желбезекаяқты шаянтәрізділер жасағына жататын омыртқасыз жануар. Ең кең тараған түрі - Дафния (лат. Daphnia) тегінің өкілдері, кейде оны "Су бүргесі" деп атайды.

Биологиялық сипаттамасы

Денесінің ұзындыға 2-3 мм. Тұщы суда тіршілік етеді. Көзі сыңар. Кеудесі 4-6 сегменттен тұрады, мұнда аяқтары орналасқан. Құрсағы қысқа, ішіне қарай иілген, ұшында тырнаққа ұқсас екіі мүшесі болады. Мұртшалары қысқа, ал мұрттары жақсы дамыған және жүзу қызметін атқарады. Бактериялармен, балдырлармен қоректенеді. Қорегін аяғындағы қылшықтарымен сүзіп ұстайды. Жыртқыш түрлері де бар.

Аша мұрт шаян - тұщы су балықтарының негізгі қорегі.

Пайдалануы

Балық өсіретін зауыттарда бұлардың кейбір түрін (көбіне дафнияны) әдейі өсіріп, шабақтарды қоректендіреді.

Жіктелуі

Аша мұрт шаяндарды келесі жасақ тармақтарына, тұқымдастарға және тектерге бөледі:

• Жасақ тармағы: Anomopoda Sars, 1865
  • Тұқымдасы: (Daphniidae Straus, 1820)
    • Dana, 1853
    • (Daphnia Müller, 1785)
    • Sars, 1903
    • Dumont & Pensaert, 1983
    • Schödler, 1858
    • Schödler, 1858
  • Тұқымдасы: Moinidae Goulden, 1968
    • (Moina Baird, 1850)
    • Herrick, 1887
  • Тұқымдасы: (Chydoridae Stebbing, 1902)
    • Baird, 1843
    • Baird, 1843
    • Sars, 1862
    • Sars, 1862
    • Sars, 1862
    • Smirnov & Timms, 1983
    • Smirnov & Timms, 1983
    • Smirnov, 1971
    • Baird, 1843
    • Frey, 1991
    • (Chydorus , 1816)
    • Sars, 1901
    • Sars, 1862
    • King, 1853
    • Alonso, 1990
    • Frey, 1982
    • Sars, 1901
    • Sars, 1862
    • Dybowski & Grochowski, 1894
    • Smirnov, 1989
    • Kurz, 1875
    • Smirnov & Timms, 1983
    • Sars, 1862
    • Rajapaksa & Fernando, 1987
    • Dybowski & Grochowski, 1894
    • Šráhek-Hušek, 1962
    • P.E. Müller, 1867
    • Frey, 1991
    • Baird, 1843
    • Frey, 1991
    • Fryer, 1968
    • Smirnov & Timms, 1983
    • Norman, 1903
    • Sars, 1904
    • Ciros-Perez & Elias-Gutierrez, 1997
    • Frey, 1965
  • Тұқымдасы: Acantholeberidae
    • Lilljeborg, 1846
  • Тұқымдасы: Ophryoxidae
    • Sars, 1862
  • Тұқымдасы: Eurycercidae
    • Baird, 1843
  • Тұқымдасы: (Macrothricidae Norman & Brady, 1867)
    • Birge, 1893
    • Sars, 1862
    • Liévin, 1848
    • Richard, 1892
    • Richard, 1892
    • Sars, 1900
    • Lilljeborg, 1853
    • Baird, 1843
    • Gurney, 1927
    • Doolittle, 1909
    • Sars, 1912
    • Sars, 1862
    • Daday, 1904
  • Тұқымдасы: Ilyocryptidae
    • Sars, 1862
  • Тұқымдасы: Santos-Flores & Dodson, 2003
    • Santos-Flores & Dodson, 2003
  • Тұқымдасы: (Bosminidae Baird, 1846)
    • (Bosmina Baird, 1846)
    • Richard, 1895
• Жасақ тармағы: Ctenopoda Sars, 1865
  • Тұқымдасы: (Sididae Baird, 1850)
    • (Diaphanosoma Fischer, 1850)
    • Straus, 1820
    • Sars, 1888
    • Dana, 1849
    • Herrick, 1884
    • Korovchinsky, 1985
    • (Sida Straus, 1820)
  • Тұқымдасы: (Holopediidae Sars, 1865)
    • (Holopedium Zaddach, 1855)
• Жасақ тармағы: Onychopoda Sars, 1865
  • Тұқымдасы: (Polyphemidae Baird, 1845)
    • Linnaeus, 1758
  • Тұқымдасы: Cercopagidae Mordukhai-Boltovskoi, 1966
    • (Bythotrephes Leydig, 1860)
    • Sars, 1897
  • Тұқымдасы: Podonidae Mordukhai-Boltovskoi, 1968
    • Behning, 1941
    • Mordukhai-Boltovskoi, 1967
    • Lovén, 1836
    • Dana, 1852
    • Lilljeborg, 1853
    • Gibitz, 1922
• Жасақ тармағы: Haplopoda Sars, 1865
  • Тұқымдасы: Leptodoridae Lilljeborg, 1861
    • (Leptodora Lilljeborg, 1861)

Дереккөздер

1. Қазақ Энциклопедиясы
2. Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 1 том

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Cladocera