Кен қазу– жер қыртысында бос жыныстардың арасында жатқан қатты, сұйық не газ тәрізді пайдалы қазындыларды барынша таза күйінде жер бетіне шығару. Кен қазу кенді қазып алу мен оларды үңгубеттен тысқары тасып, жер бетіне шығару жұмыстарынан тұрады. Қатты кендер ашық әдіспен () және жер асты әдісімен өндіріледі. Қалың қабатты әрі жер бетіне таяу жатқан кендер ашық әдіспен, ал кен қабаты тереңде жатса әрі жұқа болса жер асты (шахта) әдісімен өндіріледі. Ашық әдіспен кен қазу тәсілі тиімді, өйткені мұнда ауа тазарту, қазбаларды бекіту сияқты қосалқы жұмыстар жоқ, оған қоса жер үстінде бұрғылау, кентас тиеу, оны тасу жұмыстары үшін үлкен машиналарды пайдалануға болады. Жер асты әдісінде ең алдымен шахта оқпаны жүргізіледі де, одан әрі тау-кен қазбалары тармақтанып, кенді бірнеше бөліктерге бөледі. Соңынан осы қазбалар арқылы қазылып алынған кен жер үстіне шығарылады. Жер астындағы сұйық (мыс., мұнай) және газ тәріздес пайдалы кендер ұңғыма бұрғылау арқылы алынады. 20 ғ-дың 60-жылдарынан бастап кейбір асыл металдар (алтын, асыл тастар, минералдар, қалайы, т.б.) теңіз түбінен де алынып келеді.
Кен қазу жұмыстары – белгілі әдістерді (карьер, шахта) және жүйелерді қолданып, әр түрлі машина-механизмдер көмегімен кен қазып шығару жұмыстарының жиынтығы. Қатты кен қазу жұмыстары кенді бұрғылау, жарғыш заттармен қопарып ұсақтау, көлікке жеткізу, тиеу және пайдаланатын орындарға апару процестерінен тұрады. Жұмсақ кенді қазып алғанда бұрғылау, қопару жұмыстары жүргізілмейді, кен тікелей арнаулы машинамен (, т.б.) қазылып алынып көлікке тиеледі. Карьерде кен қазу жұмыстары, көбінесе, экскаватормен қалыңд. 10 – 15 м-лік қабаттарда жүргізіледі. Қабаттың ені үңгубетпен шектелген, ұзындығы 100 – 500 м бөлігі блок деп аталады. Бір экскаватордың жұмыс алабында 2 – 3 блок болады. Бұлардың бірінде ұсақталған кентасты экскаватор көлікке тиеп жатса, қалған блоктарда дайындық жұмыстары (бұрғылау, қопару, т.б.) жүргізіліп жатады. Карьерде кен қазу жұмыстары мына тәртіп бойынша орындалады. Блокта бұрғылау станоктарымен тереңд. 50 м-ге жететін 5 – 10 м-лік ара қашықтықта диаметрі 200 – 400 мм болатын ұңғымалар қазылады да, олар толтырылып, блок түгелімен атылып қопарылады. Ұсақталған кенді экскаватор көлікке тиеп фабрикаға жөнелтеді. Шахтадағы қатты кен қазу жұмыстарының тәртібі мынадай: қазып алуға дайындалған блоктағы (камерадағы) кен бұрғыланып, жарғыш зат күшімен ұсатылады да, горизонталь не сәл көлбеу кенді алғанда машиналардың (экскаватордың, күреп алып тасымалдайтын машинаның, скрепердің, бульдозердің, т.б.) көмегімен, ал тік не құлама бағытта орналасқан кен өз салмағымен көлікке жеткізіледі. Одан кейін кен фабрикаға тасылады. Жер астында жұмсақ кен қазу жұмыстары комбайндармен (қазба жасау, көмір шабу, т.б.) орындалады. Қарағанды шахталарында комбайнмен кен қазуда бірнеше рет дүние жүзілік рекордтар жасалды. Кен ашу жұмыстары – кенді қазу мақсатында жер бетінен кен қабатына дейін не оның бір бөлігіне жету үшін және кен алынатын үңгубеттерге дейін күрделі және дайындық қазбаларын жүргізу. Кен ашу жұмыстарының негізгі мақсаты мыналар: пайдалы кен қазылған орындар мен жер бетіндегі қабылдау пункттері арасында көліктік байланыс орнату, адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, жұмыс орындарына таза ауа беру. Кен қазу әдістеріне орай Кен ашу жұмыстары екі түрге бөлінеді: 1) кенді ашық әдіспен қазғанда, жер үстіндегі өндірістік құрылыстар мен карьер ішіндегі үңгубет арасына қатынас жасайтын траншея жүргізу және кенді басып жатқан бос жыныстарды карьерден тыс орындарға үю. Карьер әрқайсысының қалыңдығы 10 – 20 м қабаттармен қазылады. Кен, негізінен, карьердің астыңғы қабаттарынан алынады. Сондықтан үстіңгі қабаттар үздіксіз кеңейтіліп кен ашылып отырады. Әр қабатта тау жыныстарын бұзу, экскаватормен көлікке тиеу және оны төгу сияқты жұмыстар орындалады. Ең басты траншеялар қабаттардың бәрін өзара байланыстырады да, олардан алынған жыныстарды жер үстіне тасымалдауға мүмкіндік жасайды. Траншеялар сыртқы және ішкі деп екіге ажыратылады. Сыртқы траншеялар карьер алабынан тыс салынғанымен жұмыс орындарымен байланысты болады. Карьердегі жұмыс толық аяқталғанша, бұл траншеялар кен қазу орындарының орын ауыстыруына сәйкес жылжытылып отырады; 2) жер асты тау-кен өндірісіндегі Кен ашу жұмыстары кенге жету, жұмыс орнын жер үстімен байланыстыру сияқты күрделі қазбалар жасаудан тұрады. Осы күрделі қазбалар және көмекші деп екіге ажыратылады. Негізгі қазбалар: жер бетіне тікелей шығатын тік және көлбеу шахта оқпандары мен ; көмекші қазбалар: , т.б. Кенді ашық әдіспен қазу жүйесі – карьерлердің өндірістік қуатына сәйкес кен ашу, кен қазу жұмыстарын тиімді әрі қауіпсіз тәсілдермен жүргізу, қазба байлық қорын ысырапсыз пайдалану тәртібі. Ашық карьер әдісімен кен қазғанда ең көп күш қажет ететіні – кен ашу жұмысы. Жер астындағы кен қазу жүйесі – тереңде жатқан кендерді олардың орналасуына, беріктігіне, т.б. ерекшеліктеріне қарай өнімді тәсілмен қазудың белгілі тәртібі. Жерден қазылып алынатын кендер: кентас, көмір, әр түрлі тұздар, т.б. Кентас әр түрлі металл және металл емес минералдардан құралады. Қазақстан жерінде түсті металл (қорғасын, мыс, алтын, мырыш, т.б.) кентастары өте көп кездеседі. Кен қазу жүйелері және деп бірнешеге бөлінеді.
Дереккөздер:
- Қазақ энциклопедиясы
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ken kazu zher kyrtysynda bos zhynystardyn arasynda zhatkan katty sujyk ne gaz tәrizdi pajdaly kazyndylardy barynsha taza kүjinde zher betine shygaru Ken kazu kendi kazyp alu men olardy үngubetten tyskary tasyp zher betine shygaru zhumystarynan turady Қatty kender ashyk әdispen zhәne zher asty әdisimen ondiriledi Қalyn kabatty әri zher betine tayau zhatkan kender ashyk әdispen al ken kabaty terende zhatsa әri zhuka bolsa zher asty shahta әdisimen ondiriledi Ashyk әdispen ken kazu tәsili tiimdi ojtkeni munda aua tazartu kazbalardy bekitu siyakty kosalky zhumystar zhok ogan kosa zher үstinde burgylau kentas tieu ony tasu zhumystary үshin үlken mashinalardy pajdalanuga bolady Zher asty әdisinde en aldymen shahta okpany zhүrgiziledi de odan әri tau ken kazbalary tarmaktanyp kendi birneshe bolikterge boledi Sonynan osy kazbalar arkyly kazylyp alyngan ken zher үstine shygarylady Zher astyndagy sujyk mys munaj zhәne gaz tәrizdes pajdaly kender ungyma burgylau arkyly alynady 20 g dyn 60 zhyldarynan bastap kejbir asyl metaldar altyn asyl tastar mineraldar kalajy t b teniz tүbinen de alynyp keledi Ken kazu zhumystary belgili әdisterdi karer shahta zhәne zhүjelerdi koldanyp әr tүrli mashina mehanizmder komegimen ken kazyp shygaru zhumystarynyn zhiyntygy Қatty ken kazu zhumystary kendi burgylau zhargysh zattarmen koparyp usaktau kolikke zhetkizu tieu zhәne pajdalanatyn oryndarga aparu procesterinen turady Zhumsak kendi kazyp alganda burgylau koparu zhumystary zhүrgizilmejdi ken tikelej arnauly mashinamen t b kazylyp alynyp kolikke tieledi Karerde ken kazu zhumystary kobinese ekskavatormen kalynd 10 15 m lik kabattarda zhүrgiziledi Қabattyn eni үngubetpen shektelgen uzyndygy 100 500 m boligi blok dep atalady Bir ekskavatordyn zhumys alabynda 2 3 blok bolady Bulardyn birinde usaktalgan kentasty ekskavator kolikke tiep zhatsa kalgan bloktarda dajyndyk zhumystary burgylau koparu t b zhүrgizilip zhatady Karerde ken kazu zhumystary myna tәrtip bojynsha oryndalady Blokta burgylau stanoktarymen terend 50 m ge zhetetin 5 10 m lik ara kashyktykta diametri 200 400 mm bolatyn ungymalar kazylady da olar toltyrylyp blok tүgelimen atylyp koparylady Ұsaktalgan kendi ekskavator kolikke tiep fabrikaga zhoneltedi Shahtadagy katty ken kazu zhumystarynyn tәrtibi mynadaj kazyp aluga dajyndalgan bloktagy kameradagy ken burgylanyp zhargysh zat kүshimen usatylady da gorizontal ne sәl kolbeu kendi alganda mashinalardyn ekskavatordyn kүrep alyp tasymaldajtyn mashinanyn skreperdin buldozerdin t b komegimen al tik ne kulama bagytta ornalaskan ken oz salmagymen kolikke zhetkiziledi Odan kejin ken fabrikaga tasylady Zher astynda zhumsak ken kazu zhumystary kombajndarmen kazba zhasau komir shabu t b oryndalady Қaragandy shahtalarynda kombajnmen ken kazuda birneshe ret dүnie zhүzilik rekordtar zhasaldy Ken ashu zhumystary kendi kazu maksatynda zher betinen ken kabatyna dejin ne onyn bir boligine zhetu үshin zhәne ken alynatyn үngubetterge dejin kүrdeli zhәne dajyndyk kazbalaryn zhүrgizu Ken ashu zhumystarynyn negizgi maksaty mynalar pajdaly ken kazylgan oryndar men zher betindegi kabyldau punktteri arasynda koliktik bajlanys ornatu adamdardyn kauipsizdigin kamtamasyz etu zhumys oryndaryna taza aua beru Ken kazu әdisterine oraj Ken ashu zhumystary eki tүrge bolinedi 1 kendi ashyk әdispen kazganda zher үstindegi ondiristik kurylystar men karer ishindegi үngubet arasyna katynas zhasajtyn transheya zhүrgizu zhәne kendi basyp zhatkan bos zhynystardy karerden tys oryndarga үyu Karer әrkajsysynyn kalyndygy 10 20 m kabattarmen kazylady Ken negizinen karerdin astyngy kabattarynan alynady Sondyktan үstingi kabattar үzdiksiz kenejtilip ken ashylyp otyrady Әr kabatta tau zhynystaryn buzu ekskavatormen kolikke tieu zhәne ony togu siyakty zhumystar oryndalady En basty transheyalar kabattardyn bәrin ozara bajlanystyrady da olardan alyngan zhynystardy zher үstine tasymaldauga mүmkindik zhasajdy Transheyalar syrtky zhәne ishki dep ekige azhyratylady Syrtky transheyalar karer alabynan tys salynganymen zhumys oryndarymen bajlanysty bolady Karerdegi zhumys tolyk ayaktalgansha bul transheyalar ken kazu oryndarynyn oryn auystyruyna sәjkes zhylzhytylyp otyrady 2 zher asty tau ken ondirisindegi Ken ashu zhumystary kenge zhetu zhumys ornyn zher үstimen bajlanystyru siyakty kүrdeli kazbalar zhasaudan turady Osy kүrdeli kazbalar zhәne komekshi dep ekige azhyratylady Negizgi kazbalar zher betine tikelej shygatyn tik zhәne kolbeu shahta okpandary men komekshi kazbalar t b Kendi ashyk әdispen kazu zhүjesi karerlerdin ondiristik kuatyna sәjkes ken ashu ken kazu zhumystaryn tiimdi әri kauipsiz tәsildermen zhүrgizu kazba bajlyk koryn ysyrapsyz pajdalanu tәrtibi Ashyk karer әdisimen ken kazganda en kop kүsh kazhet etetini ken ashu zhumysy Zher astyndagy ken kazu zhүjesi terende zhatkan kenderdi olardyn ornalasuyna beriktigine t b erekshelikterine karaj onimdi tәsilmen kazudyn belgili tәrtibi Zherden kazylyp alynatyn kender kentas komir әr tүrli tuzdar t b Kentas әr tүrli metall zhәne metall emes mineraldardan kuralady Қazakstan zherinde tүsti metall korgasyn mys altyn myrysh t b kentastary ote kop kezdesedi Ken kazu zhүjeleri zhәne dep birneshege bolinedi Derekkozder Қazak enciklopediyasyBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet