Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жердің пішіні мен көлемі. Ғылым мен техниканың көптеген салалары (жердің жасанды серіктері мен арыштық ракеталарды ұшыруда, авиацияда, теңізде жүзу, радиобайланыс, т.б.), әсіресе жер бетін картада дұрыс кескіндеу, жердің пішіні мен көлемін дәл білуді қажет етеді.
Жер-Күн жүйесіндегі планеталардың бірі және оның қыртысы әр түрлі қыраттар мен ойпаттардан тұрады. Жердің шамалы ғана бөлігі (20%) қүрлық, ол 71%-ын дүниежүзілік мұхит алып жатыр. Дүниежүзілік мұхиттың орташа тереңдігі 3800 м-ге жуық, ал құрлықтағы кейбір таулардың, мәселен, Эверестің (Джамолунгма) биіктігі 9000 м-ге жетеді. Теңіз деңгейінен биіктігі 875 м-ге тең.
Сонымен қүрлықтың көлемі дүниежүзілік мұхитқа қараганда едәуір аз және де қүрлықтың мұхит терендігі, қыраттармен салыстырғанда онша биік болмагандықтан, мұхит деңгейін жердің пішіні ретінде қабылдау қажеттігі туды. Сол себептен, жер беті үшін шамамен дүниежүзілік мұхит пен теңіз суларының тыныш жағдайына сәйкес келетін деңгей беті алынады. Құрлық астынан ойша жүргізілген мұндай бет тұйық фигура жасайды және кез-келген нүктесінде жердің ауырлық центріне бағытталған тіктеуіш сызықты тік бүрыш жасап, қиып өтеді. Яғни мүндай түйық беттің кез-келген нүктесі ауырлық күшінің бағытына перпендикуляр. Осы деңгей бетпен шектелген денені геоид деп атайды. Геоидтың пішіні күрделі, оның пішіні мен көлемін дәлірек анықтау үшін, жер бетінің барлығына өлшеулер жүргізіледі.
Осы жоғары дәлдікпен жүргізілген геодезиялық, астрономиялық және гравиметриялық өлшеулер нәтижесінде жердің шарға емес, 1—суреттегі PE1P1E эллипсінің кіші осьті РР1 төңірегінде айналуынан пайда болатын математикалық бетке-айналу эллипсоидына жақын келетіндігі анықталды.
Жердің өз осінде айналуынан оның бетінде күн мен түн алмасып, күн тәулігі аныкталады. 1-суретте бейнеленген осы осьті- РР жердің айналу осі деп атайды. Бұл осьтің Жер бетімен қиылысқан екі нүктесі-Солтүстік және Оңтүстік полюстар деп аталынады. Жердің айналу осін тік бүрыш жасап және оның дәл ортасын кесіп өтетін жазықтықты-экватор жазықтыгы дейді.
Экватор жазыкгыгы мен жер бетінің қиылысу сызыгы (ЕК1Е1К)- экватор деп аталады. Жердің айналу осі арқылы өтетін жазықтық-меридиан жазыгы делінеді де, ал сол жазыктыктардың жер бетімен киылысқан сызықтары (РКРК)-меридиандар деп аталады. Халықаралық келісім бойынша, Лондондағы Гринвич обсерваториясы арқылы өтетін меридиан бастапқы (нөлдік) меридиан деп аталады.
Сөйтіп, геодезияда жердің пішіні үшін жер эллипсоиды деп аталатын алынды. Жер эллипсоиды өзінің үлкен және кіші жарты осьтерімен (а, b) және полярлық сығылушылығымен сипатталады (α) a = (a-b)/a а, b және α шамалары градустық өлшеулер арқылы анықталады, ол үшін меридиан доғасының ұзындығын әр 1° сайын өлшеу керек. Меридианның әр түрлі жерлеріндегі градустың үзындығын біле отырып, жердің пішіні мен көлемі анықталады. Жер эллипсоидының көлемдерін әр елдің ғалымдары бірнеше рет анықтады. 1946 жылға дейін бұрынғы Одакта 1841 жылы неміс ғалымы Ф.В. есептеп шығарған жер элипсоидының көлемі колданылады (а=6377397м, 6=6356079 м, с^Ь299,2). Жер эллипсоидының көлемін 1940 жылы үлкен дәлдікпен Ф.Н.Красовский мен А.А.Изотовтардың басқаруымен орыс ғалымдары да аныктады (а=6378245м, 6=6356863м, а= 1 -298,2).
Алынған бүл өлшемдер 1946 жылы үкіметтің қаулысы бойынша еліміздің барлық геодезиялық және картографиялык жұмыстары үшін қабылданып алынып, Красовский эллипсоиды деп аталатын болды. Осы орайда айта кететін бір жәй, ол кейбір елдерде геодезиялық өлшеулер нәтижесінде шығарылған өз эллипсоидтарының қолданылатындығы. Олар сол немесе бірнеше елдің территориясын толық не ішінара қамтиды. Мұндай эллипсоид-референц-эллипсоид деп аталады. Референц-эллипсоид дегеніміз нақты бір елде геодезиялық өлшеулерді өндеу үшін колданылатын, жер денесінде белгілі түрде бағдарланган, нақты көлемі анықталған эллипсоид. Сөйтіп, қазіргі кезде Красовскийдің референц-эллипсоиды тек Ресейде ғана емес, бүкіл ТМД және Батыс Еуропаның бірнеше елдерінде қолданылады. Бұрынгы , Батыс Еуропа мен АҚШ-тың гравиметриялық және астрономиялық өлшеулері нәтижееінде алынған жер эллипсоидының көлемі-басқа елдердегі анықтамаларға қарағанда, қолданылған материалдардың аумағы жағынан да, оларды өндеудің дәлдігі жағынан да неғүрлым басым.
1960 жьшы Жердің үш жасанды серіктерін бақылаудың нәтижесінде жер сфероидының қысыңқылығы α=1+298,2-ге тең, ал АҚШ-та ұшырылған Жердің 13 жасанды серіктерін бақылау арқылы (1962) α=1-238,31-тең екендігінің анықталулары Красовский өлшеулерінің дүниежүзілік маңызы бар екендігінің айқын дәлелі.
Жер пішінінің көлемі өте жоғары дәлдікті қажет ететін геодезиялық тірек торларын құруда толық ескеріледі. Ал, жер бетінің шағын учаскелерінде геодезиялық жұмыстармен қатар, көптеген инженерлік есептерді шығаруда эллипсоид сығылушылыгының аз (α=1 +300) болғандыгынан, жердің пішіні үшін шарды (R=6371,11 км) қолдануга да болады.
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zherdin pishini men kolemi Ғylym men tehnikanyn koptegen salalary zherdin zhasandy serikteri men aryshtyk raketalardy ushyruda aviaciyada tenizde zhүzu radiobajlanys t b әsirese zher betin kartada durys keskindeu zherdin pishini men kolemin dәl biludi kazhet etedi Zher Kүn zhүjesindegi planetalardyn biri zhәne onyn kyrtysy әr tүrli kyrattar men ojpattardan turady Zherdin shamaly gana boligi 20 kүrlyk ol 71 yn dүniezhүzilik muhit alyp zhatyr Dүniezhүzilik muhittyn ortasha terendigi 3800 m ge zhuyk al kurlyktagy kejbir taulardyn mәselen Everestin Dzhamolungma biiktigi 9000 m ge zhetedi Teniz dengejinen biiktigi 875 m ge ten Sonymen kүrlyktyn kolemi dүniezhүzilik muhitka karaganda edәuir az zhәne de kүrlyktyn muhit terendigi kyrattarmen salystyrganda onsha biik bolmagandyktan muhit dengejin zherdin pishini retinde kabyldau kazhettigi tudy Sol sebepten zher beti үshin shamamen dүniezhүzilik muhit pen teniz sularynyn tynysh zhagdajyna sәjkes keletin dengej beti alynady Қurlyk astynan ojsha zhүrgizilgen mundaj bet tujyk figura zhasajdy zhәne kez kelgen nүktesinde zherdin auyrlyk centrine bagyttalgan tikteuish syzykty tik bүrysh zhasap kiyp otedi Yagni mүndaj tүjyk bettin kez kelgen nүktesi auyrlyk kүshinin bagytyna perpendikulyar Osy dengej betpen shektelgen deneni geoid dep atajdy Geoidtyn pishini kүrdeli onyn pishini men kolemin dәlirek anyktau үshin zher betinin barlygyna olsheuler zhүrgiziledi Osy zhogary dәldikpen zhүrgizilgen geodeziyalyk astronomiyalyk zhәne gravimetriyalyk olsheuler nәtizhesinde zherdin sharga emes 1 surettegi PE1P1E ellipsinin kishi osti RR1 tonireginde ajnaluynan pajda bolatyn matematikalyk betke ajnalu ellipsoidyna zhakyn keletindigi anyktaldy Zherdin oz osinde ajnaluynan onyn betinde kүn men tүn almasyp kүn tәuligi anyktalady 1 surette bejnelengen osy osti RR zherdin ajnalu osi dep atajdy Bul ostin Zher betimen kiylyskan eki nүktesi Soltүstik zhәne Ontүstik polyustar dep atalynady Zherdin ajnalu osin tik bүrysh zhasap zhәne onyn dәl ortasyn kesip otetin zhazyktykty ekvator zhazyktygy dejdi Ekvator zhazykgygy men zher betinin kiylysu syzygy EK1E1K ekvator dep atalady Zherdin ajnalu osi arkyly otetin zhazyktyk meridian zhazygy delinedi de al sol zhazyktyktardyn zher betimen kiylyskan syzyktary RKRK meridiandar dep atalady Halykaralyk kelisim bojynsha Londondagy Grinvich observatoriyasy arkyly otetin meridian bastapky noldik meridian dep atalady Sojtip geodeziyada zherdin pishini үshin zher ellipsoidy dep atalatyn alyndy Zher ellipsoidy ozinin үlken zhәne kishi zharty osterimen a b zhәne polyarlyk sygylushylygymen sipattalady a a a b a a b zhәne a shamalary gradustyk olsheuler arkyly anyktalady ol үshin meridian dogasynyn uzyndygyn әr 1 sajyn olsheu kerek Meridiannyn әr tүrli zherlerindegi gradustyn үzyndygyn bile otyryp zherdin pishini men kolemi anyktalady Zher ellipsoidynyn kolemderin әr eldin galymdary birneshe ret anyktady 1946 zhylga dejin buryngy Odakta 1841 zhyly nemis galymy F V eseptep shygargan zher elipsoidynyn kolemi koldanylady a 6377397m 6 6356079 m s 299 2 Zher ellipsoidynyn kolemin 1940 zhyly үlken dәldikpen F N Krasovskij men A A Izotovtardyn baskaruymen orys galymdary da anyktady a 6378245m 6 6356863m a 1 298 2 Alyngan bүl olshemder 1946 zhyly үkimettin kaulysy bojynsha elimizdin barlyk geodeziyalyk zhәne kartografiyalyk zhumystary үshin kabyldanyp alynyp Krasovskij ellipsoidy dep atalatyn boldy Osy orajda ajta ketetin bir zhәj ol kejbir elderde geodeziyalyk olsheuler nәtizhesinde shygarylgan oz ellipsoidtarynyn koldanylatyndygy Olar sol nemese birneshe eldin territoriyasyn tolyk ne ishinara kamtidy Mundaj ellipsoid referenc ellipsoid dep atalady Referenc ellipsoid degenimiz nakty bir elde geodeziyalyk olsheulerdi ondeu үshin koldanylatyn zher denesinde belgili tүrde bagdarlangan nakty kolemi anyktalgan ellipsoid Sojtip kazirgi kezde Krasovskijdin referenc ellipsoidy tek Resejde gana emes bүkil TMD zhәne Batys Europanyn birneshe elderinde koldanylady Buryngy Batys Europa men AҚSh tyn gravimetriyalyk zhәne astronomiyalyk olsheuleri nәtizheeinde alyngan zher ellipsoidynyn kolemi baska elderdegi anyktamalarga karaganda koldanylgan materialdardyn aumagy zhagynan da olardy ondeudin dәldigi zhagynan da negүrlym basym 1960 zhshy Zherdin үsh zhasandy serikterin bakylaudyn nәtizhesinde zher sferoidynyn kysynkylygy a 1 298 2 ge ten al AҚSh ta ushyrylgan Zherdin 13 zhasandy serikterin bakylau arkyly 1962 a 1 238 31 ten ekendiginin anyktalulary Krasovskij olsheulerinin dүniezhүzilik manyzy bar ekendiginin ajkyn dәleli Zher pishininin kolemi ote zhogary dәldikti kazhet etetin geodeziyalyk tirek torlaryn kuruda tolyk eskeriledi Al zher betinin shagyn uchaskelerinde geodeziyalyk zhumystarmen katar koptegen inzhenerlik esepterdi shygaruda ellipsoid sygylushylygynyn az a 1 300 bolgandygynan zherdin pishini үshin shardy R 6371 11 km koldanuga da bolady Derekkozder