Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым ком

Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты — Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым комитетіне қарасты тіл ғылымының теориялық және қолданбалы мәселелерін зерттеуга бағытталған ғылыми-зерттеу орталығы. Қазақ ұлттық ғылым академиясының құрылымдық бөлімі ретінде әрекет етеді.

А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты
Халықаралық атауы	The Institute of Linguistics named after A.Baitursunuly
Құрылған жылы	1961
Директоры	Фазылжанова Анар Мұратқызы
Орналасқан жері	Қазақстан, Алматы қаласы
Заңды мекенжайы	Алматы, Құрманғазы көшесі, 29 (Ғылым академиясы ғимараты)
Сайты	https://tbi.kz/

Қазақ тілі мен түркітанудың іргелі де қолданбалы мәселелерін зерттеумен айналысады. Институтта қазақ тілінің құрылымы мен тарихы, диалектологиясы, ономастика мен терминологиясы, қоғамдық қызметі, туыстас және өзге де тілдермен байланысы, мәдени өмірдегі орны, т.б. мәселелер көне түркі, ортағасырлық, кейінгі ортағасырлық жазба ескерткіштер негізінде зерттеліп, тіл білімінің жетістіктері мен нәтижелері жұртшылыққа насихатталып отырады.

Институт ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізумен қатар жоғары білікті мамандар (ғылым кандидаттары мен докторларын) даярлайды.

Институттың негізгі мақсаттары:

мемлекеттік тілдің жасау (қазақ тілінің ұлттық тіл ретіндегі нормативтік сөздіктерін, академиялық сипаттағы , көптілді аударма сөздіктерді дайындау; жүргізу, ұлттық сөздік қорды жинақтап, байытып отыру; жұртшылықтың сөз мәдениетін, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтіп тереңдететін //мәдени// зерттеулер мен құралдар әзірлеу);
Институттың зерттеу бағытының инновациялық сипатын айқындайтын әлемдік лингвистиканың дамуына сәйкес қазақ тіл ғылымын дамыту (когнитивтік, , лингвомәдениеттану, этнолингвистика, психолингвистика, , компьютерлік лингвистика, , мәтін лингвистикасы т.б.);
іргелі және қолданбалы аясында қазіргі даму үдерістері мен жаңа үрдістерін белгілеу;
қазақ тілі мен түркі тілдерін салыстырмалы, салғастырмалы аспектілерде қарастыратын зерттеулер жүргізу;
Қазақстан бойынша кәсіби біліктілігі жоғары лингвист-мамандар дайындау.

Институт тарихы

1932 жылы КСРО Ғылым Академиясының Қазақстан базасы жасақталып, 1936 жылы оның құрамында Ұлт мәдениеті институты құрылған. Алғашқы директоры С.Аманжолов|С.Аманжолов. Институттың тіл, әдебиет, халық шығармашылығы және тарих секторлары аталмыш база негізінде 1938 жылы шаңырақ көтерген КСРО ҒА Қазақ бөлімшесі Тіл, әдебиет және тарих институтының (алғашқы директоры Нығмет Сауранбаев) құрылуына негіз болды.

1945 жылы институттан Тарих, археология және этнография институты мен Тіл және әдебиет институты бөлініп шықты.

1961 жылы Қыныш Сәтбаев пен Мұзтар Әуезовтың бастамасымен Тіл және әдебиет институтының негізінде Әдебиет және өнер институты мен Тіл білімі институты (директоры академик Ісмет Кеңесбаев) қайта құрылды.

1990 жылы 26 ақпанда институтқа Ахмет Байтұрсынұлының аты берілді.

Қазіргі кезде институт құрамында грамматика, лексикология, фонетика, тіл мәдениеті, қолданбалы лингвистика бөлімдері және тілдер кафедрасы бар. Сондай-ақ ономастика, терминология, , этнолингвистика топтары жұмыс істейді.

1990

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі Тіл білімінің дамуы ерекше қарқын мен жаңа сипат алды. Бұл ең алдымен қазақ тілінің Қазақстан Республикасы мемлекет құрушы ұлтының тілі ретінде мемлекеттік мәртебе алуымен – саяси фактормен, осы мәртебесінің қоғамдық өмірдің барлық салаларында заңды түрде бекітілуімен – құқықтық фактормен, қазақ тілінің қолданыс аясынан, кеңеюімен қатар қолдану мәдениеті сапасының артуымен – фактормен, қазақ тілінде сөйлейтін тілдік тұлғалар саны мен сапасының артуымен – , қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің көркеюі, тарихи санасының жаңғыруымен – тарихи фактормен, сол сияқты басқа да қазақ тілді қоғам үшін тың факторлармен байланысты болды. Осы факторлар негізінде қазақ тілінің дамуында тың әрі қарқынды даму үрдістер орын алды. Қазіргі тіл білімінде қоғамдық санадағы, қоғамдық болмыстағы осы өзгерістердің тілдегі рефлексиясына талдау жасау, тілдің даму болашағын айқындау, тілдегі кейбір үдерістердің бағытын тілдік жүйенің іргелі, қоғам сұранысына тиімді жауап беретіндей болуы үшін дұрыс арнаға бұру мақсатында дәстүрлі ғана емес бейдәстүрлі – антропоцентристік бағыттағы әлемдік тіл ғылымы салалары бойынша да күрделі зерттеулер жүзеге асырылды.

Институт – қазақ тілінің дыбыстық және лексикалық қорын жинақтау, жүйелеу, нормалау негізінде қазақ тілі және тіл ғылымы бойынша құнды зияткерлік (интеллектуалдық) мүліктің сақтаушысы жинақтап, байытушысы болып табылатын бірден бір мекеме. Мұнда көлемі 5 миллионнан астам картотекадан тұратын Ұлттық тілдің сөздік қоры бар. Осы күнге дейінгі шыққан сөздіктердің сөзтізбесіне негіз болған, үнемі толығып отырған бұл сөздік қор еліміздің мемлекеттілігінің бірден бір нышаны ретіндегі мемлекеттік тілдің байлығын, сөзтізбелік құрамын айқындайтын құнды мұра болып табылады. Сонымен бірге Институт жанынан қорғалған және қоры және үнемі толығып отыратын 6 мыңнан аса жинақталған арнайы кітапханасының қоры жоғарыда айтқан ұлттық сөздік қормен бірге Институттың құнды зияткерлік қорын құрайды.

Тіл мәдениеті бөлімі

Тіл мәдениеті бөлімі Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшесі, Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты, Қазақстан ғылымының еңбек сіңірген қайраткері, филология ғылымдарының , профессор Мәулен Балақайұлы Балақаевтың бастамасымен құрылды. Бөлімнің ашылуына баспа өнімдерінің тілдік сапасына, көпшілік алдында сөйлеу мәдениетіне қойылатын талаптарға деген қоғамдық сұраныстың күшеюі де түрткі болды. Бөлімде алғашқы жылдары ғылым докторлары М.Балақаев, С.Талжанов, ғылым кандидаттары И.Ұйықбаев, Ө.Айтбаев, З.Бейсенбаева, Қ.Неталиева, Н.Уәли, Ж.Манкеева, А.Алдашева қызмет етті.

1971-1980 жж. аралығында бөлімді басқарған профессор М.Балақаевтың негіздеуімен қазақ тіл білімінде алғаш рет тілдік нормаItalic text

1980-1994жж. бөлімді филология ғылымдарының докторы, корреспондент-мүшесі, Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері, ҚР , ҚР ҒА-ның Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлығының иегері профессор басқарды. Бөлім «Қазақ әдеби тілінің ауызша түрі» (1981-1984 жж.), «Қазақ көркем әдебиет тілінің мәдениеті» (1985-1989 жж.), «Қазақ поэтикалық тілінің сөз мәдениеті» (1990-1993 жж.) тақырыптарымен іргелі зерттеулер жүргізді. Олардың негізінде «Қазақ әдеби тілінің ауызша түрі» (1983 ж.), «Сөз мәдениеті» (1984), «Көркем текске лингвистикалық талдау» (1989 ж.), «Қазақ (1988 ж.), «Сөз сазы» (Р.Сыздықова, 1983 ж.) кітаптары жарияланды. Соңғы зерттеуде сөз мәдениетінің іргелі мәселелерінің бірі ретінде орфоэпиялық нормалар айқындалып, әдеби тілдегі жеке сөздердің, біріккен сөздердің, дыбысталу нормалары көрсетіліп, түзілді. Сөйтіп, жұмыстары іске асырылды. Сөз мәдениеті қарастырыла бастады.

Бұл жылдары бөлім меңгерушісі Р.Сыздықтың бастамасымен және тікелей ұйымдастыруымен Тіл мәдениеті бөлімі қызметкерлері теле, радио, баспа («Жазушы», «Жалын», «Қайнар» баспалары) қызметкерлері, М.Әуезов атындағы драмалық театр актерлеріне, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, , , , Театр және өнер институты, Семей, Ақтөбе, , бастауыш мектеп, қазақ тілін тереңдетіп оқытатын мектеп (№2, №12 мектептер) мұғалімдеріне сөз мәдениеті, көпшілік алдында , сахна тілі, , , , стилистика туралы іргелі тұжырымдарды таныту үшін семинар, баяндама, дөңгелек үстелдер, эфир арқылы берілетін арнаулы хабарлар («Сөзстанға саяхат»), тіл үйірмелері үзбей ұйымдастырылып тұрды. Институт көлемінде жүргізіліп отырған «Лингвистикалық жұма» теориялық семинарының ұйымдастырылу шараларына Бөлім меңгерушісі басшылық етіп отырды. Бөлім қызметкерлері түзетулер мен толықтырулардың жасалып, бекітілуіне (1983 ж.), осы ережедегі нормалардың қалыптануына, жұртшылықтың жеңіл қабылдауына түсіндіру, насихаттау жұмыстарын жүргізді. Осы жылдардан бастап корпусын толықтыру, емле ережелеріне енгізілген түзетулер негізінде құрастыру, сөзтізбеге алынған бірліктерді, іріктеу, жүйелеу жұмыстары үзбей атқарылып, 1988 ж. Қазақ тілі орфографиялық сөздігінің 4-басылымы жарыққа шықты. Осы орфограммаларды түсіндіру мақсатында 1989 ж. Қазақ тілі орфографиялық анықтағышы түзетіліп, қайыра жарияланды. «Қазақ орфографиясындағы қиындықтар» (1988) атты жарық көрді. Іргелі зерттеулермен қатар бөлім үнемі қазақ тілінде пайда бола бастаған жаңа сөздер мен қолданыстарды тіркеп, жүйелеумен айналысты. Соның нәтижесінде 1985 ж. және 1990 ж. «Қазіргі қазақ тіліндегі жаңа қолданыстар» жинағы жарыққа шықты. 1988 ж. ақталған А.Байтұрсынұлы еңбектерін түсіріп, 1992 ж. «Тіл тағылымы» кітабының жариялануына бөлім қызметкерлері үлкен үлес қосты. Жаңадан шығып жатқан қазақ тіліндегі көркем әдебиеттердің тілі мен стилін зерттеу нысаны ретінде үнемі назарында ұстап отырды.

1994-2008 жж. аралығында бөлімді филология ғылымдарының докторы, профессор басқарды. Бұл жылдары «Қазіргі қазақ тіліндегі қалыптасуы мен дамуы» (1994-1996 жж.), «Тіл мәдениетінің ғылыми негіздері» (1997-1999 жж.), «Бұқаралық ақпарат құралдарының тілі мен стилі» (2000-2002 жж.), «Қазақ тілінің жүйесіндегі жаңа қолданыстар» (2003-2005 жж.), «Қазақ жазуының қалыптасу кезеңдері, даму жолдары мен бағыттары» (2006-2008 жж.) атты іргелі зерттеулер жүргізілді. Мұнда сөз мәдениеті функционалды тұрғыдан, сөз мәтінмен байланыста қарала бастады. Сөз мәдениеті мен тіл мәдениеті ұғымдарының аражігі ажыратыла сөз етілді. Сөз мәдениеті тіл мәдениетінің бір құрамдас бөлігі ретінде тілді қолдануды, жеке тұлғалардың сөз саптау мәдениетін нысан етті. Сондықтан Тіл мәдениеті бөлімі тілдік норманы, орфографиялық, орфоэпиялық норманы айқындайтын сөздік, анықтағыштар шығару, жұртшылықтың лингвистикалық біліктілігін көтеретін мақала, кітап шығаруды мақсат тұтты.

Алдымен түзетулер енгізді (2000 ж.); Қазақ тілі орфоэпиясының негізгі ережелері түзілді. Осы негізде Қазақ тілі орфографиялық сөздігінің үш (2001, 2005, 2007 ж.), « екі (1996, 2000 ж.), «Сөз сазының» екі (1995, 2000 ж.) басылымы, Қазақ тілі орфоэпиялық сөздігі (2005 ж.), Орфоэпиялық анықтағыш (2004 ж.) жарық көрді. Сөз мәдениеті негіздері мектеп бағдарламаларына енгізіліп, пән ретінде оқытыла басталды: қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы 10-сыныпқа арналған «Сөз мәдениеті» оқулығы, (2006 ж.), « сөздігі пайдаланылуға енгізілді. Р.Сыздықтың зерттеулерінде көркем мәтіндегі тілдік таңбалар эстетикалық мәнділік ретінде, , функционализм тұрғысынан қарастырылды.

Бөлім меңгерушісі Н.Уәли зерттеулерінің негізінде оған дейін мәселе ретінде қойылмаған жазба тіл мен ауызша тілдің аражігі ажыратылды; әрқайсысының өзіндік нормалары, құрылымдық ерекшеліктері қарастырыла бастады; сөз мәдениетінің коммуникативтік, этикалық және сараланды; сөз мәдениеті ғана шектелмейтіні, тілдік емес мәнділіктермен де байланысатыны, автор - оқырман, сөйлеуші - тыңдарман арақатынасы субъект-объект түрінен субъект-субъект түріне, екі тараптың да тең үстемдігіне құрылатыны туралы жаңа тұжырымдар айқындалды. Бұл зерттеулер Н.Уәлидің «Сөз мәдениетінің теориялық негіздері» (2007 ж.), Қ.Күдеринованың « (2006 ж.), Н.Әміржанованың «1929-1940 жж. латын әліпбиі негізіндегі қазақ графикасы мен орфографиясының негіздері» атты докторлық және жұмыстарында қорғалды, « (2009 ж.) жинағында жарық көрді. Бөлім қызметкерлері сондай-ақ «Түркия, Өзбекстан, Әзербайжан, Түрікменстанның және басқа да елдердің тәжірибелеріне ғылыми талдау жасай отырып, латын әліпбиіне көшу жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізу» атты тәуекел бойынша зерттеу жүргізді (2007 ж.). Тақырып жетекшісі болған Н.Уәли қазақ жазуының жаңа көшу барысында атқарылатын жұмыстар мен қарастырылуы тиіс міндеттер туралы бастама пікірлер ұсынып, соны идеялар көтерді. Зерттеу нәтижесі « негізіндегі қазақ әліпбиі: тарихы, тағылымы және болашағы» (2007 ж.) атты жинақта жарық көрді.

2008 жылдан қазірге дейін бөлімді филология ғылымдарының докторы басқарады. Бөлімде филология ғылымдарының докторлары Р.Сыздық, Н.Уәли, Қ.Күдеринова және филология ғылымдарының кандидаты Н.Әміржанова қызмет етеді. « тілінің мәдениеті» (2009-2011 жж.) тақырыбы зерттелу үстінде. Онда ауызша тілдің өзіне тән құрылымдық және нормалық ерекшеліктері таспаға түсірілген қазіргі қазақ сөйлеу тілі, қарапайым сөйлеу тілі, материалдарының транскрипциясы негізінде талданып, айқындалып келеді. ресми және бейресми түрлері талданып, айырмашылықтары, сөйлеу тіл нормаларының тілдік емес нормалармен байланысы, этикалық нормалар, эстетикалық нормалардың вербалды, бейвербалды коммуникациядағы ерекшеліктері зерттелуде. Қазіргі қазақ кодификацияланған ауызша тілі орфоэпиясындағы үдерістер, түрлері, жаңа дыбыстық вариациялардың шығу негізі, синтаксистік ықшамдалулар, кодификацияланған ауызша тілдің жазба тілмен сәйкестігі, сәйкес емес тұстары нақты материалдар негізінде дәлелдеу мақсат етіліп отыр. Зерттеуде қазақтың ауызша шешендік сөздерінің әр кезеңдегі субъектілері және тақырып мазмұны мен мақсаттарына қарай ажыратылып, жеке айтыс үлгілерінің тілдік-көркемдік жағы талданды.

Бөлімінің айналысатын негізгі тақырыптары

негіздері
әдеби тілдің нормалану заңдылықтары;
көркем шығармалар тілінің стилі мен ерекшеліктері;
;
;
;
;
мәселелері;
қазақ жазуы мен әліпби және графика мәселелері;
бұқаралық ақпарат құралдарының тілі мен стилі.

Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат

Меңгерушісі – Рәбиға Сәтіғалиқызы Сыздық

Ономастика бөлімі

1971 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының жарлығымен Тіл білімі институтында ономастика бөлімі ашылып, филология ғылымдарының кандидаты А.Әбдірахманов бөлім меңгерушісі болып бекітілді. Бөлімде ғылым кандидаты Е.Қойшыбаев пен екі ғылыми қызметкер жұмыс істеді. Бұл кезде «Қазақ тілінің тұсіндірме сөздігі» бөлімінің аға ғылыми қызметкері Т.Жанұзақов 1976 жылы «Основные проблемы ономастики казахского языка» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Алғашқы топонимист ғалымдар Е.Қойшыбаевтың «Краткий толковый словарь топонимов Казахстана» (1974), О.Сұлтаньяевтің «Понятные непонятности» атты оқу құралы (1973), А.Әбдірахмановтың «Топонимика және этимология» (1975), «Қазақстан этнотопонимикасы» (1979) атты кітаптары да ұлттық ономастиканың болашағы мен дамуына тілдік, тарихи-деректік тұрғыдан қосқан үлес деп есептеледі. Ал қазақ ономастикасының ұлттық лингвистика ғылымында дербес сала ретінде түпкілікті орнығуына Т.Жанұзақовтың 1976 жылы қазақ антропонимия, этнонимия, космонимия, зоонимия салаларын жан-жақты тілдік тұрғыдан, әсіресе этнографиялық деректерге молынан иек арта отырып зерттеген «Основные проблемы ономастики казахского языка» атты докторлық диссертациясы ұлттық ономастикадағы кезеңдік жұмыс ретінде бағаланатын айтарлықтай үлес болды.

Қазақ ономастикасының осы кезеңдегі ұлкен жетістігі - ол қолданбалы ономастика, топонимиканы стандарттау, транскрипциялау мәселесі біршама ғылыми шешімін тапқандығы.

Қазақ ономастикасын ұлттық тіл білімінің жеке бір саласы ретінде зерттеудің ғылыми-ұйымдастыру мәселелері оң шешімін тауып, 1979 жылы жабылып қалған ономастика бөлімі 1981 жылы Тіл білімі институтының құрамында қайта ашылды, меңгерушісі болып профессор Т.Жанұзақов бекітілді. Содан бері бөлімде ономастиканың түрлі саласы бойынша Т.Жанұзақовтың бастамасымен 300 мыңнан астам бай картотекалық қор жасалды, Республикаға ономаст-ғалымдарды дайындауда да бөлімде көп ізгілікті іс атқарылды. Осы кезге дейін ономастикалық зерттеулер толқын тәріздес сипатта келіп, ономастикалық ізденістер жүйелі, жоспарлы қалыпқа ие бола бастады. Оған қоса қазақ ономастикасының негізгі бөлімдерін қамти зерттеген кешенді сипаттағы тұңғыш еңбек Т.Жанұзақовтың «Очерк казахской ономастики» атты монографиясы (1982) ономастикамыздың қалыптасу тарихына өзіндік үлес қосты.

1981-1994 жылдар аралығында ономастика бөлімінде кіші ғылыми қызметкерлер Е.Керімбаев, Д.Жүнісов, Ә.Сапарбекова, А.Мұқатаева, Қ.Рысберген, Г.Мадиева, Р.Баймағамбетова, Г.Сағидолдагийн, А.Мектепов, Ш.Рахметов, Н.Оңғарбай және т.б. жұмыс жасап, ұлттық ономастиканың деректік қорын әр түрлі көздерден жинақтап, толықтыруға атсалысты.

Бөлімнің жоспарлы жұмыстарына сай Е.Керімбаевтың «Атаулар сыры» (1984), «Тюркская ономастика» (1984), Е.Қойшыбаев. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі» (1985), «Қазақ ономастикасының мәселелері» (1986), Т.Жанұзақовтың «Қазақ есімдері» (1988), «Есіміңіз кім?» (1989) атты кітаптары жарыққа шықты.

1981-1985 жылдары Т.Жанұзақовтың басшылығымен бөлім мамандары Жезқазған, Қарағанды, Көкшетау, Павлодар, Торғай, Целиноград облыстарына арнайы ұйымдастырылған кешенді экспедицияларда болып, топонимиялық аса құнды материалдар жинап қайтты, нәтижесінде 40 мыңға жуық жер-су аттары, аңыз-әңгімелер жазып алынып, өңделіп, ғылыми айналымға түсті. Экспедиция материалдары «Орталық Қазақстанның жер-су аттары» (1989) атты ұжымдық монография түрінде жарық көрді.

80-ші жылдары қазақ ономастикасының ғылыми танымалдылығы артып, сол кездегі Одақ көлемінде қалыптасқан түркітану саласындағы Мәскеу, Ташкент, Баку сынды беделді ғылыми орталықтардың біріне айналды. А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, оның ономастика бөлімі Республиканың облыс орталықтарындағы жоғары оқу орындарына көптеген жоғары білікті мамандар дайындады. Тіл білімі институтында туыс тұркітілдес аймақтардан Сібір, Кавказ, Орта Азия республикаларынан көптеген докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалды. Мәселен, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Башқұртстан, Татарстан, Әзербайжан, Қарашай-Балқария, Хакасия т.б. республикалар мен аймақтардың ғалымдары ономастика бөлімінде талқыланып, Институт жанындағы диссертациялық кеңесте докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғады.

Қазақстанның тәуелсіздікке қол жеткізуі қоғамымызда көптеген саяси, мәдени саладағы оң өзгерістер әкеліп, ұлттық сананың жаңғыруына, қазақ ономастикасының ұлттық мүдде негізінде дамуына зор ықпалын тигізді. Қайта құру кезеңінен бастап, еліміз тәуелсіздікке ие болған жылдардан бері Республикада ономастика саласында нормативтік-құқықтық тұрғыдан Тіл білімі институты тікелей мұрындық болып, осы кезеңде ономастика бөлімі, проф. Т.Жанұзақтың тарапынан көптеген игі іс-шаралар атқарылды.

Т.Жанұзақов Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумына Мемлекеттік ономастика комиссиясын құрудың қажеттілігін, оның мақсаты мен міндетін, мемлекеттік мәні мен маңызын сипаттап хат жазды. Нәтижесінде 1989 жылы 30 қарашада Жоғарғы Кеңес мәжілісінде Т.Жанұзақов баяндамасы кеңінен талқыланып, Қазақстан Үкіметі жанынан Мемлекеттік ономастика комиссиясын құру, оның жұмысын Ұлттық Ғылым академиясының А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі Институты атқару жайлы шешім қабылданды. Қазақ СССР Жоғарғы Советінің осы шешіміне сәйкес Қазақ ССР Министрлер Советі 1990 жылдың 20 сәуірінде Мемлекеттік ономастикалық комиссия құру туралы қаулы қабылдады.

Осы қаулыдан соң академик Ә.Қайдаров, Т.Жанұзақов жазған «Қазақ КСР-індегі Мемлекеттік және әкімшілік-территориялық бірліктердің атауларын реттеудің, елді мекендердің аттарын өзгерту және тарихи, географиялық атауларын қалпына келтірудің ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ» 1991 ж. 20 қыркүйегінде «Социалистік Қазақстан» және «Казахстанская правда» газеттерінде жарияланды. Бұл Тұжырымдама Республикамыздағы тарихи атауларды қалпына келтіру, жаңарту, жаңғырту және әкімшілік-аумақтық бірліктердің атауларын реттеу, елді мекендердің аттарын өзгерту мәселесінде ауылдық, селолық, аудандық, қалалық, облыстық, Мемлекеттік ономастикалық комиссия жұмысында басшылыққа алатын бірден-бір басты нұсқау ретінде міндетті түрде қолданылып келеді.

1991 жылдан бастап еліміз өз алдына мемлекет болып, тәуелсіздік алған уақыттан бастап жұртшылық фамилиялары мен әке аттарының жазылуындағы қазақ тіліне тән емес –ов, -ев, -ова, -ева, ович, -евич, -овна, -евна сияқты қосымшаларды алып тастап, олардың орнына халқымыздың тарихи қалыптасқан дәстүрлеріне сәйкес үлгілерімен жазу жайлы өтініш-тілектер айтты. Олар жайлы «Егемен Қазақстан», «Ана тілі», «Жас алаш» газеттері беттерінде қызу дискуссия орын алғаны белгілі.

Еріксіз таңылған –ов пен –ев-тен, -ин мен –н-нан құтылу, төл фамилиямызды қалыптастыру, бір ретке келтіру мақсатында академик Ә.Қайдаров, проф. Т.Жанұзақовтардың «Қазақстан республикасындағы қазақ азаматтарының есімдері мен әке аттары және фамилияларын реттеу туралы Тұжырымдамасы» Мемлекеттік ономастикалық комиссияның 1994 қарашада өткен мәжілісінің шешімімен бекітілді.

Бөлім «Қазақстанның географиялық атаулары» тақырыбын зерттеу нәтижесінде «Қазақстан географиялық атауларының сөздігі. Жезқазған облысы» (1990); «Қазақстанның географиялық атаулары. Ақмола облысы» (1998); «Қазақстан Республикасының топонимдері. Топонимия Республики Казахстан» (2001) сынды ұжымдық сөздіктер топтамасы мен Қ.Рысбергеннің «Историко-лингвистическое исследование топонимов Южного Казахстана» (2000) атты монографиясы жарық көрді.

Қазақстан егемендік алып, қоғамымызда ұлттық рухани, мәдени жәдігерліктері мен құндылықтарды жаңғырту процесінің өріс алуы еліміздің мыңдаған ұмыт болған атаулары қайтарылды, жер-су атауларымыз жаңа ұлттық мазмұнға ие бола бастады. Сондықтан мыңдаған жаңғырған тарихи атаулардың этимологиясы беріліп, халыққа жеткізу қажеттілігіне және Қазақстанның әр түрлі аймақтарындағы жер-су атауларына қатысты көптеген тың тарихи деректерді ғылыми айналымға түсіру қажеттілігіне байланысты облыстық топонимдік сөздіктер топтамасын әзірлеу ісі қолға алынды. 2000-2002, 2003-2005 жылдар аралығындағы бөлімнің іргелі зерттеулері екі бағытта жүргізілді: қазақ жер-су атауларының тарихи-этимологиялық негіздер мен семантикалық мазмұнындағы этномәдени факторлар ғылыми-теориялық тұрғыдан дәйектелді. Аталмыш кезеңде бөлім мына тақырыптар бойынша жұмыс істеді: «Қазақстан топонимдерінің этимологиясы. Топонимдік сөздіктер жасау» (2000-2002), «Қазақстан топонимдерін тарихи-этимологиялық тұрғыдан зерттеу. Облыстық топонимдердің этимологиялық сөздіктерін жасау» (2003-2005). Нәтижесінде Алматы, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарының топонимдік сөздіктері жасалды. Бұл аралықтағы зерттеулер нәтижелері ықшамдалып Институт әзірлеген «Тілтанымдық зерттеулер» атты екі ғылыми жинақта (2007) жарияланды. 2003 жылдан бастап Қ.Рысберген бөлім меңгерушісі болып тағайындалды.

«Қазақ ұлттық топонимиясының когнитивтік негіздерін зерттеу» (2006-2008) іргелі тақырыбы мен «Ұлттық идеяның қазақ ономастикалық жүйесіндегі көрінісі» (2007-2009) атты қолданбалы сипаттағы зерттеулердің бірқатар нәтижелері 2010 жылы бөлімде қорғалған екі докторлық диссертацияда көрініс тапты: Қ.Рысберген «Қазақ топонимиясының лингвокогнитивтік негіздері», С.Иманбердиева «Тарихи ономастикалық кеңістік (X-XIV ғғ. түркі жазба ескерткіштері негізінде)».

Аталмыш екі ғылыми жобаны зерттеу нәтижесінде ұлттық когнитивтік база – халықтың санасындағы топонимдік ақпарат пен білімдерді құрылымдаудың, сақтау мен таратудың әмбебап бірлігі ретінде танылатындығы көрсетілді. Топонимдік ақпараттағы түрлі номинациялық аспектілер мен менталдық түсініктерді когнитивтік әдіс-тәсілдер арқылы зерттеу топонимдік концептіні құрылымдау жолдары айқындалды. Сондай-ақ, ұлттық топонимдік жүйедегі және тарихи ономастикондағы прецеденттік феноменонимдердің орны айқындалды. Онимдердің концептуалдық талдауындағы фреймдік құрылымның ішкі иерархиялық ерекшеліктері айқындалып, топонимдік концептісінің алгоритмдік матрицасы әзірленді. Жалпы концептілер мен топонимдік концептілердің іргелі сипаттары, концепт түрлері мен типологиясы айқындалды. антропонимдерден, фитонимдерден жасалған топонимдердің лингвомәдени сипаты көрсетілді А.Иасауидің «Диуани хикмет», Ж.Баласағұнның «Құтты білік», Хорезмидің «Мұхаббат-наме» поэтикалық шығармаларындағы прецеденттік есімдердің мазмұны мен мәтіндегі қызметтері анықталды. Ұлттық топонимиядағы ұлттық сана көрінісі, қазіргі тәуелсіз Қазақстан жағдайында аса өзекті ұлттық идея, ұлттық бірегейлік проблемаларымен үндеседі. Өзге мәдениет пен тілдің әсерінен төлтума аталым үдерісінің өзгергендігі көрсетілді. Сондай-ақ қазақ атаулары орыс тілінде транскрипциялау барысында екі тілдің фонологиялық, этногенетикалық жүйесінің айырмашылығына байланысты қатты бұрмалауға ұшырағандығы мысалдармен дәйектелді. Орысша транслитерацияланған қазақ тіліндегі атаулар кері ретранслитерациялану барысында алғашқы мазмұнымен көбіне алшақтап кеткендігі көрсетілді, яғни төлтума топонимиконның айтарлықтай бөлігі дүбараланған, төлтума болмысынан арылғандығы анықталды.

«Қазақ этносы жалқы есімдерін этномәдени және тілдік – тарихи парадигмада зерттеу» (2009-2011) тақырыбы зерттелу үстінде. Қазақ жалқы есімдер жүйесінде көрініс тапқан ұлт менталитетінің қалыптасу жолдары қарастырылуда және қазақ жалқы есімдерінде кодталған ұлттық сана мен этнотаным ерекшеліктері саралануда. Түрлі дискурстық формациядағы - көркем дискурс, саяси-публицистикалық дискурс және фольклорлық дискурстағы ономастиконның ұлттық санадағы қызмет түрлері қарастырылу үстінде. Зерттеу шеңберінде алғаш рет қолға алынып отырған көркем концепт ерекшелігі мен көркем мәтін ономастикалық кеңістігіне қатысты хронотоп теориясы мен публицистикалық, фольклорлық мәтін ономастикасының қызметі, прагматикалық аспектілері қарастырылып отыр.

Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат

Меңгерушісі – , филология ғылымдарының докторы, профессор Оңғарбай Нұржамал Бекенқызы Аштахметова Жанар Қазтайқызы Пашан Дана Мұсабекқызы

Фонетика бөлімінің тарихы

Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында (1961) Тіл білімі институтында экспериментті фонетика лабораториясы құрылды. Алғашқы меңгерушісі Ж.Аралбаев болды. Лаборатория бүкіл Орта Азия мен Сібірде танымал болды. Аспиранттар мен ізденушілер өздерінің экспериментті жұмыстарын аталған лабораторияда жүргізіп, кандидаттық және докторлық диссертацияларын қорғауға жаңа мүмкіндіктер ашылды. Қазақ тілі фонетикасының кейбір талас тудыратын теориялық мәселелері экспериментті түрде дәлелденді.

60-80 жылдарда қазақ тілінің фонетикалық жүйесі І.Кеңесбаев пен Ж.Аралбаевтардың еңбектерінде біраз зерттелді. Бұл ғалымдар фонетика мәселелерін талдаумен байланысты қазақ тілінің сөйлеу және жазу нормаларына көңіл аударды.

І.Кеңесбаев қазақ фонетикасының негізгі проблемаларын, яғни фонемалардың құрамы мен жіктелуі, буынның жасалуы мен алмасуы, дыбыстардың үндесуі, сингармонизм, акцентуация мәселелерін сөз еткен (Қазіргі қазақ тілі, Алматы, 1962.). Фонема теориясына келгенде І.Кеңесбаев дәстүрлі фонология мектебінің принциптерін ұстанады. «Сөз мағынасы мен сөз тұлғасын ажыратуға себі бар тілдегі ең кішкене дыбыстық единицаны фонема деп атаймыз» дейді ғалым. Екпін категориясы сөз болғанда, І.Кеңесбаев оның үш түрін көрсете келіп: лебізді (динамикалық), үнді (тоникалық), квантитатив, яғни қазақ және басқа түркі тілдерінде лебізді екпіннің үстіне квантитатив екпін қосылады дейді. Қазақ тілінде сөз екпінінен басқа фразалық (ритмикалық) екпін де болады, себебі «сөйлем ішіндегі сөздердің бәрі бірдей үнемі дербес екпінге ие болуы шарт емес». Сондай-ақ ғалым тұңғыш рет қазақ тілінің фонетикалық транскрипциясын да жасаған. Ж.Аралбаев қазақ тілі фонетикасының кейбір өзекті мәселелерін зерттеп кеткен ғалым: фонемалар құрамы және олардың айтылу ерекшеліктері, сингармонизм заңдылығы, буын жігі және кейбір просодикалық мәселелері (Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер, Алматы, 1988.). Ж.Аралбаев қазақ тілінің фонема теориясының дамуына үлес қосқан. Оның мәні мен жаңалығы, біріншіден, фонемалар бір-біріне қарсы қойылып айқындалады, екіншіден, олар тек өзінің комбинаторлық не позициялық варианттарында көрініс табады деп ғалым нақты мысалдармен дәлеледейді. Ғалым фонетиканың тарихи мәселелеріне де назар аударған, «қазақ тілінің көне заңдарын, тарихын жақсы білмейінше, оның қазіргі заңдарын, дамуын жақсы білуге болмайды» деп қазақ тіліне байланысты ламбдаизм, ротацизм құбылыстарын және дыбыстарының ілгерілеу процестері жайында сөз қозғаған. Сондай-ақ Ж.Аралбаев ритмикалық және ой екпіні, фразалық мелодика, интонацияның семантика-синтаксистік функциялары жөнінде де құнды пікірлер айтып кеткен.

Бұл ғалымдардың тұсында қазақ тілінің дыбыс құрылысын өмірдің сұранысына сәйкес экспериментті түрде зерттеу қажеттілігі туындады. Сол уақытта бөлім қызметкерлері эксперименттік жұмыстарды жүргізіп, кандидаттық диссертацияларын қорғап шыққан (Ә.Жүнісбеков, С.Татубаев, Н.Түркпенбаев, М.Райымбекова, А.Қошқаров, С.Кеңесбаева, З.Базарбаева). 1986 жылы эксперименттік фонетика лабораторияның аясында фонетика бөлімі ашылып, Ә.Жүнісбеков бөлім меңгерушісі болып тағайындалды. 2001 жылдан бері З.Базарбаева бөлім меңгерушісі қызметін атқарып келеді.

90-шы жылдардан бастап, Қазақстан егемендік алғаннан бері қазақ тілінің фонетикалық жүйесі үндестік заңы (сингармонизм) тұрғысынан қарастырыла бастады. Бөлім қызметкерлері экспериментті жұмыстармен қатар теориялық проблемалармен де шұғылданатын болды. Сингармониялық бағытты қолға алып, оның ұғымдары мен терминологиясын жасап, теория деңгейіне көтерген Ә.Жүнісбеков болатын. Аталған бағыттың ұстанған өзіндік принциптері бар: сингармонизм теориясы бойынша фонема мен екпін есепке алынбайды. Сингармонизмнің ең кіші функциональды бірлігі сингема деп танылады және ол төрт түрлі сингармониялық тембрмен сипатталады: езу жуан, езу жіңішке, ерін жуан, ерін жіңішке. Бұл бағыт бойынша қазақ фонологиясын үндесім фонология деп біледі. Сонымен қазақ тіліндегі үндесім дыбыстардың құрамы анықталып, жүйе ретінде берілген: барлық дыбыстардың жасалым, айтылым және естілім белгілері анықталған (А.Жүнісбек Қазақ фонетикасы, Алматы, 2009, 17 б.т.; Введение в сингармоническую фонетику, Алматы, 2008, 108 б.). Ғалымның айналысатын проблемалары: Жалпы, түркі және қазақ тілтанымындағы сөзқұрауыш (просодика слова) мәселесі. Тілдердің айырым белгілері олардың жіктеліміне негіз болып қана қоймай, кейбір пікір-талас тудырып жүрген мәселелерді шешуге де септігін тигізеді. Бұл ең бастысы қазақ тілтанымында орнығып қалған «европацентристік» ұстанымдардан арылуға мүмкіндік береді. Сөздік екпін акцент тілдерді жіктеудің айырым белгісі болғандықтан, ол тек бір тілдің ғана, яғни орыс тілінің құрылымына ғана тән болғандықтан, сөздік екпінді, мысалы, қазақ не қытай тілінің құрылымынан іздемеу керек. Әуен немесе тон тілдерді жіктеудің айырым белгісі болғандықтан, ол тек бір тілдің ғана, яғни қытай тілінің құрылымына ғана тән. Ендеше тонды, мысалы, қазақ не орыс тілінің құрылымынан іздемеу керек. Үндесім немесе сингармонизм тілдерді жіктеудің айырым белгісі болғандықтан, ол тек бір тілдің ғана, яғни қазақ тілінің құрылымына ғана тән. Ендеше сингармонизмді, мысалы, қытай не орыс тілінің құрылымынан іздемеу керек.

Олай болса: сөздік екпін бар жерде тон мен сингармонизм болмайды; тон бар жерде сөздік екпін мен сингармонизм болмайды; сингармонизм бар жерде сөздік екпін мен тон болмайды.

Қазақ тіліндегі сингармонизм (үндесім түрленім). Теориялық тілтаным (фонетика) мен қолданбалы лингвистика (оның ішінде әдістеме де бар) үшін әліпби дыбыстардың санымен шектелу жеткіліксіз болып отыр. Себебі дыбыстардың әліпби тізбегі тілдегі ақиқат дыбыстардың бір тобын ғана қамтиды. Мысалы, қазақ тілінде Т, С (әліпби атауы – ты, сы) дауыссыз дыбыстары бар. Ал осы дыбыстар тек тыс сөзінің құрамында ғана кездеседі де, дәл сол Ты, Сы айтылым үлгілері тіс, тұс, түс сөздерінің құрамында кездеспейді. Өйткені, Ті, Тұ, Тү, Сі, Сұ, Сү дыбыстарының жасалымы да (артикуляциясы), естілімі де (перцепциясы) басқа екені эксперимент арқылы анықталып отыр. Ендеше, теориялық фонетика дыбыс түрленімінің мүмкін болған үлгілерін түгел анықтауға тиіс, онсыз ғылыми нәтиже толық болмайды; бұны қолданбалы лингвистика қолғанат қондырғылар құрастырғанда ескерілуі керек, онсыз ақпарат (байланыс) желісінде ақау болады; әдістеме өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйреткенде пайдалану керек, онсыз акцент жойылмайды.

Қазақ тілінде (түркі тілдерінде) үнді-европа тілдеріне тән фонема жоқ. Ендеше сол тілдерге тән аллофон да жоқ. Себебі үнді-европа тілдері екпінді (акцентті) тілдер, ал қазақ (түркі) тілі үндесім (сингармониялық) тіл. Түркі (қазақ) тілдерінің үнді-европа тілдерінің ізімен талданып жүргендігі бұған дейінгі тілтанымдағы европа-өзімшіл (европацентристік) ұстанымның басымдылығынан болып отыр. Өкінішке орай, қазақ (түркі) фонетистері әзірге европацентризмнен арыла алмай келеді. Қазақ тілі үндесім (сингармониялық) тіл болғандықтан, оның дыбыс құрамына тән ұғымдар мен атаулардың өз ерекшелігі болады. Қазақ сөзінің мағынасын түрлендіретін ең кішкене дыбыс бөлшегі үндесім дыбыс болғандықтан, оны үндесім фонема немесе сингармофонема деп атауға тура келеді. Осыған орай, үндесім фонеманың варианттары үндесім аллофон немесе аллосингармофонема деп аталады. Тағы да европацентризмге ұрынбас үшін үндесім фонема (үндесім аллофон) немесе сингармофонема (аллосингармофонема) атауларының орнына ықшам әрі сингармонизмнен туындайтын сингема және аллосингема атауларын енгізген жөн болады. Қазақ тілінің артикуляциялық базасы (моделі) құрамындағы артикуляциялық үлгілер. Қазақ тілінің жасалым негізіне «Қазақ тілі дыбыстарын жасауға қатысатын сөйлеу мүшелері мен олардың қозғалысының жиынтығы» деген анықтама берілген. Ендеше қазақ тілі дыбыстарының жасалымына қатысатын сөйлеу мүшелері мен олардың қозғалысының өзіндік ерекшеліктері бар.

Қазақ тілінің төл дыбыс құрамын дәл анықтап, оның жүйесін (айырым белгілерін) дұрыс сипаттап шығу үшін ең алдымен қазақ тілінің жасалым негізін анықтап алу қажеттілігі туындайды. Олай болмаған жағдайда қазақ тілінің дыбыс құрамы дәл анықталмайды, дыбыс жүйесі дұрыс сипатталмайды. Өкінішке орай, ондай жаңсақтықтар қазіргі қазақ фонетикасында баршылық. Жаңсақтықтардан арылудың жолы тек қазақ тілінің жасалым негізіне сүйенгенде ғана табылады.

Қазақ тіліндегі буын және морфеманың дыбыс құрамы мен желісі (линейная величина). Адамзат тілінің әлеуметтік (лингвистикалық) жағымен бірге, оның физиологиялық жағы да бар. Буын адамзат тілінің құрамды бөлшегі болғандықтан, оны екі жағынан да талдауға болады. Жоғарыда айтылғандай, лингвистикалық пайымдаулар буын табиғатының шешімін таба алмай отырғандықтан, буын табиғатын физиологиялық жолмен іздеу қажеттілігі туындайды. Өйткені тіл физиологиясы дегеніміз тіл артикуляциясы болғандықтан, буын тіл артикуляциясының туындысы болып табылады. Бұл – барлық тілдерге тән ортақ пайымдау, басқаша айтқанда, буын барлық тілдерге тән физиологиялық бірлік. Бірақ дыбыстардың буынға кірігу тәсілі барлық тілдерге ортақ болмайды. Себебі әр тілдің немесе туыстас тілдер тобының өзіне тән бірегей буын құрауыш (просодика слога) амалы бар.

Сөйлеу үстінде (сөз құрамында) өзара кірігіп, бір тұтас болып айтылатын (жасалатын) дыбыс тіркесін (немесе дербес дауыстыны) буын дейміз. Буын тілдегі әрі қарай бөлшектенбейтін ең кіші жасалым (артикуляциялық) бірлік болып табылады. Қазақ (түркі) тілінде буыннан кіші морфема болуы мүмкін емес, ендеше қазақ грамматикаларында ескеріліп жүрген дауыссыз морфемалар жалған нәтиже болып табылады.

Қазіргі таңда қазақ тілінің дыбыс жүйесі екі теориялық бағыттың принциптері бойынша зерттеліп келеді. Бірінші бағыт дәстүрлі фонологиялық теория негізінде қалыптасқан (І.Кеңесбаев, Ж.Аралбаев). Екінші - сингармониялық теория негізінде қалыптасқан (А.Жүнісбеков, Ж.Абуов). Дәстүрлі теорияны ұстанатын ғалымдар фонема - тілдегі шағын, сөз мағынасын ажырататын функциональды бірлік деп есептейді. Ал сингармониялық теория бойынша, фонеманың қызметін сингема деген просодикалық бірлік орындайды.

Қазақ тілінің дыбыс жүйесі тек сегментті фонетиканың аясында емес суперсегментті фонетика тұрғысынан да зерттеліп жатыр. Себебі тілдің фонетикалық жүйесі оның сегменттік бөлшектерінен, сөздердің дыбыстарынан ғана тұрмайды, ол тілдің күрделі суперсегментті деңгейін, яғни сөйлемдердің, мәтіннің жалпы интонациялық сипатын да қамтиды. Суперсегментті фонетика дегеніміз сөйлеу тілінің интонациялық жүйесін, оның қызметін, бірліктерін, компоненттерін (әуен, қарқын, интенсивтілік, ырғақ, екпін, ұзақтылық, дауыс реңкі т.б.) тіл білімінің басқа салаларымен (синтаксис, семантика) байланысты қарастырады. Осы орайда ғалым З.Базарбаеваның бастамасымен интонология өз алдына жеке білім саласы ретінде қалыптасып (З.Базарбаева «Қазақ тілінің интонациялық жүйесі», Алматы, 1996, 11 б.т.; «Қазақ тілі: интонология, фонология», Алматы, 2008, 20 б.т.), бөлімнің жас ғылыми қызметкерлері кандидаттық диссертациялар қорғап шықты (А.Фазылжанова, А.Аманбаева). Сондай-ақ сегментті бөлшектерді – фонемаларды фонология зерттейтін болса, сингемаларды – сингармонология, ал суперсегментті бөлшектерді – интонемаларды – интонология зерттейді.

Интонологияның өзіне тән зерттеу объектісі мен әдістері бар. Тіл жүйесінде дербес бір құбылыс ретінде интонацияның өзіндік мағынаға ие болатын бірліктері бар, олар интонема деп аталады. Қай тілде де интонемалардың саны белгілі бір мөлшерден аспайды. Сегментті бөлшектерді – фонемаларды фонология зерттейтін болса, сингемаларды – сингармонология, ал суперсегментті бөлшектерді – интонемаларды - интонология зерттейді.

Қазіргі уақытта қазақ тілінің интонемалары және олардың варианттары анықталып, экспериментті түрде сипатталған. Сөйлемнің барлық түрлерінде де интонеманың өзіндік орны, атқаратын қызметі анықталды. Қазақ тіліндегі анықталған интонемалар тұңғыш рет сөйлемді ажырататын ең кіші функциялық бірлік ретінде қарастырылды. Сөйлемнің қай – қайсысы да интонемасыз сомдала алмайды, олардың әрқайсысының өзіне тән интонациясы бар. Сөйлемнің сомдалып, аяқталып, коммуникативтік функцияға ие болып тұруы үшін интонеманың мәні ерекше. Қай тілде де сөйлеушінің жадында сол тілдің негізгі интонемалары сақталады және бұл интонемалар сөйлесудің эталоны болып табылады. Интонемалар фонемалар сияқты өзінің просодикалық өлшемдерімен және ерекшеліктерімен варианттарында көрініс табады. Ал ол варианттардың қайсысын қолдану-қолданбау сөйлеушінің мақсаты мен еркіне байланысты. Интонеманың да фонема сияқты дифференциялау қасиеті болғандықтан, негізгі қызметі сөйлемдерді ажырату болып табылады.

Күрделі мәтіндердегі интонацияның компоненттері экспериментті зерттеу арқылы айқындалды. Әуен, қарқын, ұзақтылық, пауза, интенсивтілік, тембр интонацияның негізгі компоненттері болып табылады. Сөйлеу тілінде интонацияның аталған компоненттері бірімен-бірі тығыз байланысты болады. Бірақ олар сөйлемнің барлық түрлерінде әр уақытта бәрі бірдей орын алады және бәрі бірдей тыңдаушыға анық естіледі деп айту қиын. Олар өзара түрлі қарым - қатынасқа түсіп, сөйлемнің әр алуан түрлерін түзуші, оларды бір-бірінен ажыратушы қызмет атқарады. Интонацияның компоненттері тілдердің бәрінде қолданылатын универсалды просодикалық тәсіл болып табылады. Барлық тілдердегі синтагмалар арасындағы мағыналық қарым-қатынасты білдірудің универсалды әдісі болып, просодикалық тәсілдердің әуені, қарқыны, паузасы саналады. Мысалы, синтагманың соңғы сөзіне түсетін тонның бәсеңдеуі, тиянақты әуені барлық тілдерде сөздің аяқталуының белгісі болып табылады, ал фразаның соңындағы тонның көтерілуі аяқталмағандықты, тиянақсыздықты білдіреді. Барлық тілдерде қарқынның баяу, байсалды болуы информацияның маңыздылығынан хабар береді, ал қарқынның жылдам, тез болуы оның маңызы, мәнінің шамалы екенін білдіреді. Әр тілдегі просодикалық тәсілдердің көрінісі сол тілдің интонациясының жалпы ерекшелігіне байланысты болатыны анық. Мысалы, орыс тілі интонациясының әуеніне әсер ететін, оның ерекшелігін түзетін осы тілдегі сөз екпіні екені белгілі. Орыс тілінің бұл әмбеорынды жылжымалы сөз екпінінің сөздердің морфологиялық формаларын ажыратуда ғана емес, олардың негізгі мазмұнын анықтаудағы мәнін айтуға болады. Ал қазақ тілін алатын болсақ, мұнда әр сөзге түсетін екпін жоқ екені белгілі. Қазақ тілінде, француз тіліндегі сияқты синтагманың соңғы сөзіне түсетін синтагмалық екпін бар екені экспериментті түрде дәлелденген.

Өзара тығыз байланысты болып келетін интонацияның функцияларын ешқашан бір-бірінен ажыратып, бөлек қарауға болмайды. Сөйлеушінің алдына қойған мақсаттарына қарай, сөйлемдегі интонация функциясының қолданылуы да түрленіп тұрады. Ол кейде жай хабарлы коммуникативті мағынаны білдірсе, кейде хабарға үстеме эмоциональды мағынаны, ал кейде фактылар туралы айтылған ойлардың мағыналық ақиқаттығының бір-бірімен сәйкестігін, тағы да басқа сезімге, түйсікке байланысты факторларын айқындап тұрады. Интонацияны сөйлемдердің түрлерін түзуде олардың синтагмаларын ажыратып, сөз тізбектерін синтаксистік қызметі мен мазмұнына қарай топтастырып түсінікті ететін, түйіндеп айтқанда, сөйлемдерді адам қоғамының қатынас құралына айналдырып, адамдардың бір-бірімен түсінісуін қамтамасыз ететін негізгі құралдардың бірі деп санауға болады. Сонымен қазақ тілінің интонациялық жүйесі алғашқы рет егжей-тегжейлі зерттелуінің арқасында оның қортындылары ғылыми айналымға түсіп, интонациялық деңгейдің тілдегі орны, рөлі мен маңызы анықталып, интонология қазақ тіл білімінде, түркітануда тұңғыш рет жаңа сала ретінде танылды.

Бөлім қызметкерлері «Ұлттық және мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінің қызметі мен дамуының ғылыми негіздерін зерттеу» атты іргелі зерттеу бағдарламасының «Қазақ мәтінін (сөйленімін) сегментке мүшелеудің фонетика-фонологиялық негіздері» атты тапсырмасы бойынша 2000-2002 жж. ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді (З.Базарбаева, Ә.Жүнісбек, А.Фазылжанова).

Сөз болып отырған кезең аралығында жүргізілген зерттеулерде жүйелі құрылым болып табылатын мәтін бүтіннен бөлшекке қарай деген методологиялық негізде қаралады. Сөз ағымындағы негізгі жетекші ой өзара мағыналық қатынасқа түсетін жеке-дара ойлар тізбегінен құралады, сондықтан олардағы просодикалық тәсілдер де белгілі бір байламда тұрады. Қазақ мәтінін (сөйленімін) сегментке мүшелеудің фонетика-фонологиялық негіздері интонация межесінде арнайы экспериментті-инструментті әдісті қолдану арқылы алғаш рет зерттелді.

Зерттеудің мақсаты қазақ мәтінін сұрыптап алып, оларды алдымен күрделі фразалық тұтастыққа, құрмалас сөйлемге, күрделенген сөйлемге, жай сөйлем түрлеріне, синтагмаларға жіктеп, мәтіннің мазмұндық мүшеленуінің интонациялық көрсеткіштерін, мазмұн мен интонация және синтаксис ара қатынасын ашып көрсету болатын. Мәтіннің мүшелену нәтижесінде оның сегментті және суперсегментті бірліктері анықталады. Интонацияның мәтінді сегменттерге мүшелеуінің маңызы зор. Мәтінді сегментке мүшелеуде оның қандай бірліктерге бөлінетінін, олардың өзара қалай байланысатынын, мәтін құрамында орналасу ретін, просодикалық тәсілдердің қайсысы айырықша қызмет атқаратынын байқауға болады. Мәтін аумағында интонациялық құралдың қызметін талдау, оның интонациялық және семантикалық сипаттамаларының ара қатынасын белгілеу, мәтіннің семантикалық дәрежесін көрсетуде интонацияның рөлі ерекше, себебі ол интонациялық өлшемдер мен басқа тіл өлшемдері арасында өзара әсер түрінің тереңдігін анықтауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ интонациялық бірліктер басқа да тіл бірліктерінің байланысын, бір-біріне қатысын жеткілікті түрде көрсетіп бере алады. Сөйлеу барысында лексика-грамматикалық тәсілдермен бірге, ал кейде жалғыз өзі-ақ сөз мазмұнын, тіл бірліктерінің мағыналық ара-қатынасын жеткізе алады. Мәтін деңгейінде просодикалық тәсілдерді талдау барысында жаңа нәтижелерге жетуге болады.

Мәтін мүшелеудің фонетика-фонологиялық негіздерін анықтау үшін ең алдымен оның құрамдас бөліктерін іріктеп, олардың өзара байланысу қағидаларын саралап алудан бастау керек. Мәтіннің мағыналық жіктері мен семантика-грамматикалық байланыстарын, әуеннің құбылуы, қарқынның баяулауы мен жылдамдауы, үдемелігінің күшеуі, тоналды дипазондар мен интервалдардың өзгеруі және басқа да интонациялық компоненттерінің көрсеткіштерінен байқауға болады. Сондай-ақ мәтін бөлшектері біріне-бірі ұласып, бірінен-бірі өрбіп, бірімен-бірі үндесе үйлесіп бір ойды просодикалық құралдар арқылы жүзеге асырылады. Зерттеуде мәтіннің күрделі фразалық тұтастық деңгейінде мүшеленуін, кешенді түрде, яғни функциональды-семантикалық (дискурстық бағыт) және прагматикалық (пресуппозиция тұсынан) қырларынан қарастырудың тиімділігі айқындалып, дәлелденді. Қазақ тілі мәтінінің мағыналық-тұлғалық ұстаным негізінде мүшеленген бірліктеріндегі интонация көріністері сипатталып, олардың мәтін құрамында орналасу реті айқындалды. Қазақ мәтінінің семантика-интонациялық мүшеленуіндегі просодикалық құралдар қызметі олардың әрқайсысының сөз семантикасына тәуелді түрде өзіндік көрініс тауып бірігуі нәтижесіндегі кешенді құбылыс ретінде қарастырылды. Интонацияның сөйлеу тіліндегі көріністері, оның компоненттерінің мәтін бөлшектерінде ара-қатынасы мен өзара байланысуында алатын орны және басқа да қасиеттері мүмкіндігінше жан-жақты тексеріліп, анықталды.

Мәтіннің құрылымы мен жасалуына қызмет атқарып, әрі ондағы айтылған сөздің коммуникативтік мағынасын, эмоциялық-экспрессивтік қырларын анықтауда сөз әуенінің көтерілуі мен бәсеңдеуі, сөз бөлшектерінің белгілі бір уақыт аралығындағы ұзақтылығы, сөз ағымындағы кідіріс, айтылымның қайсыбір бірлігін ерекшелеп тұлғаландырудағы қарқын мен үдемелік және адамның көңіл-күй ахуалын жеткізудегі дауыс реңкінің рөлі экспериментті әдістер арқылы сипатталды. Интонация және оның бірліктері мен компоненттерінің қазақ тілінің түрлі синтаксистік құрылымдарында өзара әрқилы күрделі қатынастарға түсіп, мәтін сегменттеуде, мәтін бөлшектерін семантикалық-құрылымдық топтарға бөлуде, оларды бір-бірімен байланыстыруда мәні зор екені эксперимент арқылы дәлелденді. Сөйлеу тіліндегі синтаксистік құрылымдардың аяқталған-аяқталмағандығы, олардың кідіріс арқылы бөлінуі, ол құрылымдардың интонациясының әуені, қарқыны, ұзақтылығы, үдемелігі, тональды диапазоны мен деңгейі ондағы айтылған ойдың мазмұнына тікелей қатысып, мәтіннің сегменттерге мүшеленуінде зор қызмет атқаратыны дәлелденді.

Қазақ тілі фонетика саласында әлі де болса да түпкілікті шешілмеген мәселелер жеткілікті, мысалы қазақ тілінің тарихи фонологиясы кенжелеп жатыр. Сондықтан Институттың фонетика бөлімі мемлекеттік тапсырыс бойынша тарихи фонетикасы мен диахрондық фонология проблемаларымен шұғылданып, мынадай мақсат қойып отыр: қазіргі қазақ және туыстас түркі тілдерінің фонетика-фонологиялық құрылымдарына сүйене отырып, салыстырмалы-тарихи әдістер арқылы олардың дыбыс жүйелеріне диахрондық аспектіде фонологиялық талдау жүргізу.

Мемлекеттік тапсырыс бойынша 2009-2011 жылдарға жоспарланған іргелі зерттеу бағдарламасының «Қазақ тілі фонологиялық жүйесін диахрондық аспектіде зерттеу» (жет. З.М.Базарбаева) деген тақырып бойынша жұмыс істелініп жатыр. Бұл тақырып 2006-2008 ж. орындалған жұмыстың жалғасы болып табылады. Сонда қазақ тілінің фонетика-фонология жүйесіндегі дыбыстың дивергенция процесі мен фонологизация құбылысының тарихи негізі тілдің дыбыстық құрылымы дамуының шешуші факторы ретінде ретроспекциялық тұрғыдан зерттелген. Фонологизация құбылыстары негізінде дыбыстардың фонематикалық статусқа көтерілуі қарастырылды. Дыбыстардың позицияға байланысты аллофондары дербес фонемаларға ауысу процесі зерттелінді. Қазіргі түркі тіліндегі дауысты дыбыстардың сипаты көне түркі ескерткіштерімен байланысты қаралды. Дауысты дыбыстардың құрамы мен функциясы анықталып, ата түркі тіліндегі вокализмнің сипаты салыстырмалы әдіс арқылы нақтыланды. Қазақ тілі фонология жүйесінің даму кезеңдері мен қалыптасу жолдары белгіленіп, тарихи факторлар мен заңдылықтар анықталды.

Орындалып жатқан зерттеу диахрондық фонология мәселелерін үш принциптің (жүйелілік, тарихилық, себептілік) аясында қарастырылды. Түркі тілдерінің вокализм мен консонантизм жүйелерінің даму тарихы мен кезеңдері салыстырмалы-тарихи әдістер арқылы сипатталды. Фонетика-фонология құбылыстарының нәтижелерімен бірге байырғы дыбыс жүйелерінің дамуына себеп болған механизмдер де тарихи факторлар арқылы анықталды. Туыстас тілдермен қатар туыстас емес тілдердің де фонологиялық құбылыстары мен заңдылықтары ескерілді. Салыстырмалы-тарихи әдістерге сүйене отырып, вокализм мен консонантизмнің ата тілі моделін жасауда диалектілік және типологиялық материалдар да қарастырылды.

Сонымен туыстас түркі тілдерінің вокализм мен консонантизм жүйелерін бір-бірімен салыстыра отырып, олардың ұқсастығы мен ерекшеліктері анықталады және фонетикалық жүйелердің тарихи даму кезеңдері белгіленіп, фонемалардың пайда болу және қалыптасу жолдары сипатталады. Салыстырмалы-тарихи әдістердің негізінде туыстас түркі тілдерінің жақындық дәрежесі мен ортақ белгілері айқындалады және вокализм мен консонантизм жүйелерінің ататілі моделі жасалады. Түркі тілдерінің генеалогиялық классификациясының негізінде олардың дыбыс жүйелері диахрондық аспектіде зерттеледі. Түркі тілдерінің даму кезеңдері анықталып, әр кезеңге тоқталып, әсіресе бізге қатысты тілдердің қыпшақ тобы қарастырылады. Салыстырмалы-тарихи әдістерге сәйкес алдымен туыстық жағынан жақын тілдердің дыбыс жүйелері зерттеледі. Ең алдымен олардың генеалогиялық жақындығы ескеріліп, қазақ тілінің фонологиялық жүйесі қыпшақ тобына кіретін қарақалпақ татар, башқұрт тілдерінің фонема жүйелерімен қатар зерттеледі. Кейін қазақ тілінің фонологиялық заңдылықтары қарлұқ тобына енетін өзбек, ұйғыр тілдерімен де салыстырыла қарастырылады, себебі бұл тілдердің ара жігінің айырылуы шамамен XIV–XV ғасырға таман келеді. Сондай-ақ қазақ тілінің дыбыс құбылыстары оғыз тілдерімен де салыстырыла зерттеледі. Туыстас түркі тілдерінің вокализм мен консонантизм жүйелерін бір-бірмен салыстыра отырып, олардың ұқсастығы мен ерекшеліктерін анықтап, соның нәтижесінде фонетикалық жүйелердің тарихи даму кезеңдері анықталады. Сонымен қазіргі түркі тілдерінің белгілі фонетика-фонологиялық құрылымдарына сүйене отырып, ретроспекция арқылы жалпы түркі тілдерінің ататілі моделі ұсынылады.

Зерттеу барысында алынған нәтижелердің теориялық және практикалық мәні зор. Қазіргі түркі тілдерінің үлкен бір бұтағын құрайтын қыпшақ, қарлұқ, оғыз тобындағы тілдер мен көне түркі дәуіріндегі жазба ескерткіштер тілін вокализм, консонантизм, морфонология тұрғысынан зерделеу тарихи фонетика, тарихи грамматика, лексикология, этимология проблемаларымен айналысуға жол ашады. Сондай-ақ, қазақ тілінің салыстырмалы және салғастырмалы тіл білімінің дамуына да тарихи фонетиканың зерттелуінің маңызы зор екені дау тудырмайды. Себебі қазақ тілі тарихи фонетикасының дыбыс құбылыстарын анықтау үшін ең алдымен туыстас түркі тілдерінің және қосымша туыстас емес тілдердің материалдарын ұқыптылықпен қарастыру керек. Жұмыста алынған нәтижелерді жоғары оқу орындарында түркітануға кіріспе, көне түркі тілі, түркі тілінің салыстырмалы грамматикасы, қазақ тілінің тарихи грамматикасы пәндері бойынша дәріс оқуда пайдалануға болады және тарихи фонетикадан студенттерге бағдарлама мен силлабус дайындауға болады.

Ұлттық тіліміздің қазіргі лексика-грамматикалық формаларының даму эволюциясын, лексика-фразеологиялық бірліктерінің этимологиясын көрсетуде дыбыстардың архетиптері мен байырғы, түркі ататілінің фонемаларының құрамын анықтаудың маңызы ерекше. Бөлімнің жас қызметкерлері тарихи фонетика мәселелерімен шұғылданып, кандидаттық диссертацияларын қорғап (Ж.Жұмабаева), талқылаудан өткен (Н. Оспангазиева). А.Фазылжанова бұл тақырыпты докторлық диссертация деңгейінде орындап жатыр. А.Аманбаева тарихи морфонология мәселелерімен шұғылданып жүр.

Бөлімнің қызметкерлері теориялық проблемалармен бірге қолданбалы мәселелермен де шұғылданады. «Тілдердің үйлесімді қызмет етуі мен дамуы – егемен Қазақстанның тұрақты және өркениетті дамуының тірегі» атты іргелі зерттеу тапсырмасының «Қазақ мәтінін (сөйленімін) синтездеудің фонетика-фонологиялық негіздері және компьютерлік бағдарламасы» (2003-2005 жж.) атты бағыт бойынша зерттеу жүргізілді (З.Базарбаева, Ә.Жүнісбек, А.Фазылжанова, А.Аманбаева).

Фонетика-фонологиялық теориялардың негізінде, қазақ тіл білімінде және жалпы түркологияда да әлі қаралмаған сөз синтездеу және оның компьютерлік бағдарламасы деген күрделі проблема қолға алынды. Бұл проблемаға демеу болатын теориялық және практикалық зерттеулер баршылық. Қазақ тілінің дыбыс және интонация жүйелері айтарлықтай экспериментті түрде зерттелінді. Әрбір дыбыс, буын, сөз, сөз тіркесі, көлемді мәтіндердің фонетика-фонологиялық сипаттамалары мейлінше қаралды. Сондай-ақ қазақ тілінің сегментті және суперсегментті бірліктері анықталды. Оларға артикуляторлық-акустикалық талдау жасалды. Үндесім фонема мен интонемалардың варианттары айқындалып, олар модель, кесте түрінде берілді. Бұл қолданбалы проблеманы шешудің нәтижесінде қазіргі өмір талабына сай біраз жұмыстар атқаруға болады.

Соңғы кезде бүкіл әлемде сөзтанушы компьютерлік бағдарламалар шығару жұмысы жүргізіліп отырғаны баршаға аян. Мысалы пернетақтадан мәтінді тергенше, оны ауызша айтқан анағұрлым ыңғайлы. Кейбір жағдайларда, мысалы автокөлік жүргізгенде, цифрлы құралдармен хабар алмасудың осы түрі айтарлықтай қауіпсіз болады. Ал зағип болып қалған немесе көру қабілеті төмен адамдар үшін – бұл компьютермен хабарласудың бірде-бір мүмкіншілігі. Бірақ хабарлау үшін компьютердің дауысын есіту керек емес пе? Сондықтан сапалы тіл интерфейсі тілді танып қана қоймай оны құрастыра (синтездеу) білуі, яғни сөйлесімге жағдай жасап, оны туындата білуі керек. Сөз синтездеу дегеніміз – бұл сөйлеп тұрған адам мен компьютер арасындағы жаңа байланыс арнасы. Оны қолданудың оңай көзі – мәтінді, тіпті кітаптарды дауыстатқызу және телефон арқылы арнайы кеңейтілген мәлімет, мысалы ақпарат қорынан заң мәтінін алу. Сөз синтезаторы не істей алуы керек? Олардың негізгі ролі – жазылған мәтіндерді дауыстау. Қазақ тілтанымының кенжелеп қалып отырған саласы қолданба-қолғанат қондырғылар құрастырудың теориялық және техникалық негіздемесі болып отыр. Сондықтан қазақ мәтінін синтездеу амалын қарастыру осы зерттеудің маңызын көрсетеді.

Зерттеудің мақсаты – қазақ сөйленімінің сегментті және суперсегментті модельдеріне сүйене отырып, қазақ мәтінін синтездеудің фонетика-фонологиялық негіздерін анықтау. Зерттеу нысаны – жасанды тіл мәтіні: үндесім сегменттер, үйлесім сегменттер және ырғақты топтар, синтагмалар, сөйлемдердің интонациялық көрсеткіштері, интонемалар және оның варианттары. Сөйлемдердің құрылымдық-коммуникативтік түрлеріне сүйене отырып, интонациялық ерекшеліктерін экспериментті әдістер арқылы зерттеп, олардың түрлі модельдерінің просодикалық көріністері сипатталды. Сөйлеу актісінің құрылу ұстанымдарымен, оның қандай бөлшектерге мүшеленуі және оның бөліктерінің бір-бірімен өзара қарым-қатынасы мен оларды синтездеуде сегментация тәсілдерінің қайсысы семиологиялық мағына ажыратушы қызмет атқаратындығы анықталды. Сөз легінің мағына жағынан бөлшектеніп қабылдануында интонацияның мелодикалық, темпоральдық, динамикалық құралдарының қызметі айқындалды. Интонация сөйлеу (мәтін) бірліктерін өзара ұйымдастыру мен біріктіруге қызмет ете отырып, олардың арасындағы логикалық байланыс дәрежесін көрсетіп, оларды мағыналық үзіктерге бөлетіні эксперимент арқылы дәлелденді.

Сөз актісін мүшелеуде және біріктіруде ырғақтық, синтагмалық, фразалық, логикалық және басқа да екпін түрлері үлкен рөл атқаратыны айқындалды. Қазақ тілінде айтылған сөз актісінің (мәтіннің) семантика-интонациялық мүшеленуі мен бірігуі фонетикалық және семантика-интонациялық ең кіші бірліктер болып саналатын ырғақты топтар мен синтагмалар арқылы жүзеге асатыны дәлелденді.

Қазақ сөзін синтездеуге қатысатын интонацияның компоненттері мен қызметі және қазақ сөйленімін құрайтын интонема модельдері жан-жақты сипатталып, қазақ мәтінін (сөйленімін) синтездеудің суперсегментті негіздері анықталды. Мәтін синтездеуге қатысатын просодикалық бірліктердің сипаттамасы берілді және интонема модельдерін ажырататын акустикалық параметр көрсеткіштері белгіленді. Сондай-ақ эксперименттік-фонетикалық талдау негізінде қазақ тілінің сегментті және суперсегментті бірліктерінің позициялық және комбинаторлық варианттары қарастырылды. Әрбір бірліктің фонологиялық қызметі мен фонетикалық табиғаты ашылды. Негізгі және үстеме белгілердің фонетикалық сипаты анықталды. Интонация түрлерінің фонетикалық ықпалы белгіленіп, оның дыбыс түрленіміне әсері айқындалды. Қазақ тіліндегі сегменттердің құрамы мен жүйесі айқындалып, олардың кестесі мен модельдері түзілді. Қазақ мәтінін құрап тұрған бөлшектерге ыдыратудың фонетика-фонологиялық жолдары айқындалып, тіл құрақтарын іштей ұйыстырып тұрған фонетика-фонологиялық белгілерінің басы ашылды. Сөйтіп қазақ мәтінінің (буын, сөз, сөз тіркесі, сөйлем) табиғи естілімін қамтамасыз ететін тілдік белгілер түгенделді. Дыбыс түрленімінің акустика-артикуляторлық модельдері, кестелер мен сызбалар дайын болды. Қазақ интонациясының интонема модельдері, оның варианттары мен вариациялары анықталды. Эксперимент арқылы алынған нәтижелер осы бағыттағы теориялық және практикалық зерттеулерді жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік беріп отыр.

Зерттеу қолданба тілтаным саласында сөз болып отырған мәселе бойынша компьютерлік бағдарлама жасаудың лингвистикалық және әдіснамалық негізі болып табылады. Сонымен сөз синтездеу және оның компьютерлік бағдарламасы деген зерттеу проблемасынан елеулі қорытынды күтілуде. Атап айтқанда, қазақ тілінің жасанды сөйленім үлгілерін дайындауға жол ашылды. Қазақ сөзінің табиғи дыбысталу жолдарын анықтап, жасанды сөз, мәтін құрастырылды.

Қолданбалы проблемалар аясында 2007-2009 жж. «Ұлттық идея – Қазақстанның тұрақты дамуының негізі» атты қолданбалы зерттеу бағдарламасы бойынша «Қазақ тілін өзге тілді ұлттар өкілдеріне оқытудың ғылыми-дидактикалық негіздері және оның бағдарламасы» деген тақырыпта ғылыми зерттеу жүргізілді (жет. З.М.Базарбаева). Жұмыстың мақсаты: тіл білімінің жаңа бағыты болатын интонология туралы мәліметтер беріп және оның заңдылықтарын, сөйлеу тіліндегі ерекшеліктерін көрсетіп, тапсырмалар мен жаттығулар арқылы өзге ұлт өкілдеріне қазақ интонациясын үйрету.

Қазіргі таңда өзге тілді ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретудің әр түрлі әдіс-тәсілдері қарастырылып жатқаны белгілі. Сондықтан бұл жұмыста просодикалық тәсілдер арқылы тілді үйренудің әдістері қарастырылды. Сонымен қатар оқыту технологияларын, яғни білім беру әдіс тәсілдері мен оқыту құралдарын қазақ тілі бойынша білім берудің теориясы мен практикасы межесінде ұтымды қолданудың жолдары белгіленді.

Жұмыста қазақ тілін «екінші тіл», яғни қазақ тілін өзге тілді ұлт өкілдеріне оқытудың теориялық мәселелері, оның формалары мен әдістері зерттеледі. Қазақ тілін «екінші тіл» ретінде оқыту жүйесі мен оны тәжірибелік және теориялық тұрғыдан үйрету жолдары, берілетін білім көлемі, білім берудегі негізгі ұстанымдар, әдістер мен тәсілдер, олардың жіктелуі мен құрылымы дидактикалық теориялар негізінде қарастырылды. Қазақ тілін басқа тілді ұлттарға оқытудағы тілдік және танымдық материал мазмұны ғылыми тұрғыда қарастырылып, сөйлеу тілін үйрету үшін қажетті білім қорын сұрыптау, таңдау жолдары коммуникация теориясы және прагмалингвистика аясында зерттелді.

Интонема модельдерінің варианттары, вариациялары, олардың сөз ағымындағы көрінісі, просодикалық тәсілдердің түрлері сияқты өзге тілді ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытуға қажетті білімдер сараланды. Өзге тілді ұлт өкілдеріне арналған суперсегментті фонетикаға қатысты экспериментті-фонетикалық талдаулар жүргізудің нәтижесінде қазақ тілі интонациясының түрлеріне беретін жиырма жеті варианттан тұратын интонема модельдері анықталып сипатталды. Жұмысының нәтижесі ретінде өзге тілді ұлт өкілдеріне қазақ тілі интонациясын оқытудың негізінде жаттығулар мен тапсырмалар ұсынылды.

2007-2009 жж. «Ұлттық идея – Қазақстанның тұрақты дамуының негізі» атты қолданбалы зерттеу бағдарламасы бойынша «Латын әліпбиіндегі оргтехника құрастырудың лингвистикалық негіздемесі» деген тақырыпта ғылыми зерттеу жүргізілді (жет. А.Жүнісбек). Үндесім түйметақта латын таңбалары негізінде құрастырылатын болғандықтан, қазақ жазуына жасалатын реформаның теория-практикалық негіздемесі талданды. Фонетика-фонологиялық талданым нәтижесінде латын таңбасына негізделген қазақ әліпбиінің ұлттық нұсқасы мен интернет нұсқасының жобасы дайындалды.

Қазақ тілінің төл әріптерінің (таңбаларының) кездесім жиілігі анықталып, кестеге түсірілді және көрнекі сызбасы жасалды. Қазақ тілінің төл әріп-таңбаларының кездесім жиілігіне қарай олардың түйметақтадағы орны белгіленеді. Түйметақтаның екі әуезді үлгісі ұсынылып, оның мәтінтерім реті көрсетілді. Түйметақтаның төрт әуезді үлгісі ұсынылып, оның мәтінтерім реті көрсетілді.

2007-2009 жж. «Ұлттық идея – Қазақстанның тұрақты дамуының негізі» қолданбалы зерттеу бағдарламасының «Мультимәдени қоғамдағы тілдік сәйкесімділік (лат. identicus): мемлекеттік тілді лингвомәдени-семиотикалық жүйелер негізінде меңгертудің лингвистикалық аспектісі» атты ғылыми-зерттеу жүргізілді (жет. А.Фазылжанова).

Қазіргі кездегі мультимәдениеттілік меп мультимәдени қоғамдардың типтері мен түрлері анықталды; олардың этникалық және әлеуметтік сияқты негізгі типтері болатыны көрсетілді, олардың ішінде қазіргі Қазақстан үшін тиімді болатын үлгі ізделіп, бірқатар басқа мәдениеттердің болуымен қатар мемлекетқұрушы ұлттың мәдениетіне үстем (доминант) мәдениет түрінде басымдық беретін мультимәдени қоғам үлгісі тиімді ретінде ұсынылды. Мультимәдениет («мультикультурализм») түрлерінің тілдік бірегейлікке қатысы, онымен байланыстылығы көрсетілді. Тілді өзге ұлт өкілдеріне, болашақ полилингвитерге үйретуде ортақ ұлттық бірегейлік қалыптастыру үшін лингво мәдени-семиотикалық таңбалар жүйесін, ұлттық концептілерді, әлемнің тілдік бейнесінің ұлттық элементтерін, ұлттық стереотиптер мен аялық білімдер жүйесін меңгерту қажет екені анықталды.

Қазақ тілін тіл үйренуші мен қазақ тілін ана тілі ретінде тұтынушы кез келген Қазақстан азаматы білуге тиіс қазақ тілінің әлеуметтік, тарихи, мәдени, лингвистикалық параметрлері анықталды, яғни қазақ тіліне қатысты ғылыми дискурста репрезентацияланған білімдер жүйесі берілді. Тілдік бірегейлік, ұлттық бірегейлік аспектілеріндегі мемлекеттік тілге оқытудың жаңа тұжрымдамасының ғылыми лингвистикалық, лингвосоциологиялық негіздері көрсетіледі. Тілдік бірегейліктің негізі болып табылатын қоғамдық сананың эстетикалық, саяси, ғылыми сияқты т.б.түрлері анықталды. Тіл мен мәдениеттің байланысын көрсететін лингвомәдени тілдік таңбалардың парамеологизмдер, бейэквивалентті лексика, сияқты т.б. түрлері айқындалды. Лингвомәдени тілдік таңбаларды тіл үйрету курс, бағдарламаларына енгізу көздері ретіндегі қазақ тілінің жаңа сападағы нормативті сөздіктері көрсетілді. Жаңа тілтанымдық, лингвомәдени білімдер жүйесінің көздері ретіндегі қазіргі қазақ тілінің сөздіктеріндегі жаңартпалар анықталды. Жаңа білімдер жүйесі мен тілтанымдық жаңартпалардың қазақ тілі пәні мазмұнын байытудағы рөлі көрсетілді. Жаңа мазмұндағы қазақ тілін оқытудың жаңа тұжырымдамасының тілдік бірегейлікті қалыптастырудағы маңызы айқындалды. Мектеп бағдарламасы мазмұнына енгізуге болатын қазақ тілінің жаңа түсіндірме сөздігіне енгізілген лингвомәдени-семиотикалық бірліктер және олардың ұлтты бірегейлендіруші когнитивтік, мәдени мазмұны көрсетілді.

Фонетика бөлімі болашақ бағдарламасында қазақ тілі дыбысының қорын жасау деген бір үлкен проблеманы алға қойып отыр. Бұл әрине бір екі жылдың жұмысы емес, ұзақ перспективті жоспар. Біріншіден, белгілі жазушылардың, саясаткерлердің, ғұлама ғалымдардың, әртістердің сөйлеген сөзін таспаға жазып алып, фонетика бөлімінің қорына енгізу. Бұл қазақ қоғамындағы элитаның дыбыс қоры ретінде сақталып, қазақ сөйлеу тілінің үлгісі болып табылады. Олардың сөйлеген сөзі кітаби тілдің ауықымында ресми іс қағаз, ғылыми, көркем әдебиет, публицистикалық стильдердің ауызша түріне жатады. Қоғам қайраткерлерінің сөйлеген сөзі сегментті және суперсегментті фонетиканың орфоэпиялық нормасына сәйкес келіп, синтагмалардың ара-жігі, ой екпіні мен кідірісі тиісті жерінде дұрыс белгіленіп, дауыстың көтерілуі мен бәсеңдеуі, баяулауы мен жылдамдығы ескеріліп, қалың жұртшылыққа ұсынылады. Болашақта ана тіліміздің дыбыс және интонациялық жүйесі әдеби тілдің нормасына сәйкес қолданылып, сөйлеу сөзінің үлгісі ретінде қалыптасатынына сенеміз.

Екіншіден кітаби тілдің ауызша түрі мен қатар дайындықсыз (спонтанды) сөздің де үлгілері берілуі тиіс. Екі немесе үш адамның диалог, полилогта сөйлеген сөздерін таспаға жазып алып, дайындықсыз сөз ағымында көрінетін просодикалық тәсілдердің заңдылықтары да ескеріледі. Дискурсқа қатысушылары нақтылы берілген жағдаятта ауызша (вербальды) түрде қолданылатын тәсілдерді мейлінше аз пайдаланып, сөз арқылы жеткізілетін ақпараттың орны әуен, қарқын, үдемелік және басқа да қарым-қатынас құралдарымен (вербальды емес) толықтырылады. Дайындықсыз (спонтанды) сөйлеуге тән диалогта кейбір сөйлемдердің дыбыстары жұтылып кетеді, кідірістің хезитация және вокалданған түрлері жиі кездеседі. Үнемдеу принципіне сәйкес дайындықсыз сөз легінде уақыт үнемдеу мақсатымен кейбір сөз қысқарып айтылады.

Сонымен кітаби тілдің ауызша түрі мен дайындықсыз (спонтанды) ауызекі сөздің өзгешеліктері анықталып, фонетика бөлімінің қорына енгізіліп, үлгі ретінде халыққа ұсынылады. Сондай-ақ бұрыннан келе жатқан жазу тілінің байлығын көрсететін қағазға түскен картотекалық қор мен қатар ана тіліміздің дыбыс қоры да сөйлеу үлгісі ретінде Тіл білімі институтының жанында сақталады деп сенеміз.

Базарбаева Зейнеп Мүсілімқызы – филология ғылымдарының докторы, профессор. Фонетика бөлімінің бас ғылыми қызметкері А.Аманбаева - фонетика бөлімінің меңгерушісі Жанар Жұмабаева - фонетика бөлімінің аға ғылыми қызметкері Оспанғазиева Назгүл Бақытқызы – фонетика бөлімінің ғылыми қызметкері

Терминология бөлімінің тарихы

Қазақ ССР-і Ғылым академиясының Тіл білімі институтының Терминология және аударма бөлімі алғаш рет 1981 жылы құрылды. Құрамында филология ғылымдарының кандидаттары А.Есенғұлов, Р.Өрекенова, ғылыми қызметкерлер А.Құсайынов, Б.Бекмұхамедов, Т.Аппақова, М.Шәріпова, С.Жетпісов, Р.Сарқұлова, Н.Әшімбаева, Ж.Нәлібаев сынды ғалымдар мен жас мамандар болды. Сол құрылған кезден бастап 1989 жылға дейін бөлімді ҚР ҰҒА-сының академигі, филология ғылымдарының докторы Ө.Айтбайұлы басқарып келді.

Осы жылдар аралығында бөлім қызметкерлері ең алдымен картотекалық қор жасауға кірісті. Осындай ауқымды жұмыстың нәтижесінде 1980 - жылдарға дейін жарық көрген екітілді терминологиялық сөздіктер бір ортаға жинақталып, әліпбилік тәртіпке келтірілді. Бірнеше жылға созылған бұл күрделі жұмыс бөлімнің 500 мыңға жуық тілдік бірлікті қамтыған картотекалық қорының негізі болды.

1981-1993 жылдары Терминология және аударма бөлімі сол кездегі ҚСРО Министрлер Советі (қазіргі Министрлер Кабинеті) жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссиямен тікелей тығыз байланыста болды. Ғылымның әртүрлі саласында пайда болып, ала-құла қолданылып жүрген терминдердің бір ізге түсуіне, ғылыми тұрғыдан реттелуіне бөлім қызметкерлері атсалысты. Осы ретте бөлім меңгерушісі Ө.Айтбайұлының аталмыш комиссияның ғалым-хатшысы ретінде Мемтерминком ережесінің қайта жазылуына, түрлі салалар бойынша сөздіктердің талқыдан өтіп, жарық көруіне зор үлес қосқандығын атап өту керек.

Сондай-ақ осы кездері М.Әуезов атындағы Шымкент педагогикалық институтының профессоры Қ.Бектаев тобымен өзара шартқа отыру арқылы жинақталған сөздіктер ЭЕМ сарабынан өткізіліп, ғылымның ірі бес саласы бойынша түзілетін әртүрлі сөздіктердің өзегіне айналды.

Аударма ісіне қатысты да сол кездері жарнамалар аудару, түрлі мекемелерден түсіп жататын құжаттар, нұсқаулықтар, стандарттар жобаларын аудару тәрізді жұмыстар жолға қойылды. Бұл қазақ терминологиясы және аудармасының тек теориялық тұрғыдан ғана емес, практикалық тұрғыдан да қатар жүзеге асырылып отырғандығын көрсетсе керек.

Бөлімнің ең басты мәселесі - бөлім меңгерушісі Ө.Айтбайұлының жетекшілік етуімен осы жылдары қазақ терминологиясы туралы зерттеу жұмыстары мен өзекті мәселелерге арналған бірқатар тақырыптар нысан ретінде алынып, айтарлықтай деңгейде өзіндік үлестерін қосты. Атап айтқанда, «Қазақ терминологиясының жасалу көздері» (1981-1984); «Қазақ әдеби терминологиялық лексикасының дамуы» (1985-1987); «Қазақ тілі терминологиясын қалыптастырудың және дамытудың принциптері» (1988-1990). Нәтижесінде мынадай ұжымдық жинақтар мен кітаптардың жарық көргендігін атап өту керек: “ Тіл мәдениеті және баспасөз». Алматы. Ғылым. 1968; «Өрелі өнер». Алматы. 1976; «Сөз өнері». Алматы. Ғылым. 1978; «... ұлт саясатын бұрмалаушылар». Алматы. Ғылым. 1981; «Қазақ терминологиясының мәселелері». Алматы. Ғылым. 1986; «Аударманың лексика-стилистикалық мәселелері». Алматы. Ғылым. 1987; «Термин және олардың аудармалары». Алматы. Ғылым. 1990.

Қазіргі таңда жарық көріп отырған «Қоғамдық ғылымдар терминдерінің орысша-қазақша және қазақша-орысша сөздігінің» екі томдық нұсқасының негізі сол кезде қаланған еді. Бұл бөлім атқарған ең күрделі жұмыстардың бірі. Ө.Айтбайұлының құрастырушы ретінде де әрі жетекшілігімен аталмыш сөздік бірнеше рет өңделіп, сұрыпталып, толықтырылды.

Қоғамымыздағы айрықша тарихи кезең – 1989 жылы Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының құрылуына байланысты бөлім меңгерушісі Ө.Айтбайұлы вице-президент болып сайланды. Осыған орай бөлімнің меңгерушілігіне филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Қалиұлы тағайындалды.

Профессор Б.Қалиұлының жетекшілігімен қазақ терминологиясы мен аудармасына қатысты зерттеулер және практикалық жұмыстар, жарық көріп жатқан жаңа сөздіктер арқылы картотека толықтыру істері өз жалғасын тапты. Бөлім қызметкерлерінің қатары жас ғалымдармен және мамандармен нығайтылды. Сол жылдары бөлімге келген А.Мұқатаева, Ш.Құрманбайұлы, Н.Шүленбаев сынды жас мамандар қазақ терминологиясына жете ден қойып, қазіргі кезде, атап айтсақ филология ғылымдарының докторы, профессор Ш.Құрманбайұлы белгілі терминші-ғалым, Институт басшысы деңгейіне дейін көтерілді.

1995 жылы бөлім меңгерушісі филология ғылымдарының докторы Б.Қалиұлы басқа қызметке ауысуына байланысты бөлім меңгерушілігі қызметін филология ғылымдарының докторы Ө.Айтбайұлы қайтадан өз қолына алады. Сол кезден бастап 2005 жылға дейін академик Ө.Айтбайұлы Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының вице-президенті міндетін қоса атқара жүріп, кезінде өзі негізін қалаған ауқымды жұмыстарды жалғастырады. Мәселен, мемлекеттік маңызы зор, ірі ғылымдар секцияларын қамтыған «Мемлекеттік тілде ғылыми терминологияны қалыптастырудың теориялық, ғылыми-әдістемелік және практикалық мәселелері» атты бағдарламаның қосқан үлесі айрықша (1997-1999).

Одан кейінгі жылдары қазақ терминологиясының өзекті мәселелерін зерттеуге бағытталған «Қазақстан Республикасындағы қызмет атауларын мемлекеттік тілде жүйелеудің ғылыми негіздерін зерттеу» (2000-2002); «Мемлекеттік тілде терминдік лексиканы қалыптастырудың ғылыми-практикалық негіздері» (2003-2005) атты іргелі ғылыми жобалар да ойдағыдай жүзеге асырылды.

2005 жылы бөлім меңгерушілігі міндетіне жас ғалым, филология ғылымдарының кандидаты, Лексикология бөлімінің аға ғылыми қызметкері Қ.Айдарбек тағайындалды. Қазіргі кезге дейін бөлімнің іргелі ғылыми зерттеулеріне, қосымша атқарылатын аударма істеріне, әртүрлі мекемелер мен ұйымдардан түсетін құжаттарға, стандарттар жобаларына лингвистикалық сараптамалар жасауға, сөздіктер түзуге және т.б. жаңа серпінмен жетекшілік жасап келеді.

Қазақ терминологиялық жүйесі тың бағытта қарастырылатын іргелі зерттеу «Қазақ терминологиялық жүйесін қалыптастырудың ономасиологиялық аспектісі» (2006-2008). Бөлім жүргізген бұл іргелі-ғылыми зерттеуде қазақ терминологиялық аталымының ономасиологиялық негіздері алғаш рет кешенді түрде қарастырылып, олардың аталымдық табиғаты ашылып, белгілері көрсетіліп, жасалу жолдары анықталып, түрлері мен үлгілері айқындалып, даму, қалыптасу заңдылықтары дәлелденді.

Жоғарыда аталған зерттеуден кейін қазіргі қазақ терминологиялық қорын қалыптастыруда өзіндік қиындық туғызып отырған біріздендіру, нормалау, стандарттау, реттеу мәселелеріне арналған «Қазақ терминологиялық қорын қалыптастырудың теориялық негіздері мен лингвистикалық принциптері (стандарттау, жүйелеу, реттеу, біріздендіру, нормалау)» (2009-2011) атты ғылыми жобалар жаңа бағытта, жаңаша қөзқараста жан-жақты зерделенуімен ерекшеленеді.

Бұл жобаны мақсаты: қазақ ұлттық терминологиялық қорын қалыптастыру теориясының негіздемесін жасау және оның заңдылықтарын айқындау, оны тарихи және лингвомәдени аспектіде қарастыру, ұлттық терминологиялық қорды қалыптастыру кезіндегі терминологиялық жұмыстар түрлерін, заңдылықтарын анықтау, стандартталатын, жүйеленетін, реттелетін, біріздендірілетін терминдік бірліктер құрамын, тобын анықтау, лингвистикалық принциптеріне талдау жүргізу.

Ғылыми-зерттеу жұмысының өзектілігі: қазақ тілін мемлекеттік тіл дәрежесіне көтерудің бір жолы оның ғылыми тілін жетілдірудегі терминологиялық жұмыстар (реттеу, стандарттау, жүйелеу, біріздендіру) мәселелерін ғылыми тұрғыдан негіздеу, сонымен қатар ғылыми атауларын ұлт тілінде қалыптастыру болып табылады. Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың қарқынды дамуы нәтижесінде пайда болған үғымдардың тіліміздегі ұлттық тұрғыдан дұрыс баламалармен және жаңа атаулармен толықтыру қажеттілігі терминологиялық жұмыстар теориясына жаңаша көзқарасты талап етеді. Терминдік жүйені біріздендіру мақсатында қазақ тілі табиғатына сай терминдік инновациялар мәселесі аударылатын, стандартталатын бірліктердің пайыздық үлесін анықтап, оларды белгілі бір жүйеге түсіруді қажет етіп отыр. Терминжасам барысында оның теориялық негіздерін белгілеуге, терминологиялық жұмыстардың тілдік принциптерін жүйеге түсіру, аудармашыларға, сала мамандарына нақты бағыт-бағдар беретін заман талабына сай әдістемелік нұсқауларға мұқтаждық туып отыр.

Осы жоба негізінде әрбір бөлім қызметкері өзіне тиісті «Қазақ терминологиясының жүйелілік негіздері» (Қ.Айдарбек); «Қазіргі таңдағы терминологиялық жұмыстардың практикалық аспектіде зерттелу жайы» (Ө.Айтбайұлы); «Өсімдік атауларының түсіндірме сөздігі (терминдерді лексикографиялық тіркеудің ғылыми-практикалық әдістемесі)» (Б.Қалиев); «Қазақ терминдарінің нормативтік параметрлері» (Р.Шойбеков); «Қазақ терминологиясын стандарттаудың ғылыми теориялық негіздері» (Б.Жонкешов); «Қазақ терминологиясын реттеудің лингвистикалық принциптері» (Н.Әшімбаева); «Терминологиялық бірліктерді тілішілік біріздендіру түрлерінің тілдік ерекшеліктері» (Л.Қисамединова);

Сонымен қатар кейінгі жылдары бөлім қызметкерлерінің ғылыми жағынан өсуіне де жете мән беріліп отыр. Бөлім меңгерушісі Қ.Айдарбек 2009 жылы докторлық диссертациясын, ғылыми қызметкерлер Н.Әшімбаева, Ш.Нұрмышевалар кандидаттық диссертацияларын ойдағыдай қорғады.

Қазіргі кездегі Терминология бөлімінің құрамында 1 академик (Ө.Айтбайұлы); 2 ғылым докторы (Б.Қалиұлы, Қ.Айдарбек); 3 ғылым кандидаты (Б.Жонкешов, Н.Әшімбаева, Ш.Нұрмышева); 1 кіші ғылыми қызметкер (Н.Шүленбаев); 1 лаборант (А.Ақкөзова) жұмыс істейді. Терминология бөлімінің қызметкерлері іргелі ғылыми зерттеулермен ғана айналысып қоймай, жалпы Институттың тыныс-тіршілігіне де белсене атсалысуда. Әртүрлі деңгейлерде өтетін конференцияларға, дөңгелек үстелдерге, семинарларға, радио-телехабарларға, сұқбаттарға үнемі қатысып, ғылыми, ғылыми-көпшілік басылымдарда жалпы тіл, терминология, тіл мәдениеті, лексикология, этнолингвистика, лингвомәдениеттаным және т.б. мәселелерін қарастыратын еңбектерін жариялап отырады.

Терминология орталығының қызметкерлері туралы ақпарат

Бөлім меңгерушісі - Құлманов Сәрсенбай Қуантайұлы, филология ғылымдарының кандидаты Әшімбаева Нағима Мәсімахынқызы – Терминология орталығының ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты Омарова Аягүл –Терминология орталығының кіші ғылыми қызметкері, Шүленбаев Нұрлан Құныпияұлы – Терминология орталығының ғылыми қызметкері Бисенғали Ақмарал Зинол-Ғабденқызы - Терминология орталығының аға ғылыми қызметкері Ескендір Жарас - Терминология орталығының лаборанты

Этнолингвистика бөлімінің тарихы

Этнолингвистиканың барлық тілдерге қатысты әмбебап ғылым ретінде толық қалыптасып, дами түсуіне кейінгі кездерде түркі тілдері негізінде көбейе бастаған ізденістер мен зерттеулердің, соның ішінде қазақ тілінің де қосып отырған үлесі аз емес. Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып отыр.

Қазақ тіл білімінде этнолингвистикалық бағыт ХХ ғасырдың 80 жылдарынан басталады. Бұл саланың дамып, өсіп-өркендеуіне Ә.Қайдар, И.Копыленко, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Н.Уәлиұлы, Б.Қалиев, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Б.Момынова, Р.Шойбеков, Ғ.Аронов, Қ.Ғабитханұлы, Ш.Сейітова, Б.Қарағұлова т.б. ғалымдар өз үлестерін қосып келеді.

Этнолингвистика – этностың инсандық болмысын һәм дүнияуи табиғатын, оның даму заңдылықтарын басқа емес, тек тіл феномені арқылы танып-білудің ғажайып мүмкіншіліктерінен, яғни “этностаным” мен “тілтаным” арасынан туындаған жаңа да дербес сала. Тіл білімінде оған: “Этнолингвистика – это раздел макролингвистики, изучающий отношения между языком и народом и взаимодействия лингвистических и этнических факторов в функционировании и развитии языка” (Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966, с. 539), – деген анықтама беріледі.

Жалпы тіл білімінде бұл сала және оның мақсат-мүддесі теориялық тұрғыдан көптен бері-ақ белгілі болса да, іс жүзінде, әсіресе түркі тілдерінде кең қолданыс таба алмай келе жатқандығы мәлім. Қазақ тіл білімінде бұл мәселемен алғаш (1970-жылдардан бері) шұғылдана бастаған ғалым Ә.Қайдар болды деп айта аламыз. Содан бері бұл салада ірілі-ұсақты жүздеген еңбек дүниеге келіп, қазақ тілінің өз табиғаты мен ерекшелігіне сәйкес қазақ этнолингвистикасының бағыт-бағдары, мақсат-мүддесі айқындалып, ғылыми тұжырымдамасы (концепциясы) жасалды. Көптеген кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды. Міне, осы қыруар игілікті істердің ұйытқысы да, бағдарлаушы, басқарушы көшбасы да академик Ә.Қайдар екендігі ғалымдар қауымына көптен белгілі. Бұл саланың Қазақстан топырағында дүниеге келіп, қалыптасуына оның жеке басының және көптеген шәкірттерінің қосқан үлесін, этнолингвистикалық нысандар мен зерттеу әдіс-тәсілдерін, мақсат-мүдделерін ғылыми-практикалық мәнін арнайы зерттей келіп, “Основы этнолинвистики” (Алматы, 1995, с. 180) атты кітап жазған әйгілі ғалым, проф. М.М.Копыленко акад. Ә.Қайдар төңірегінде “қазақ этнолигвистикалық мектебі қалыптасты” деп түйеді.

Шынында да, кейінгі 15-20 жыл беделінде жалпы осы мәселеге және оның нақтылы мәселелеріне қатысты жазылған диссертациялар мен басқа еңбектердің жалпы саны (М.М.Копыленконың көрсетуі бойынша) бір мыңнан асады. Осылардың біразы акад. Ә.Қайдар ұсынған тақырыптар мен этнолингвистика мәселелері болып саналады.

Қазақ тіл білімі саласында этнолингвистикалық ізденістердің етек алып, оған ғылым ізденуші жастардың ден қоюында, оқырман қауымның қалауынан шығып, оларға деген сұранымның арта түсуінде өзіндік біраз сыры бар деп ойлаймыз.

Біріншіден, этнолингвистикалық зерттеулерден өзінің тұрақты мақсат-мүддесіне байланысты таза лингвистикалық категориялардың өздерін емес, этностың өзін түсінуге қажетті тілдік (лексика-фразеологиялық, т.б.) фактілердің ішкі мазмұнын терең де жан-жақты ашуға бағышталатынын көреміз. Демек, бұл мақсаттың рухани-мәдени танымдық мәні зор деген сөз.

Екіншіден, этнолингвистикалық зерттеуге тіл байлығымыздағы кез-келген құбылыс, дерек, тақырып (фразеология, мақал-мәтел, ономастика, жұмбақ, өнер, төрт түлік мал, т.б.) объект бола алады. Өйткені ол фактілердің барлығы этнос болмысын тануға қатысты және оларды әдеттегі лингвистикалық формальдық тұрғыдан ғана емес, одан әлде қайда тереңірек, жан-жағын үңгілей түсіп, індете зерттейді. Мәселен, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің этнолингвист ғалым әдеттегідей қоғамда қалыптасқан ауыс мағынасында ғана емес, сонымен қатар сол мағынаның қалыптасуына негіз болған о бастағы әр алуан мотивтерін (уәждерді) анықтауға тырысады. Демек, тіл деректері тек өзінің коммуникативтік қызметі деңгейінде ғана емес, сонымен қатар кумулятивтік, яғни рухани, мәдени қазынаны өз бойында сақтаушы мұра, бұлақ ретінде сырын ашады.

Үшіншіден, тіліміздің лексика-фразеологиялық байлығын әліпби тәртібімен түзілген әр алуан лексикографиялық (сөздік, энциклопедия т.б.) еңбектер арқылы меңгеру мүмкін емес. Этнолингвистикалық зерттеулердің ең басты ерекшелігі – барша деректердің тақырыптық, мағыналық, логикалық жүйе негізінде берілуінде т.т.

Міне, осы тәрізді тәсілдерге байланысты этнолингвистикалық зерттеулер тілдің ішкі дүниесін толық ақтарып көрсету арқылы оның небір тамаша танымдық мүмкіншіліктерін де пайдалана алады. Осылардың барлығы акад. Ә.Қайдар ұсынған, оларды біртіндеп кеңейтіп, тереңдетіп, дамытып келе жатқан этнолингвистикалық ілімнің негізгі принциптері болып саналады.

Академик Ә.Қайдардың бұл сала бойынша бірсыпыра еңбектері шықты: Этнолингвистика // Білім және еңбек. –1985. – №10. Қазақ этнолингвистикасы // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы, “Ана тілі”, 1998, 8-29-б.; Доспехи и вооружение воина-батыра в казахском эпосе и их этнолингвистическое объяснение (Бұл да сонда, 30-40-б.); Этностық болмыс ұғымдары // Ана тілі, 1990; Культ слова у тюркских народов // Тезисы XXIX ПИАК, Ташкент, 1986, с. 63-65; Жеті қазына // Ана тілі, 1990, т.б. (жалпы саны 12 еңбек).

Қазақ этнолингвистикасы – бүгінде жаңа ғылыми бағыттан жеке ғылым саласына айналған дербес пән. 2000 жылы Этнолингвистика бөлімі ұйымдастырылып, ғылыми қызметі мен зерттеу нысандары кеңейе түсті. Тәуелсіз Қазақстанның туын биік ұстар ұлтжанды ұрпақ, білікті маман тәрбиелеу – Қазақстан Республикасының жалпы білім берудің мемлекеттік бағдарламасында алға қойылған басты мақсат. Осы мақсатқа сай «Этнолингвистика» пәні еліміздің жоғарғы оқу орындарының филология факультеттерінде оқытылып келеді. Пәннің оқу-әдістемелік кешенін, типтік-оқу бағдарламасын жасауда ғалымның тікелей бағыттауымен қазақ тілінің табиғаты мен ерекшелігіне сәйкес жазылған ғылыми зерттеулер басшылыққа алынды.

2000-2010 жж. бөлімді қазақ тіл білімінің көрнекті маманы, белгілі түркітанушы, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі (1983), Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1982), Шоқан Уәлиханов атындағы I дәрежелі сыйлықтың иегері (1971), Түркияның «Dil Kurumu» лингвистикалық қоғамының құрметті (академик) мүшесі (1989), Башқұртстан Ұлттық ғылым академиясының құрметті академигі (1991), Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының құрметті президенті (2004), Ұлы Отан соғысының ардагері, филология ғылымдарының докторы, профессор Ә.Қайдар басқарды. Бөлімде 2000-2002 жылдары «Ұлттық және мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінің қызметі мен дамуының негіздерін зерттеу» атты іргелі зерттеу бағдарламасы негізінде «Қазақтар: ана тілі әлемінде» атты тақырып бойынша көптеген ғасырлар бойы жиналып қордаланған және әлі де жинақталып жатқан өте бай тіліміздің лексикалық байлығы, заттар мен бізді қоршаған табиғи құбылыстардың атаулары, адамдардың қоғамдық қарым-қатынасына, тұрмыс-салтына, бұрынғы көшпелі ру-тайпалар мен бүгінгі қауымның өмір сүру тәсілдері мен әдет-ғұрпына байланысты сан алуан тілдік деректер – лексика-фразеологиялық, паремиологиялық, ономасиологиялық, кәсіби-терминологиялық, эвфемистік, теңеу-салыстыру, т.б. ұлан-ғайыр этнолингвистикалық мағыналық бірліктер жинақталды. «Қазақтар: ана тілі әлемінде» деп аталатын еңбектің мақсаты – қазақ тілінің сөздік қорындағы жарты миллиондай (Ә.Қайдардың жобалауы бойынша) мағыналық бірлігін (“смысловые единицы” мәнінде) қамтитын 3 томдық этнолингвистикалық сөздігін жасап, XXI ғасырда өмір сүретін ұрпаққа өз болмысын танытатын ана тілінің асыл қазынасын мирас етіп қалдыру. Бұл жұмыспен ғалым 30 жылдан астам уақыт шұғылданып келеді. 2003-2005 жылдары «Тілдердің үйлесімді қызмет етуі мен дамуы – егемен Қазақстанның тұрақты және өркениетті дамуының тірегі» атты іргелі зерттеу бағдарламасы негізінде «Қазақ тіліндегі қос сөздер табиғаты: зерттеу, сөздік» атты тақырып бойынша қазақ тілінің сөздік қорындағы қосарлама және қайталама қос сөздердің барлығы дерлік жинақталып, жүйеленіп, қолданыс аясы мен мағыналары мәтін негізінде ашылып, түсініктеме берілді, олардың арнайы сөздігі жасалды. Көне де ең байырғы бұл категорияның сөзжасам жүйесіндегі өзіндік ерекше орны мен тәсілдері айқындалып, тілдік қарым-қатынастағы атқаратын қызметтері жан-жақты сипатталып, мағыналық, эмоциональды-экспрессивті, жалпылау, жіктеу, қайталау т.б. осы сияқты мағыналар мен мағыналық реңктерді, бояу-нақыштарды берудегі өзіндік ролін айрықша атап көрсете алатын зерттеу жүргізілді. Осының нәтижесінде екі бөлімнен – зерттеу мен сөздіктен тұратын «Қазақ тіліндегі қос сөздер табиғаты» атты (30 б.т.) монография жазылды.

2006-2008 жылдары «Тәуелсіз Қазақстан жағдайында қазақ тілінің ұлттық және мемлекеттік тіл ретіндегі негізгі даму үрдістері мен бағыттары» атты тақырыпта іргелі зерттеу бағдарламасы негізінде «Қазақ тілі этимологиясының ғылыми-теориялық негіздері» атты тақырып бойынша этимологиялық зерттеудің принциптері айқындалды; ғылыми, қызықты және жалған (халықтық) принциптері сипатталды; қазақ тілі бойынша жүргізілген этимологиялық зерттеулер мен этимологиясы айқындалған сөздердің жалпы саны анықталды; этимологиялық сөздікке негізінен бір, екі буынды түбірлер еніп, оларға қатысты сөзжасам модельдерінің тізімі берілді; этимологиялық анықтамалар тек қазақ тілі бойынша ғана емес, жалпы түркітануға байланысты қарастырылды.

2007-2009 жылдары Ұлттық идея – Қазақстанның тұрақты дамуының тірегі бағдарламасы аясындағы “Қазақстанның болашағы және қазақ этносының өзіне тән қасиеттерін (феноменін) танып-білу, дамыту” атты тапсырмасы бойыншақазақ тілінің лексика-фразеологиялық-паремиологиялық байлығын мүмкін болғанынша түгел қамтып, мағына-мәніне, қолданысына түсініктеме беретін, жүздеген тақырыптардан тұратын единицалар жинақталып, жүйеленіп берілді.

Зерттеу, негізінен, қазақ этносының табиғи, рухани болмысы туралы тілдік сипаттамаларды, оның рухын, дүниетанымын, ұғым-түсінігін білдіретін тілдік деректерді жүйелеп, жинақтап көрсетуге бағышталды. Зерттеу жұмысының нәтижелері «Қазақ қандай халық?» (2008) атты жинақ пен «Қазақтар ана тілі әлемінде» (2009) атты 3 томдық этнолингвистикалық сөздікте толық көрсетілді. Оның 1-томы жарыққа шықты. Бұл қазақ этносының басқа түркі, т.б. этностардан көптеген (тәрбиесі, ділі, тілі, діні жағынан) ерекшелігінің барлығын, түпкі мақсатқа тез жетудің ең оңтайлы жолы екендігін сипаттайтын приоритеттеріміздің бірегейі болып саналады.

2010 жылдан қазірге дейін бөлімді филология ғылымдарының докторы Шойбеков Рүстембек Нұсқабекұлы басқарады. Бөлімде филология ғылымдарының докторы, академик Ә.Туғанбайұлы, филология ғылымдарының докторы Р.Шойбеков, филология ғылымдарының кандидаты Г.Исаева, филология ғылымдарының кандидаты Э.Өтебаева, кіші ғылыми қызметкерлер А.Жауғашарова, З.Садырбаева, Е.Бесіров және аға лаборант Г.Тлегенова қызмет етеді. Бүгінгі таңда бөлім қызметкерлері 2009-2011 жылдарға арналған “Қазақ ұлттық әдеби тілі және оның Уақыт пен Кеңістіктегі даму жолдары: ұлттық, жалпыадамзаттық мәдени құндылықтарды жинақтау, сақтау, жаңғырту” атты іргелі зерттеу бағдарламасы аясында “Имитатив теориясы және қазақ тілі байырғы лексикалық қорының қалыптасу процестері” тақырыбы бойынша еліктеуіш, елестеуіш, бейнелеуіш ілкі түбірлерінің пайда болу, қалыптасу тарихының эволюциялық процестерін талдап, қазақ тіліндегі еліктеуіштердің 500-дей бір буынды түбірлерін жіктеп, оларға түсініктеме беруде.

Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат

Шойбеков Рүстембек Нұсқабекұлы, филология ғылымдарының докторы, доцент. А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты бас ғылыми қызметкері

Өтебаева Эльмира Әбдіғалиқызы - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Этнолингвистика бөлімінің меңгерушісі

Серікқызы Маржан - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Этнолингвистика бөлімінің ғылыми қызметкері

Нұстаева Ардана - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Этнолингвистика бөлімінің кіші ғылыми қызметкері

Бөлім тарихы туралы ақпарат

Тіл тарихы және диалектология бөлімі тілдің тарихи дамуын жазба ескерткіштер тілі құрылымы арқылы дәйектеуді мақсат етеді. Сонымен қатар тілдің аймақтық ерекшеліктерін саралап жіктеу, оның әдеби тіліміз лексикасының молығуы мен грамматикасының кемелденуінде маңызды рөл атқаратындығы да осы бөлімде жасалған теориялық зерттеулердің нәтижесінде жүзеге асырылды. Тілдің өткен тарихын зерделемей тұрып оның бүгінгі қалпына баға беру қиын. Себебі, тарихи сөздік қор мен сөздік құрамды айқындау арқылы ғана бүгінгі тілдің қалыптасу ерекшеліктерін анықтай аламыз. Сөз құрамының тарихи негіздерін ашу оңай шаруа емес. Қазіргі қазақ тілінің әдеби тіл дәрежесіне көтерілу сатыларын анықтау үшін түркі ескерткіштері тілін тереңінен талдағанда анық көз жеткізуге болады. Осындай ірі мәселелерді шешу барысында 1956 жылы тіл тарихы және диалектология бөлімі ашылған болатын. Бұл бөлімнің алғашқы меңгерушісі Нығмет Тінәлұлы Сауранбаев болды (1956-1958 жж.).

Көне және ортағасырлардағы жазба тілдің әр кезеңдегі ескерткіштері – қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын анықтауға жол ашатын бірден бір құрал болып табылады. Қазіргі тіліміздің қалыптасып, осы дәрежеге жетуі ең алдымен қоғамдық ой сананың кемелденуіне, халықтың мәдени өрлеуіне, әсіресе жазба әдебиеттің кең өріс алуына тікелей байланысты. Өйткені, жазба тарихи ескерткіштердегі таңдаулы сөз үлгілері жинақтала келе жалпыға ортақ тілдік нормалардың қалыптасуына әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан әдеби тілдің қалыптасу тарихын осы бөлімде қызмет еткен түркітанушы ғалымдар әр қырынан қарастырып, көне түркі, орта түркі дәуірлеріне қатысты жазба үлгілердің қазақ тілі тарихын зерттеудегі, оның ертедегі күй-қалпын сипаттаудағы алар орнын біршама айқындап берген болатын. Осымен байланысты ұзақ жылдар бойы қазақ әдеби тілін диахрондық аспектіде зерттеу нәтижесінде ғалымдар көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Атап айтқанда, академик Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, Ғ.Айдаров, Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбанов, Ә.Құрышжанов, С.Омарбеков, сондай-ақ академиктер Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, профессорлар Б.Әбілқасымов, О.Нақысбеков, Б.Сағындықұлы, т.б. ғалымдар қазақ тілінің тарихи күй қалпын көрсететін құнды еңбектерін жарыққа шығарды.

Мәселен көне түркі жазба ескерткіштерін тереңінен зерттеген ғалымдардың бірі Ғ.Айдаров 1960-1963 жылдар аралығында қызмет етіп “Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі” (1986), “Орхон ескерткіштерінің тілі” (1990), “Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі” (1991) атты еңбектерін жарыққа шығарды. Белгілі түркітанушы Ә.Құрышжанұлы (1958-1985 жж.) ескі түркі ескерткіштерінің тарихы мен тілін зерттеп, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, А.Иүгінеки, А.Ясауи сынды ғұламалар еңбектерін аудару ісімен шұғылданды. 1957-1991 жылдары еңбек еткен ғалым Е.Жұбанов тіл тарихына қатысты “Литературно-лингвистические особенности “Козы Корпеш-Баян сулу”” (1967), “Эпос тілінің өрнектері” (1978), “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” эпосының текстологиясы” (1994) т.б. еңбектерін жарыққа шығарды. Тіл тарихы бөлімінде 1972-1985 жылдары еңбек еткен белгілі ғалым Қ.Өмірәлиевтің «XV-XІX ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі», «Қазақ поэзиясының жанры мен стилі», «VIII-ХII ғасырлардағы көне түркі әдеби ескерткіштері», «Оғұз қаған эпосының тілі» атты іргелі монографиялары түркітану саласындағы маңызды зерттеулердің қатарынан орын алады.

Сондай-ақ қазақ тілінің тарихы мен түркітану саласына қатысты өзекті мәселелер академиктер Ә.Қайдардың (“Структура односложных корней и основ в казахском языке” (1986), “Түркітануға кіріспе” (1992) т.б.), Р.Сыздықтың (“Сөздер сөйлейді” (1980), “Сөз сазы” (1983), “Қазақ әдеби тілінің тарихы” (1984), Язык “Жамиғат тауарих” Жалайри” (1989), “Ясауи хикметтерінің тілі” (2004), “Қазақ тіліндегі ескіліктер мен жаңалықтар” (2009) т.б.), профессорлар Б.Әбілқасымовтың (“Алғашқы қазақ газеттерінің тілі” (1971), “XIX ғ. II жартысындағы қазақ әдеби тілі” (1982), “XVIII-XIX ғғ. қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары” (1988), “Әбілғазы ханның “Түркі шежіресі” және оның тілі” (2001) т.б.) М.Малбақовтың («Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының текстологиясы” (1992), «Қазақ сөздіктері» (1995), «Бір тілді түсіндірме сөздіктің құрылымдық негіздері» (2002), т.б.) атты еңбектерінде кеңінен қозғалған.

Сонымен қатар қазақ тіл білімінде диалектология саласының теориялық-әдістанымдық негізінің жетіліп дамуына үлес қосқан диалектолог-ғалымдар академик Ш.Сарыбаевтың (“Қазақ диалектологиясы” (авт. бірі 1967), “Казахская региональная лексикография” (1976), “Қазақ тілінің аймақтық лексикасы” (авт. бірі 1989) т.б.), профессор О.Нақысбековтың (“Языковые особенности казахов Чуйской долины” (1963), “Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі” (авт. бірі 1969), “Қазақ тілінің ауыспалы говоры” (1972), “Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы” (1982), т.б.) және ғалым С.Омарбековтың (“Қазақтың ауызекі тіліндегі жергілікті ерекшеліктер” (1965), “Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі” (авт. бірі 1969) т.б.) зерттеулері мен еңбектері жергілікті диалектілер мен сөйленістердің тіл тарихында алатын орнының ерекше екенін айқындап берді.

Бөлім айналысатын өзекті мәселелер

А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының құрылымына сай тіл тарихы және диалектология бөліміндегі іргелі ғылыми-зерттеу жұмыстары да ұзақ жылдарға бағдарланған жоба бойынша жүргізіліп келеді. Қазіргі кезеңде, 2009-2011 жылдар аралығындағы жоспарланған тақырыпқа орай қазақ тілінің тарихи сөздігін түзудің ғылыми негіздерін зерттеу мен қазақ тілінің тарихи сөздік қорын жинақтау мәселесі міндеттелген болатын. Қазіргі қазақ тіл біліміндегі өткір әрі күрделі проблемалардың бірі болып табылатын тарихи сөздік жасаудың ғылыми-теориялық, құрылымдық мәселелерін анықтай отырып, одан әрі қазақ тілінің тарихи сөздік қорын жинақтап, оның ғылыми сипаттамасын жасау сондай-ақ қазақ тілінің үлкен тарихи сөздігін жасау істері өз кезегін күтіп тұр. Тарихи лексикаға байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстарын бұлайша сатылап жүргізудің басты себептері, біріншіден, тарихи сөздік жасау ісінің теориялық, құрылымдық мәселелерін жан-жақты зерттеп, айқындап алудың қажеттілігіне, екіншіден, тарихи сөздік қордың құрамын анықтап, оған кешенді тілдік тұрғыдан ғылыми сипаттама жасаудың қажеттігіне, үшіншіден, тіліміздің тарихи сөздігін жасаудың қажеттілігіне байланысты болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі таңда бөлім айналысып отырған басты өзекті мәселелер мыналар:

Қазақ тілінің тарихи сөздік құрамына енетін қомақты тілдік материал іс жүзінде жазба ескерткіштерде қамтылған. Әсіресе ғылымға белгілі мұрағаттар ішінен ерте және орта ортағасырларда жарық көрген филологиялық трактаттар мен әдеби мұраларда кездесетін лексикалық бірліктерді түгендеп, жинастырып, олардың әрбіріне қатысты мағыналық ерекшеліктерді (сол мәтіндегі (контекстік қоршауымен анықталатын) мағынасы, кейінгі дәуірлерде ұмыт болған, яғни қазіргі тілімізде мүлдем қолданылмайтын реликт дәрежесіндегі сөзформалар, әдеби тіл ауқымына жатпайтын, бірақ аймақтық сөйленістерде сақталған сөз қолданыстар, ескерткіштегі бастапқы мағынасы түрлі өзгерістерге ұшыраған, яғни семантикалық аясы кеңейген немесе тарылған бірліктер, тарихи тұрғыдан еркін тіркес, ал синхронды тұрғыдан тұрақты тіркестерге айналған түрлі фразеологизмдік оралымдар, метафоралық мәнде жұмсалған бірліктер, қазіргі тіл тұрғысынан этимологиясы күңгірт саналатын көнерген сөздердің семантикасы т.б.) анықтау үшін орасан жұмыс жүргізілуі тиіс. Атқарылып отырған жоба тақырыбының өзектілігі осы мәселелермен тікелей байланысты.

Сонымен қатар, тіл тарихи-әлеуметтік құбылыс болғандықтан тілді қолданушылар әр заманда оның өзіне дейінгі жинақталған сөздік қорын, қалыптасқан заңдылықтарын қолдана отырып, тілішілік (интралингвистикалық) және тілден тыс (экстралингвистикалық) факторларға байланысты өз тарапынан әр түрлі ереже-қағидаларды енгізетіні, сөздік құрамды әр түрлі қырынан байытатыны және қандай да бір бөлігін (мақсатты түрде немесе стихиялы түрде) қолданыстан мүлде шығарып тастайтыны, я болмаса бұрыннан келе жатқан қолданыстарды әр түрлі қырынан өзгертетіні белгілі. Тілдің осындай даму және қалыптасу заңдылықтарын қазіргі кезде актив қолданылатын (мұрагер, жалғас) тілдер деректерімен салыстыра отырып айқындау бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселелер қатарынан орын алып отыр. Осымен байланысты, олардың арасындағы сабақтастықты анықтау бөлімде жүргізіліп жатқан зерттеулердің басты мақсатының бірі болып саналады.

“Қазақ тілінің тарихи сөздігін түзудің ғылыми-теориялық негіздері” атты тақырып тіліміздің байырғы сөздік қорын жазба ескерткіштер материалдары бойынша қалпына келтіруге бағытталған алғашқы қадам болмақ. Себебі, күні бүгінге дейін қазақ тіл білімінде кейбір жекелеген лексемалардың этимологиясын ашуға, ескерткіштер тілінің лексикалық, морфологиялық ерекшеліктерін қарастыруға арналған еңбектер болғанымен, тұтастай тарихи сөздік жасалмаған.

Бұл үшін ғылымға белгілі тарихи жазба мәтіндерді жинастырып, олардың әрқайсысында қамтылған лексикалық бірліктерді есепке алу, сөзтізбесін жасау қажет болып отыр. Әрі қарай жинақталған сөздік құрамды түрлі ұғымдық тақырыптық топтар бойынша жіктеу, әр топқа тән негізгі кілт ұғымдарды бөліп көрсету, олардың тарихи дереккөздердегі қолданыстық ерекшеліктерін айқындау, қазіргі тіліміздегі жалпыхалықтық сөздік қорындағы көріністермен салыстыру т.б. міндеттері тұр.

Осы міндеттерді шешу үшін елімізде және республикадан тыс жерлерде сақталған тарихи ескерткіштердің қолжазбаларын т.б. нұсқаларын жинастыру маңызды. Түптеп келгенде тіліміздің байырғы лексикалық қорын анықтауға бағытталған бұл зерттеу тарихи сөздік түзудің ғылыми-теориялық негіздемесін жасап алуды қажет етеді.

Жалпы айтқанда тіл тарихы және диалектология бөлімі негізінен мемлекеттік тіл ретіндегі қазақ тілінің арғы тарихи дамуын диахрондық және синхрондық бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Соңғы оны жыл көлеміндегі бөлімде жүргізілген жұмыстарға тоқталар болсақ:

1) 2003-2005 жж. орындалған «Тілдердің үйлесімді қызмет етуі мен дамуы – егемен Қазақстанның тұрақты және өркениетті дамуының тірегі» атты іргелі зерттеу бағдарламасы бойынша «Мемлекеттік тілдің лексика-фразеологиялық қорын толықтырудың тарихи көздері» атты тақырыпта ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді. Мемлекеттік тілдің лексика-фразеологиялық қорын қазақ тілінің тарихи сөздік құрамындағы бірліктер мен жаңа қолданыстарды ғылыми сараптама тезінен өткізу арқылы байытудың жолдары мен әдіс-тәсілдері анықталған. Мұның өзі мемлекеттік тілдің сөз байлығын арттырудың мүмкіндіктерін молайтады.

Аталған бағдарлама бойынша орындалған тақырыптың нәтижелері жекелеген монографиялық еңбектер мен ұжымдық жинақтарда жарық көрген. Сондай-ақ, бұл бағдарлама материалдары «Тілтанымдық зерттеулер» атты жинақта жарияланған.

2) 2006-2008 жж. орындалған «Тәуелсіз Қазақстан жағдайында қазақ тілінің ұлттық және мемлекеттік тіл ретінде негізгі даму үрдістері мен бағыттары» атты іргелі зерттеу бағдарламасы бойынша «Ортағасырлық қыпшақ және қазіргі қазақ тілдерінің тарихи сабақтастығы» тақырыбы бойынша зерттеу жүргізілді.

Орындалған тақырыптың нәтижелері республикалық және шетелдік басылымдарда мақалалар түрінде жарық көрген. Жекелеген тақырыптар бойынша ұжымдық зерттеулердің қолжазбалары даярланған. Ғылыми-зерттеу жұмыстары «Тілтанымдық зерттеулер» мен басқа да жинақтарда жарыққа шықты.

Бөлімдегі қызметкерлер турлы ақпарат

Бөлім меңгерушісі. Мамырбекова Гүлфар Мәжитқызы – ( білқасымұлы Бабаш Нақысбекұлы Оқас Малбақов Мырзаберген Малбақұлы Сейтбекова Айнұр Аташбекқызы Құсмолданова Меруерт Қыдырбекқызы

Компьютерлік лингвистика бөлімінің тарихы

Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл білімі институтында статолингвистика саласының белгілі ғалымы Қалдыбай Бектаевтың жетекшілік етуімен 1970 жылы құрылған «Тіл статистикасы және автоматтандыру» атты ғылыми топ өз бастауын 1969 жылы өткен «Статистическое и информационное изучение тюркских языков» атты Бүкілодақтық ғылыми жиыннан алады. Осы кезеңнен бастап қазақ тілін статистикалық тұрғыдан зерттеу ісі жүйелі түрде қолға алынып, өз нәтижелерін бере бастады. Олардың алғашқысы ретінде 1973 жылы жарық көрген «Қазақ тексінің статистикасы» атты ғылыми жинақты атауға болады. Сонымен қатар 1973-1974 жж. Р.Г.Пиотровский мен Қ.Б.Бектаевтың «Математические методы в языкознании» атты екі бөлімнен тұратын, жоғары оқу орындарына арналған оқу құралының жарық көруі де осы жаңа саланың жетістігі саналады.

Статистикалық лингвистика қазақ тіл білімінің жаңа саласы ретінде қалыптасқандықтан, оның проблемалық мәселелері күн санап анықтала бастады. Солардың бірі қазақ мәтінінің әр әріпке (дыбысқа) шаққандағы ақпараттық өлшемін, яғни энтропияны анықтау болды. Осы орайда белгілі ғалым Қ.Б.Бектаев пен оның шәкірті Д.А.Байтанаеваның қазақ мәтініне қатысты тәжірибелік мәліметтер негізінде жүргізілген ақпараттық-статистикалық ғылыми ізденісінің (1973) орны ерекше. Сондай-ақ көркем әдебиет, публицистика, ғылыми-техникалық мәтіндер мен 2 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» (1959, 1961) материалдары бойынша Қ.Б.Бектаев ЭЕМ арқылы жасаған қазақ тілі буындарының жиілік сөздігі (1973) буынның ішкі құрылымына және сөздің буындық құрылымына ықтималды-статистикалық әдісті қолданған зерттеулердің көрнектісі деп айта аламыз.

Аталмыш топқа жетекшілік еткен Қ.Б.Бектаевтың 1978 жылы басылып шыққан «Статистико-информационная типология тюркского текста» атты монографиясы қазақ тіл білімінің статолингвистика саласына қосылған сүбелі еңбек қана емес, сондай-ақ басқа да тілдерді зерттеу тәжірибесінде әр тілді жалпы типологиялық тұрғыдан бағалауда қолданылатын статистикалық критерийлердің үлес салмағын «өлшеуге» арналған іргелі ғылыми зерттеу ретінде мойындалады.

«Тіл статистикасы және автоматтандыру» ғылыми тобының зерттеу нысанына негізінен статистикалық құрал ретінде электронды-есептеу машиналары (ЭЕМ) көмегімен жасалатын әліпби-жиілік сөздік, жиілік сөздік және кері әліпби жиілік сөздіктер материалдары алынды.

1978 жылы отандық түркітану ғылымы үшін ортағасырлық жазба ескерткіші «Кодекс Куманикус» мәтіні тұңғыш рет ЭЕМ жадына енгізіліп, ол бойынша автоматты түрде «Куманша-қазақша жиілік сөздігінің» алынуы қазақ тіл білімінің тарихы үшін елеулі оқиға деуге болады. Ал 1979 жылы «Ғылым» баспасынан жарық көрген М.О.Әуезовтің «Абай жолы» романының жиілік сөздігі» атты ұжымдық монография ғылыми топ қызметкерлерінің статистикалық лингвистика саласына қосқан айтулы еңбегінің нәтижесі екендігі даусыз. Бұл еңбекті жасауға филол. ғ. к., жетекші ғылыми қызметкер А.Қ.Жұбанов, кіші ғылыми қызметкерлер А.Р.Зекенова, А.Б.Белботаев, К.Алдабергенова қатысты.

1991 жылы «Тіл статистикасы және автоматтандыру» ғылыми тобы мен «Түсіндірме сөздік» бөлімі біріктіріліп, Қолданбалы лингвистика бөлімі болып аталып, ғылыми қызметі мен зерттеу нысандарын кеңейте түсті. Қолданбалы лингвистика бөлімінің меңгерушісі ретінде тағайындалған, кейін компьютерлік лингвистика ғылыми тобына жетекші болып қазірге дейін өнімді етіп келе жатқан филология ғылымдарының докторы, профессор А.Қ.Жұбановтың зерттеулерін қазіргі қазақ қолданбалы лингвистикасының бастауы десек артық айтқандық болмас. Ғалымның басшылығымен 90-шы жылдары М.Әуезовтің толық шығармалар жинағы ЭЕМ жадына енгізіліп, нәтижесінде 1995 жылы «М.Әуезовтің 20 томдық шығармалар текстерінің жиілік сөздіктері» атты жиілік сөздіктер жүйесі жарық көргендігі бұл сөзімізге дәлел бола алады.

Осы орайда қолданбалы лингвистика бөлімі қазақ тілін автоматтандыру ісінің жаңа сатысына көтеріліп, 1991-1993 жылдары «Қазақ тілінің «ҚАЗЫНА» атты автоматтандырылған картотекалық базасын жасау» атты тақырыпты қолға алғандығы қазақ тіл білімінде ғана емес, түркі тіл біліміндегі орасан зор жаңалық болды деп ауыз толтырып айта аламыз. Осы жылдары бөлім қызметкерлері Институтта жасалып жатқан «Қазақша-орысша сөздікті» дайындауға барынша атсалысты. Сонымен бірге қазақстандық статистика саласының ғалымдары тіл ерекшелігін мәтіндердің жанрлық (стильдік) түрлеріне қарай ажыратуды мақсат ете отырып, балалар әдебиеті мен бастауыш сыныптарының оқулықтарына, драмалық шығармаларға, газет тіліне, ғылыми-техникалық стиль, математикалық стиль тілдеріне және т.б. статистикалық жолмен зерттеу жүргізе бастады және мұндай зерттеулер күні бүгінге дейін жалғасын тауып отыр.

1991-1993 жылдар аралығында бөлімде «Қазақ тілінің қолданбалы саласындағы проблемалары» атты тақырыпты орындауда филол. ғ. д., профессор Ә.Болғанбаев, А.Жұбанов, Ш.Дәулетқұлов, С.Бизақов сияқты ғалымдар өнімді еңбек етті.

1998 жылы аталмыш бөлім Институттың құрылымдық өзгерістеріне байланысты «Компьютерлік лингвистика» ғылыми тобы деген атауға ие болды. Атауы мен мәртебесі өзгергенімен, зерттеу бағыт-бағдары айқын Ғылыми топтың өз қызметін әрі қарай тиімді жалғастыруына осы топқа жетекшілік етіп келе жатқан филология ғылымдарының докторы, профессор А.Қ.Жұбановтың «Квантитативная структура казахского текста» (1987) және «Основные принципы формализации содержания казахского текста» (2002) атты монографиялары қазақ қолданбалы лингвистикасының дамуына қосылған елеулі үлес болды. Бірінші аталған ғылыми еңбекте қазақ тіліндегі мәтіндерді автоматты түрде электронды-есептеу машиналары (ЭЕМ) арқылы статистикалық әдіспен зерттеу мүмкіндігі мен сөз таптарының ықтималды-үлестірімді заңдылықтары зерттелсе, екінші монографияда қазақ мәтінінің мәтін лингвистикасы тұрғысынан мазмұнын формальдау жолдары және мәтіннің туындау (порождение) проблемалық мәселелері қарастырылады.

Сонымен, 1970-2000 жылдар аралығындағы ғылыми ізденістер, негізінен, жеке автор шығармаларын, функционалдық стильдерді, сондай-ақ толық әдеби тіл қамтылған мәтіндерді статистикалық әдіс-тәсілдермен зерттеу тәжірибесінде әртүрлі жиілік сөздіктер жасаудың өзекті (актуалды) мәселе екендігін көрсетті. Себебі олардың негізінде аса маңызды және күрделі мәселелерді: тілді лексика-грамматикалық нормалауға, түркі тілдерін өзара салыстырмалы-типологиялық зерттеуге және олардың компьютерлік қорын жасауға зор мүмкіндік жасады.

Қазақ тілінің көптеген кезек күттірмейтін мәселелері, мәселен, лексикография саласы бойынша компьютерлік қор (база) жасау, қазақ мәтіндері корпустарының компьютерлік базасын құрастыру және қолданбалы лингвистика саласының басқа да мәселелері «Компьютерлік лингвистика» ғылыми тобының 2000 жылдардан бастап жүргізген ғылыми ізденістерінен көрініс тапты. Мәселен, 2000-2002 жылдары «Қазақ мәтіні мазмұнын формализациялаудың негізгі принциптері», 2003-2005 жылдары «Қазақ тілінің сөздіктер және иллюстративті-мәтіндік қорларының көпаспектілі компьютерлік базасы (Қазақ тілінің лексикалық қорларының компьютерлік базасы)», 2006-2008 жылдары «Қазақ тілінің компьютерлік базасы: лексикалық қордың ашық жүйесі», 2007-2009 жылдары «Қазақ тілінің терминологиялық қорының компьютерлік базасын жасау және оны терминдік әлеуеті жоғары дереккөздермен толықтыру» атты іргелі зерттеу тақырыптары нәтижелі орындалды. Бүгінгі күні Компьютерлік лингвистика ғылыми тобы «Мәдени құндылықтар ретіндегі қазақ тіліндегі мәтіндер корпусы және сөздіктердің «Тіл – қазына» атты ұлттық компьютерлік қоры» атты тіл біліміндегі жаңа сала – корпустық лингвистика мәселелерімен айналысуда.

Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат

А.Қ.Жұбанов

Жаңабекова Айман Әбділдәқызы Айнұр Аралбекқызы Қаршығаева Тынышбекова Әйгерім Алдабергенқызы Әбдіғалиева Аида Бекбергенқызы Барменқұлова Аида Серікханқызы, Кожахметова Ақтоты, Бесіров Еркін, Тлегенова Гүлден.

«Әлеуметтік тіл білімі» орталығы туралы

Білім және ғылым министрлігінің бастамасымен 2012 жылдан бастап А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жанынан ашылғалы отырған Әлеуметтік тіл білімі орталығы институтта 70-жылдардың аяғынан 90-жылдардың басына дейін қызмет атқарған осы бағыттас бөлімнің ғылыми-кадрлық құрамын негізге алып отыр. Сондықтан бүгінгі орталық жайлы ақпарымызды бұрынғы бөлім тарихынан бастауды жөн санадық.

Қаз ССР ҒА Тіл білімі институтының орыс тілі бөлімі 1978 жылы филология ғылымдарының докторы, профессор М.М.Копыленконың жетекшілігімен «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімі болып қайта құрылды. Бөлім құрамында филология ғылымдарының кандидаттары Б.Х.Хасанов, З.Қ.Ахметжанова, Р.М.Таева, Ж.М.Утесбаева, Л.М.Кисамединова, Т.Жолтаева сияқты белгілі тілші-ғалымдар жұмыс істеді. Бөлімнің атауына сәйкес еңбек ұжымы М.М.Копыленконың жетекшілігімен қостілділік, тілдік қатынас пен интерференция мәселелерін шешуге күш салды. Бұл орайда негізгі жұмыс бағыты ең алдымен Қазақстандағы орыс тілінің қызметі (қолданысы) мен қазақ-орыс қостілділік (билингвизм) мәселелеріне арналды.

1982 жылы М.М.Копыленко мен С.Т.Саинның «Функционирование русского языка в Казахстане» (Алма-Ата: Наука, 1982. -112 с.) атты кітабы жарық көрді. Аталмыш еңбекте қазақтардың әртүрлі коммуникативтік актідегі тілдік қатынастарына әлеуметтік-лингвистикалық аспектіден талдау жасалды. Зерттеу жұмысына Қаз ССР-нің төрт облысы бойынша әртүрлі демографиялық, кәсіби, әлеуметтік топқа жататын 4,5 мыңнан аса қос тілді қазақтар (билингвтер) тартылды.

Зерттеу нәтижесінде алынған тілдік фактілер ЭЕМ (ЭВМ) жадына салынып, әртүрлі кестелер мен сызбаларға түсірілді. Соның негізінде осы мәселе бойынша көптеген ғылыми тұжырымдар мен қорытындылар жасалды, көптеген әлеуметтік факторлардың қазақ-орыс қостілділігіне тигізетін әсері айқындалды. Әртүрлі демографиялық, кәсіби және әртүрлі жастағы қазақ топтарының орыс тілін қолдану ерекшеліктері анықталды; қазақтардың аймақтық тұрақ-жайына, біліміне байланысты орыс тілін қолдану ерекшеліктері, мақсаты, орыс тіліне жақындығы айқындалды. Жұмыста қостілділіктің көрінісі болып табылатын қазақ көркем мәтіндеріндегі орыс кірме сөздерінің қолданылу сипатына ерекше назар аударылды. Монография коммуникацияға қатысушылары қазақ тілін ана тілі деп есептейтін және барлығы орыс мектебінде оқыған гомогендік ұлттық ортадағы орыс тілінің қолданысын (қызметін) қарастыруымен ерекшеленеді.

Осы орайда «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінде қызмет істейтін ұжымның барлық ғылыми еңбектері үлкен маңызға ие болды. Бұл еңбектерде көтерілген мәселелер мен қолданылған әдіс-тәсілдер сол кездері қазақстандық ғана емес, советтік тіл білімі үшін де үлкен жаңалық еді. «Орыс тілі мен әлеуметтік лингвистика» бөлімінің еңбектері жарық көргеннен кейін осы мәселе бойынша диссертациялық жұмыстар жазыла бастады. Бұл жұмыстарда «Орыс тілі және әлеуметік лингвистика» бөлімінің ұжымы көтерген мәселелер жалғасын тапты. Осы мәселе бойынша 1995 жылы Г.С.Сүйінованың «Речевое поведения казахов-билингвов» (ғылыми жетекшісі – З.Қ.Ахметжанова) атты кандидаттық диссертациясы қорғалды. Бұл жұмыста сөйлеу актісіне қатысушы қазақтардың дайындықсыз сөйлеу актісіндегі аудиотаспаға жазылған материалдары бойынша бір коммуникативтік жағдаяттағы бір тілден екінші тілге ауысу үдерістеріне талдау жасалған. 1999 жылы Г.Д.Алдабергенованың «Исследование влияния билингвизма на развитие личности детей» (ғылыми жетекшісі – З.Қ.Ахметжанова) тақырыбында кандидаттық диссертациясы қорғалды. Бұл жұмыста ерте қалыптасқан қостілділіктің (билингвизмнің) балалардың логикалық, интеллектуалдылық жағынан дамуына әсер ету мәселелеріне эксперименттік әдіспен талдау жасалған. 1999 ж. Ж.Е.Кенжебаеваның «Казахские вкрапления-кальки в русских переводах казахской художественной прозы» тақырыбында қорғалған кандидаттық диссертациясында М.М.Копыленко мен С.Т.Саинаның монографиясының бір тараушасында қарастырылған мәселелер әрі қарай дамытылып, жалғасын тапты.

2006 жылы Д.Д.Шайбакова «Функционирование неорганического языка в полиэтническом государстве» (Ғылыми кеңесшісі – А.Е.Карлинский) тақырыбында докторлық диссертация қорғады. Бұл жұмыста Қазақстандағы орыс тілінің жағдайы туралы М.М.Копыленко және бөлім қызметкерлері жасаған эксперимент нәтижелері мен 25 жыл өткеннен кейінгі жағдайы салыстырылған.

Қазақстандағы қазақ-орыс қостілділігінің рөлі мен орнын зерттей келе, «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінің ұжымы М.М.Копыленконың жетекшілік жасауымен қостілді қазақтардың орыс тілінде сөйлеу ерекшеліктерін кешенді түрде зерттеуге жұмылдырылды. Зерттеу барысында ең алдымен қазақ-орыс интерференциясы мен тілдік жүйенің барлық деңгейлерінде кездесетін екінші тілде сөйлеудегі бірінші тілдің әсерінен болатын қателіктерге талдау жасалған. Нәтижесінде интерференция бойынша кешенді экспериментті зерттеулер жүргізілген.

1984 жылы М.М.Копыленко мен З.Қ.Ахметжанованың «Фонетическая интерференция русской речи казахов» (Алма-Ата: Наука, 65 с.) атты монографиясы жарық көрді.

Монографияда парадигматикалық және синтагматикалық интерференция фонетикалық деңгейде зерттеледі (просодика және фонотактика негізінде). Жұмыста қазақ және орыс тілдерінің фонологиялық жүйесіне қысқаша сипаттама берілген. Бір жүйеден екінші жүйеге ауысудағы дыбыстық ерекшеліктерге тәжірибе жасалып, жекелеген фонемалардың сәйкестігі (эквивалентность) мен сәйкессіздігі (неэквивалентность) туралы қорытындылар жасалған. Сондай-ақ фонемалық тіркесімділіктің құрылымы қарастырылған, фонемалық тіркесімділіктің өнімділік дәрежесіне қарай болатын айырмашылықтары айқындалған, екі тілдегі фраза просодиясының ерекшеліктері көрсетілген. Екінші тілдің бірінші тіл әсерінен потенциалды интерференция өрісін жасайтыны анықталып, өрістік эксперимент жолымен қазақтардың орыс тілінде сөйлеуіндегі қазақ тілінің фактілік интерференциясы айқындалады. Информанттардан магнитофонға жазылып алынған дайын мәтіндер алынып, анкета толтырылды. Эксперимент нәтижесінде олардың территориялық орналасуы, жас ерекшелігі, жынысы, білімі, айналысатын ісі, мектепке дейін орыс тілін білу, білмеуі сияқты ақпараттар алынды.

Монографияның құндылығы екі аспектіден көрінеді: алғаш рет лингвистикалық зерттеу тәжірибесінде орыс тілінің орфоэпиялық нормасын меңгеру дәрежесі мен қос тілді адамдардың әлеуметтік-демографиялық ерекшеліктері арасындағы арақатынас (корреляция) айқындалды; алғаш рет интерференция жасау әдістемесі эксперименттік тұрғыдан тәжірибеден өткізілді. Бұл осыдан кейін тілдік жүйедегі басқа деңгейлердегі интерференцияларды зерттеуде қолданылды.

1987 жылы «Лексическая и морфологическая интерференция в русской речи казахов» (Алма-Ата: Наука, 1987. -120 с.) атты ұжымдық жұмыс жарияланды. Авторлар лексикалық интерференцияның жалпыхалықтық қостілділік бойынша жүйелі түрде зерттелмегендігін атап көрсетеді. Зерттеушілердің мақсаты қазақ-билингвтердің орыс тілінде сөйлеуі мен орыс тілінде айтылған мәтінді қабылдауындағы типтік лексика-семантикалық қателерді анықтау және оларға лингвистикалық және әлеуметтік-лингвистикалық тұрғыдан талдау жасау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін жиі қолданылатын 50 лексемадан тұратын тест сұрақтары қолданылды.

Билингвтердің орыс лексикасын қабылдау шеңберіндегі лексикалық интерференцияны қарастыру мынадай нәтижелер берді: лексикалық интерференцияға әсер ететін негізгі факторлар мыналар: а) лексеманың қандай да бір сөз табына қатысы; б) лексемалардан тұратын тіркестер саны; в) олардың мағыналық (семдік) сипаты; г) лексемалардың нормаға сәйкес (нормативті) және нормаға сәйкес емес (нормативті емес) қолданысы арасындағы семантикалық айырмашылық дәрежесі.

Қазақ-билингвтердің орыс тілінде сөйлеуіндегі интерференцияға жасалған талдау мынаны көрсетті: қазақ тілінің интерференциясы көбінесе күрделенген универбтерді қолдану кезінде көрінеді. Олардан кейін өзінің қазақ тіліндегі күрделенген полисемияға құрылған баламаларымен (эквиваленттерімен) байланысты лексемалар, содан кейін қарапайым полисемияға құрылған қарапайым универбтер мен лексемалар орын алады.

Морфологиялық интерференция парадигматикалық және категориялық шеңберде зерттелді. «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінде жасалған лексика-семантикалық интерференция жасау әдістемесін зерттеу осыдан кейін де өз жалғасын тапты. Мәселен, 2000 жылы Б.Н.Сүлейменованың «Лексика-семантическая интерференция в сфере многозначных глаголов в ал-брать» (ғылыми жетекшісі – З.Қ.Ахметжанова), 2004 жылы С.Х.Амандықованың «Лексико-семантическая интерференция в казахской речи билингвов (на материале глаголов движения» (ғылыми жетекшісі – З.Қ.Ахметжанова) атты кандидаттық диссертациялар қорғалды.

1988 жылы «Проблемы казахско-русского двуязычия» атты ұжымдық еңбек жарық көрді. Еңбекте авторлар фразеологиялық және синтаксистік интерференцияны талдау және тілдік жүйенің әртүрлі деңгейлеріндегі интерференцияға жасалған зерттеулердің жалпы нәтижелерін көрсетеді. Бұл бағыт қазіргі қазақстандық лингвистикада да жалғасын тапты. 2010 жылы С.Төлееваның «Интерференция в английской речи казахов-билингвов на уровне простого предложения» тақырыбында кандидаттық диссертациясы қорғалды.

«Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінің жұмыс бағыттарының бірі қазақ және орыс тілдерінің көркем мәтіндегі арақатынасын зерттеу мәселесі болды. Жұмыс нәтижелері «Казахское слово в русском художественном тексте» (Алма-Ата: Наука, 1990 ж.) атты ұжымдық монография болып жарық көрді. Бұл зерттеу Қазақстанның орыс тілді жазушыларының шығармаларында қолданылған «казахизмдерге» функционалды және семантикалық тұрғыдан талдау жасауымен ерекшеленеді. «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінің белсенді түрде жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстары әрбір қызметкердің ғылыми қызығушылығын туғызды.

М.М.Копыленко А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтына келгенге дейін де белгілі ғалым еді, ғалымның ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша үлкен тәжірибесі мен көптеген ғылыми жарияланымдары болды. Бұл институтта ғалым 20 жылдан астам уақыт жұмыс істеді. Оның жалпы жарияланымдар саны 300-ден астам, олардың ішінде монографиялар саны – 14.

М.М.Копыленко лингвистика ғылымының түрлі мамандықтары бойынша 6 ғылым докторы мен 78 ғылым кандидатын дайындады. 2010 жылдың қараша айында А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты М.М.Копыленконың 90 жылдық мерейтойын атап өтіп, «Концептосфера – ғаламның ұлттық тілдік бейнесінің негізі» тақырыбында дөңгелек үстел ұйымдастырды, көрнекті ғалым еңбектерінің екі томдық жинағы жарық көрді. (М.М.Копыленко «Избранные труды по языкознанию». – Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2011. -Т. 1, 2). Жалпы бет саны 1028 болатын дөңгелек үстел материалдары «Концептосфера – ғаламның ұлттық тілдік бейнесінің негізі» (Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2010. -334 б.) тақырыбында жинақ түрінде жарық көрді. Белгілі әлеуметтанушы (социолингвист) филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Х.Хасанов 40 жылға жуық уақыт қазақ-орыс әдеби қостілділігі, қазақ тілінің қазақстандық қоғамның түрлі салаларында мемлекеттік тіл ретінде қолданылу мәселелерін зерттеумен шұғылданды.

Белгілі ғалым филология ғылымдарының докторы, профессор З.Қ.Ахметжанова түрлі ғылыми бағыттар бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді: салғастырмалы тіл білімі, тіл теориясы, лингвомәдениеттану, аударма теориясы, лингводидактика, лексикография және т.б. Қазақстандағы функционалды грамматика мәселелері З.Қ.Ахметжанованың еңбектерінен бастау алады. Бұл сала бойынша ғалымның 150-ге жуық еңбегі жарық көрді. З.Қ.Ахметжанованың жетекшілігімен 13 докторлық, 57 кандидаттық диссертация қорғалды. З.Қ.Ахметжанованың шәкірттері, атап айтқанда, филология ғылымдарының докторлары М.Ш.Мұсатаева, А.К.Жұмабекова, З.Ш.Ерназарова, А.Р.Бейсембаева, А.Д.Жакыпов, М.С.Жолшаева, Ж.Есеналиева және т.б. Сондай-ақ салғастырмалы тіл білімі бойынша белгілі маман, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Р.М.Таева мен интонология саласының маманы, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Ж.М.Утесбаеваны да атап айтуға болады.

А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының қызметкері Л.М.Кисамединова – «Орысша-қазақша фразеологиялық сөздіктің» құрастырушыларының бірі және «Казахское слово в русском художественном тексте» атты ұжымдық монография авторларының бірі. Ғылыми қызметкер, түркітанушы Т.Жолтаева – «Орысша-қазақша фразеологиялық сөздіктің» құрастырушыларының бірі және «Казахское слово в русском художественном тексте», «Лексическая и морфологическая интерференция в русской речи казахов» атты ұжымдық монография авторларының бірі.

А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімінде жасалған жұмыстарды қорытындылай келе, М.М.Копыленконың жетекшілігімен атқарылған бөлім жұмысының нәтижесінде неғұрлым кеңірек зерттелген мәселелер қатарына қостілділік және интерференция, көркем мәтіндегі қазақ және орыс тілдерінің арақатынасы, қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі қызметі сияқты тақырыптарды жатқызамыз.

Бүгінде 90-жылдардың басында жұмысын тоқтатқан «Орыс тілі және әлеуметтік лингвистика» бөлімі «Әлеуметтік тіл білімі» орталығы болып қайта құрылу үстінде. Оның құрамында «Тіл экологиясы», «Тіл және қоғам» мен «Тіл саясаты және инновациялық оқыту» секторлары жұмыс істейді деп жоспарланып отыр.

Грамматика бөлімінің тарихы

Грамматика бөлімінің тарихы КСРО ҒА Қазақ филиалы Тіл, әдебиет және тарих институты құрылған кезден басталады. Институттың алғашқы директоры Н.Сауранбаев осы бөлімде қызмет етіп, грамматика мәселелерімен (Қазақ тіліндегі есімшелердің мағынасы мен қызметі. – Алматы, 1944; Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. – Алматы, 1948; Қазақ тілінің грамматикасы. – А. 1944; 1953; Қазақ тіліндегі көсемшелер туралы. – Алматы, 1990; Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем жүйесі (докт. дисс.). – Алматы, 1948; Қазақ тіліндегі көсемшенің семантикасы мен қызметі (канд. дисс.). – Алматы, 1940 т.с.с.) айналысқаны мәлім. Бөлімде қазақ тіл білімінің дамуына елеулі үлес қосқан М.Балақаев, Ғ.Бегалиев, Қ.Есенов, Е.Жанпейісов, С.Исаев, А.Қалыбаева, Б.Қасым, Т.Қордабаев, Ғ.Мұсабаев, И.Ұйықбаев, А.Ысқақов, Н.Оралбаева, Қ.Есенов, Б.Нұрғазина (Б.Қайымова), Ф.Мұсабекова, В.А.Есенгалиева, Н.Демесінова, Б.Қасым, Қ.Неталиева, Р.Әмір, Ә.Ибатов, Ұ.Салиева, И.Ұйықбаев, Е.Жанпейісов, Т.Әбдіғалиева, З.Ахметжанова, Қ.Рысалды, З.Ерназарова, Б.Қапалбеков, М.Жолшаева, А.Бексейітова, Г.Садирова т.с.с. ғалым-зерттеушілер қызмет етті. Әр жылдары М.Балақаев, Т.Қордабаев, Қ.Есенов, З.Ерназарова, Б.Қапалбеков сияқты ғалымдар бөлім меңгерушісі қызметін атқарды.

Бөлім қызметкерлерінің еңбектері қазақ тілі грамматикасы теориясының дамуына елеулі үлес қосты. Қазақ тілі грамматикасында белгілі бір категорияны танып-танытуда әртүрлі көзқарастардың, бағыттардың қалыптасуына негіз болды. Н.Сауранбаев еңбектерінде қазақ тіліндегі есімше және көсемше категорияларының өзіндік ерекшеліктері сипатталды (Қазақ тіліндегі көсемшенің семантикасы мен қызметі (канд. дисс.). – Алматы, 1940; Қазақ тіліндегі есімшелердің мағынасы мен қызметі. – Алматы, 1944 т.с.с.). А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов еңбектеріндегі көсемшелердің танылуын әрі қарай дамыта отырып, Н.Сауранбаев -ып/-іп/-п, -а/-е/-й, -ғалы/-гелі қосымшаларын көсемше көрсеткіштерінің қатарында қарастырады. Бүгінгі таңдағы зерттеу еңбектерінде де осы көрсеткіштер көсемше тұлғалары ретінде танылып келеді.

Қазақ грамматикасында көптеген талас тудырған әрі бөлім қызметкерлерінің ерекше көңіл бөліп, арнайы зерттеген категориялардың бірі – сын есімнің шырай категориясы (Мұсабаев Ғ. Қазақ тіліндегі сын есімдердің шырайлары. - Алматы, 1951). Бұл мәселе қазақ ұлттық тіл білімі қалыптасқан кезде де зерттеліп, А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Т.Шонанов, Қ.Жұбанов еңбектерінде сипатталған еді. Қолданған атаулары, шырайды жасалуына қарай дараламай, мағыналық ұқсастықтарына байланысты топтастыра беру жағынан С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, Ғ.Бегалиев, Н.Сауранбаев еңбектері А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанов, Қ.Кемеңгерұлы еңбектеріне ұқсас. Бөлім қызметкерлері қазақ тілінде көптеген талас тудырып жүрген, күрделі сөз таптарының бірі – етістікті арнайы зерттеді (Қалыбаева А. Қазақ тіліндегі етіс категориясы. (канд. дисс.). – Алматы, 1949; Қазақ тіліндегі етістікті негіздер (докт. дисс.). – Алматы, 1960; Етістіктің лексико-грамматикалық сипаты. – Алматы, 1971 т.с.с.). Әсіресе етіс категориясының бар-жоқтығы туралы мәселе қазақ тіл білімінде ғана емес, түркітануда да талас тудырған еді.

І.Кеңесбаев 1939 жылы жарық көрген «Қазақ тілі» атты оқулығында Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Жұбановтардың үлгісімен етістің 6 түрін көрсетіп, салт, сабақты етістіктерді етіс ретінде танығанмен, кейінгі еңбектерінде етістің 4 түрін ғана атайды. Етіс түрлерін (өздік, ортақ, ырықсыз, өзгелік) тану жағынан кейінгі ғалымдар арасында алшақтық байқалмайды. С.Аманжолов қана өздік етісті етіс қатарына қоспайды. 30-жылдардың аяғынан бастап, көрсеткіштері бірдей болғандықтан, сабақты етіс пен беделді (өзгелік) етіс біріктіріліп, салт, сабақты етістер етіске тән мағынасы мен қызметіне қарамастан, етіс аясынан алшақтатыла бастады. Бұл үрдіс 1957 жылы Уфада өткен етіс мәселесін қарастырған координациялық кеңесте де өріс алды. Бірқатар түркологтар төрт етістің жасалуына негіз болады деп есептеп, негіз етісті (основной или исходный залог) етіс категориясының құрамына қосып жүр. Оның басқа етістер сияқты өзіндік көрсеткіші де, етіс категориясына тән мағынасы да жоқ. Қазақ тілінде негізгі етісті етістің бір түрі деп көрсеткен еңбектердің қатарына: «Қазақ тілінің грамматикасы» (етіс категориясын жазған – А.Хасенова); А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі. Морфология»; Ш.Бектұров, М.Серғалиев «Қазақ тілі» т.б. еңбектерді жатқызуға болады.

Тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде етістіктің ең көп талас тудырып, түрліше сипатталып жүрген категорияларының бірі – шақ категориясы. Іс-әрекет, қимылдың сөйлеп тұрған кезде, одан бұрын немесе кейін өтуіне байланысты осы шақ, өткен шақ, келер шақ түрі барлық ғалымдарда да бірдей анықталғанымен, оның түрін, көрсеткіштерін тануда зерттеуші ғалымдар арасында пікірталастар туындайды. Бұл мәселе де бөлім қызметкерлерінің назарынан тыс қалмаған (Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясы (канд. дисс.). – Алматы, 1949; Қазіргі қазақ тілі грамматикасы (авт. бірі). – Алматы, 1961 т.с.с.). Т.Қордабаев еңбектерінде де отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерінің ерекшелігі сөз болады. «Осы шақтың кейбір көрсеткіштері туралы» деген мақаласында Т.Қордабаев жатыр, жүр, отыр, тұр етістіктерінің морфологиялық ортақ қасиеттерін көрсете келіп, шақтық мағыналары жағынан бұл етістіктердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар екенін айтады. Атап айтқанда: а) жатыр, тұр етістіктерінің жанды заттарға да, жансыз заттарға да қолданылатынын, ал жүр, отыр етістіктерінің жанды заттарға қатысты ғана қолданылатынын; ә) жатыр, тұр етістіктері үзілістері болып тұратын, дәл сөйлеу үстінде ол амалдың болып жатпауы да мүмкін екендігін, жалпы «осы кезде болып жүр» деген мағынада қолданылатынын, ал отыр, тұр етістіктерінің дәл сөйлеу үстінде, қазір болып жатқан іс-әрекеттерді білдіру үшін жұмсалатынын айта келіп, соған сәйкес жатыр, жүр етістіктері арқылы жасалған осы шақты «жалпы осы шақ», ал отыр, тұр етістіктерінің қатысуымен жасалған шақ түрін «нақ осы шақ» деп атауды ұсынады.

Шақ категориясының ішінде қиын да күрделісі – өткен шақ екені белгілі. Өткен шақты ғалымдар түрлі қырынан қарастырған. Мәселен, Т.Қордабаев, А.Ысқақов өткен шақты сөйлеушінің амалды өзі басы-қасында болғандай, өз көзімен көргендей, тыңдаушысы сенерліктей етіп хабарлауына байланысты айғақты (немесе анық), айғақсыз (немесе танық) деп жіктесе, «Современный казахский язык», Ы.Маманов, «Қазақ тілі грамматикасы» (Қ.Неталиева), Ғ.Әбуханов, М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Құлкенова, «Қазіргі қазақ әдеби тілі», Ш.Бектұров, М.Серғалиев «Қазақ тілі» сияқты еңбектерде іс-әрекеттің бұрынырақта не жуық арада өтуіне байланысты жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ, ежелгі өткен шақ деп топтастырылған. Сонымен қатар «Современный казахский язык», Ы.Маманов, М.Серғалиев, А.Айғабылов, О.Құлкенова еңбектерінде бұрынғы уақытта дағдылы түрде өтіп тұрған қимыл-әрекетті жеке топтастырып, «дағдылы өткен шақ» деп береді.

Түркологияда, оның ішінде қазақ тіл білімінде де ұзақ уақыт бойы зерттеліп, көптеген талас тудырып жүрген мәселенің бірі көмекші етістікке байланысты. Ы.Маманов құрамында көмекші етістігі бар күрделі формалардың қимылдың фазасын (саты) жасауға қатысатынын айта келіп, оның 6 түрін көрсетеді. Олар: а) қимылға дайындық; ә) қимылды жасауға бейімделу; б) қимылдың басталуы; в) істің өтуі; г) бітер алдындағы іс; ғ) істің бітуі. Н.Оралбаева «Аналитические формы глагола в современном казахском языке» деген докторлық диссертациясында Ы.Мамановтың жоғарыда келтірілген 6 фазасын 3 фазаға сыйғызуға болатынын айтады. Ғалым «фаза қимылдың басталуы мен аяқталуына дейінгі аралықты қамтуы керек» деген тұжырым жасай отырып, қимылды істеуге дайындалу, қимылды жасауға бейімделу сияқты сипаттамалар фаза шеңберінен тыс қалатынын, себебі мұнда қимылдың әлі бастала қоймағанын ескертеді. Сол сияқты бітер алдындағы іс пен біткен іс деп аталатын фаза түрлерін жинақтап, бір фаза ретінде беруге болатынын көрсетеді. Сөйтіп, қимылдың өту фазасын: а) қимылдың басталуы (-а баста, -п қоя бер, -п сала бер, -п жүре бер); ә) қимылдың орындалып жатуы (-п келе жат, -п бара жат, -п бар, -п кел, -п жат, -п тұр, -п отыр, - п жүр); б) қимылдың аяқталуы (-п бол, -п біт, -п шық, -п қой, -п кет, - п қал, -п болып қал) деп жіктейді.

Көмекші етістіктердің видке қатысуына қарай топтастырып, саралауға тырысатын еңбектердің қатарында Н.Сауранбаевтың «Семантика и функций деепричастии в казахском языке» (1944), «Русско-казахский словарь» (Под общей редакцией проф. Н.Т.Сауранбаева (1954), «Современный казахский язык» (1962), 1956 ж. координациялық кеңесте сөйлеген сөзі, И.Ұйықбаев «Қазіргі қазақ тіліндегі етістік көріністері» (1958), кеңесте сөйлеген сөзі, Н.Х.Демесинова «Сопоставительная грамматика русского и казахского языков (синтаксис)» (1966) т.с.с. атауға болады.

Қазақ тілінде көрініс (вид) категориясы бар деп түсіндірушілер оны түрліше топтастырады. Н.Сауранбаев аяқталған (законченный), аяқталмаған (продолжительный) және белгісіз (неопределенный) деп үшке бөлсе, И.Ұйықбаев пен Ы.Маманов созылыңқы (аяқталмаған) көрініс (сыпат), аяқталған көрініс (сыпат) деп екіге топтастырады.

И.Ұйықбаев, Н.Сауранбаев еңбектері көмекші етістіктердің өзіндік ерекшелігін танытуда елеулі үлес болды. И.Ұйықбаев көмекші етістіктерді тұрақты, тұрақсыз деп екіге топтастырады да, тұрақты көмекші етістіктерге е-, жазда етістіктерін, тұрақсыз көмекші етістіктерге кет, баста, жібер, отыр, тұр, жатыр т.б. етістіктерді жатқызады. Ғалым кет, қал, шық, ал, қой, өт, бол, сал, таста т.с.с. етістіктердің аяқталған көрініс жасауға қатысатынын, жат, жүр, отыр, тұр етістіктерінің аяқталмаған көрініс жасауға қатысатынын, ал, бар, кел, түс, көр, е- етістіктерінің негізгі етістікке байланысты кейде аяқталған, кейде аяқталмаған көрініс жасауға қатысатынын айтады. Аяқталған көріністің өз ішінен: қимылдың аяқталуы, қимылдың шапшаңдығы, қимылдың жол-жөнекей болуы, қимылдың жорта жасалуы, қимылдың бір рет болуы, қимылдың бағыты, қимылдың басталуы, қимылдың бола жаздауы, аяқталмаған көріністің: қимылдың аяқталмауы, қимылдың қайталануы, қимылдың үдеуі, қимылдың жол-жөнекей болуы, қимылды жасауға әзірлік сияқты мағыналық реңктерін (видовые оттенки – И.Ұ.) көрсетеді.

Көмекші етістіктер табиғатын, оның өзіндік ерекшелігін түсіндіруге тырысқан ғалымдардың бірі – А.Ысқақов. Ғалым көмекші етістіктерді толымды және толымсыз көмекші етістік деп топтастырады. Толымды көмекші етістіктерге негізгі мағынасын сақтап, етістіктерге түрлене алатын, дербес сөз ретінде де, аналитикалық (сараламалы) етістік құрамында да қолданыла алатын етістіктерді (ал, бер, бар, баста, тұр, отыр т.б.) жатқызады да, толымсыз етістіктерге (лексикалық) толық мағынасы жоқ е- етістігінен өрбіген формаларды жатқызады (екен, емес, еді, еміс-еміс т.б.). Сонымен қатар А.Ысқақов жатыр, жүр, отыр, тұр қалып етістіктерінің, бол, қыл, ет көмекші етістіктерінің, жазда, де етістіктерінің мағыналық ерекшеліктері мен қызметіне арнайы тоқталады. Ғалым көмекші етістіктердің қызметі мен өзіндік ерекшелігін, сипатын танып, ажырата білу үшін аналитикалық форма, аналитикалық форманттардың мағынасы мен қызметін айқындау қажеттігін айта келіп, басты-басты аналитикалық форманттарға сипаттама береді.

Сөз тудырудың синтаксистік немесе аналитикалық тәсілдері А.Ысқақов, К.Аханов, С.Қожамқұлова, Ы.Маманов, С.Исаев еңбектерінде көрініс тапқан.

Етістік тудырушы қосымшалардың түрін, табиғатын, мағыналық ерекшелігін сөз еткен ғалымдардың бірі – А.Хасенова. Ғалымның бұл саладағы пікір-тұжырымдары «Глагольные основы казахского языка» (1960), «Аффикстер жайлы бірер сөз» (1975), «Қазіргі қазақ тіліндегі -с және -дас аффикстері туралы» (1955), «Сөз тудырушы аффикстердің сөздерді байланыстыру функциялары» (1975) т.б. еңбектерінде баяндалған.

Етістік тудырушы қосымшалардың табиғатын сөз еткен ғалымдардың бірі – А.Ысқақов. Ғалым туынды етістіктерді – есім негізді етістіктер және етістік негізді етістіктер деп екі топқа бөліп, етістік негізді етістіктердің қатарына етіс жұрнақтарымен қатар амалдың (істің) өту сипатын білдіретін жұрнақтарды (-ла/-ле, -қыла/ -кіле, -мала/-меле, -ғышта/-гіште, -ыңқыра/-іңкіре, -ымсыра/-імсіре, -ыстыр/-істір) жатқызады. Осы тұрғыдан келгенде, ғалымның жіктеуі А.Хасенова еңбектерімен сарындас. А.Ысқақов есімдерден етістік тудырушы өнімді қосымшалар ретінде -ла/-ле, -лан/-лен, -лас/-лес, -лат/-лет, -ай/-ей, -қар/-кер, -ар/-ер, -ал/-ыл, -ық/-ік, -сы/-сі, (-ымсы/-імсі), -сын/-сін, -сыра/-сіре, -ра/-ре, -ырай/-ірей т.с.с. атайды да, осылардың ішінде -сын/-сін және -сыра/-сіре жұрнақтарының ғана мәнін түсіндіреді.

Қазіргі қазақ тілі грамматикасына қатысты көп жылғы ізденістердің нәтижесі ретінде 2002 жылы Астанада фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис салаларын қамтыған, қазақ тілінің бүкіл грамматикалық құрылысын, барлық деңгейін бірге алып қарастырған біртұтас еңбек «Қазақ грамматикасы» деген атпен (784 бет) басылып шықты. Қазақ грамматикасында» қазіргі қазақ тіліндегі соңғы жылдардағы нәтижелерді, қорытындыларды ендірмек болған оң талпыныстары көрінеді. Онда морфонология, интонация, сөзжасам сияқты тіл білімі салалары арнайы сөз болды.

Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған ХХ ғасырдың басындағы тіл білімпаздарының (атап айтқанда, Қ.Кемеңгерұлының) еңбектерінде сөзжасам (словообразование) дербес сала ретінде арнайы берілсе, ғалымның репрессиялануына байланысты кейінгі зерттеушілерде бұл үрдіс сабақтастық таба алмай, ұзақ уақыт бойы сөзжасам морфология аясында сөз болып келгені мәлім. «Қазақ грамматикасында» «Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы» деген атпен беріліп, оның тіл білімінің басқа салаларымен байланысы, сөзжасам жүйесі, тәсілдері, сөзжасамдық мағына, туынды сөздер, күрделі сөздер, сөзжасамдық мағына туынды сөздер, күрделі сөздер, сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық жұп, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық саты ұғымдарына түсініп беріліп, сөз таптарының сөзжасамдары берілген. «Қазақ грамматикасында» сөздің морфемалық құрамы, сөздің морфологиялық құрылымы бөлімдерін С.Исаев, ал сөзжасамға арналған тарауын Н.Оралбаева жазған.

Сөзді топтастыруда «Қазақ грамматикасының» авторлары сөзді топтастыру принциптерін (семантикалық (грамматикалық); негізгі (морфологиялық) және синтаксистік принцип) көрсете отырып, қазақ тілінде 10 сөз табы бар деп, бұрыннан танылып жүрген 9 сөз табының үстіне модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде келтірген.

«Қазақ грамматикасында» сөйлемнің ойлау-танымдық, қарым-қатынас құралы болу сияқты тілдің ең маңызды қызметтерін жүзеге асыратын бірден-бір құрал екендігіне тоқтала келіп, оның өзіне тән белгілерін көрсетеді. Олар: құрылымдық белгі (сөйлем мүшелері); семантикалық белгі (предикативтілік).

«Қазақ грамматикасында» құрмалас сөйлем түрлерін анықтауда предикативтік орталықтың бір-біріне қатынасы, байланысы негізгі өлшем болатынын айта келіп, құрмалас сөйлемдер өз ішінен салалас, сабақтас болып сараланған. Сонымен қатар құрмалас сөйлемнің құрылымдық жағы ескеріліп, екі компонетті құрмалас сөйлем, көп компонентті құрмалас сөйлем болып жіктелген де екі компонетті құрмалас сөйлемдер өз ішінен салалас және сабақтас құрмалас сөйлем, көп компонентті құрмалас сөйлем көп компонетті (сыңарлы) салалас, көп бағыныңқылы сабақтас және аралас құрмалас сөйлем болып топтастырылған.

«Қазақ грамматикасы» бұрынғы басылымдармен салыстырғанда, сандық жағынан да, сапалық жағынан да жетіліп, интонолония, сөзжасам, морфонология т.с.с. жаңа салалардың еніп, тіл біліміндегі жаңа бағыт, жаңа көзқарастар қамтылған.

Соңғы кезде тілдік категорияларды мағыналық жағынан қарастыру жаңа қарқын алып келеді. Қазіргі тіл білімінің зерттеу парадигмасында жүйелік-құрылымдық зерттеулерден антропоцентристік қағидаға негізделген, тілдің когнитивтік, прагматикалық қызметін аша түсетін, дүниетанымдық әлеуетін ғылыми тұрғыдан пайымдауға арналған зерттеулер кең өріс алды. Бұл орайда әсіресе функционалды-семантикалық категорияларды егжей-тегжейлі сипаттауға бағытталған зерттеулерге ерекше мән беріліп отыр. Бөлім қызметкерлерінің зерттеулері сипаттама лингвистикадан функционалды бағыттағы зерттеулерге ойысып, тілді динамикалы, үнемі өзгеріп, дамып отыратын құбылыс ретінде қарастыра бастады. Қазақ тіл білімінде функционалды грамматиканың алғашқы нышандары А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Ы.Маманов, С.Исаев еңбектерінен бастау алса, кейін З.Ахметжанова (Сопостовительные исследования лексики тюркских и русского языков (канд дис). – Алматы, 1981.; Принципы сопостовительного функционального исследования казахского и русского языков (докт. дисс.). – Алматы, 1989), Қ.Рысалды (Сын дәрежесі категориясы: функционалды-коммуникативтік табиғаты (қазақ және неміс тілдері негізінде). (докт. дисс.). –Алматы, 2007), Н.Сәрсембаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде сөз болды.

2006-2008 жылдары «Тәуелсіз Қазақстан жағдайында қазақ тілінің ұлттық және мемлекеттік ретіндегі негізгі даму үрдістері мен бағыттары» атты тақырыпта іргелі зерттеу бағдарламасы бойынша «Қазақ синтаксисінің коммуникативтік-прагматикалық аспектісі» тақырыбы бойынша:

2009-2011 жылдары «Қазақ ұлттық әдеби тілі және оның уақыт пен кеңістіктегі даму жолдары: ұлттық, жалпыадамзаттық мәдени құндылықтарды жинақтау, сақтау, жаңғырту» атты іргелі зерттеу бағдарламасының «Қазақ тіліндегі квалитативті-квантативті негізді функционалды-семантикалық өрістер» атты тақырыбы бойынша:

«Ұлттық идея – Қазақстанның дамуының негізі» атты қолданбалы зерттеу бағдарламасы аясында «Қазақ тілі – ХХ ғасырдың басындағы ұлттық идеяның өзегі» (тақырып жетекшісі – ф.ғ.к. О.Жұбаева) атты тапсырма-тақырып бойынша ХХ ғасырдың басындағы тілші ғалымдардың лингвистикалық еңбектеріндегі ұлттық идеяның көріністерін саралаудың маңызы қорытылды. Қолданбалы зерттеу бағдарламасы бойынша алынған нәтижелер:

Қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшірудің ғылыми-теориялық негіздеріне арналған «Түркия, Өзбекстан, Әзербайжан, Түркменстанның және басқа да елдердің тәжірибелеріне ғылыми талдау жасай отырып, латын әліпбиіне көшу жөнінде ғылыми зерттеулер жүргізу» атты қолданбалы зерттеу бағдарламасы бойынша бөлім қызметкерлері Институттың басқа да бөлімдерімен, қоғамдық ғылымдар институттарымен бірлесе отырып, мынадай ғылыми нәтижелерге қол жеткізді: Қазақстандағы 1929-1940 жылдар аралығындағы латын әліпбиін қолдану тәжірибелері зерттелді; Қазақстанда 1929-1940 жж. қолданылған латын жазуына негізделген қазақ әліпбиінің орфографиялық ерекшеліктері, жазу мәселесіне байланысты туындаған түрлі айтыстар мен көзқарастарға талдау жасалды, Қазақстандағы 1929-1940 жылдар аралығындағы латын әліпбиіне негізделген жазудың фонетика-фонологиялық, графика-орфографиялық принциптері мен негіздері анықталды.

О.Жұбаева Латын графикасы негізіндегі қазақ әліпбиі: тарихы, тағылымы және болашағы. 1.2.3, 1.2.5 тараушалары. Алматы, 2007. О.Жұбаева Қазақстанда 1929-40 жылдары қолданылған латын графикасына негізделген қазақ әліпбиі //Қазақ жазуын латын графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы материалдар Алматы, 2007.

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында жүзеге асырылып жатқан шаралар көп томдық түсіндірме сөздік құрастыру ісіне А.Жаңабекова, О.Жұбаева сияқты бөлімнің қызметкерлері қатысып келеді. Он бес томдық «Қазақ әдеби тілі сөздігінің» құрастыру, редакциялау ісіне А.Жаңабекова мен О.Жұбаевалар араласып, жауапты шығарушы болды.

Бүгінгі таңда когнитивтік бағыттағы зерттеулерде тілдегі білімнің көрінісін сипаттауға бағытталған ізденістер жанданып келеді. Морфология теориясының дамуы ондағы когнитивті үдерістерді талдауды қажет етіп отыр. Сол арқылы морфологиялық категориялар мен тұлғалардың тілішілік ерекшеліктері айқындалып, тілде концептуалды мазмұнның репрезентацияландағы морфологиялық бірліктердің орны көрсетіледі. Мұндай зерттеулер тілді құрылымдық немесе функционалды қырынан зерттеумен қатар қалыптасқан тұжырымдарға жаңа қырынан сипаттауға жол ашады, морфологияның тіл жүйесіндегі орнын айқындап, сөйлеу-әрекетіндегі маңызын түсінуге, морфологиялық категориялардың тұрпат және мазмұн межесін тануға мүмкіндік береді. Морфологиялық категорияларды осылайша талдау тілді коаны Надек ауылында дүниеге келді. 1992 жылы аталған ауылда №16 Надек орта мектептің 1-сыныбына барып, 2003 жылы 11-сыныпты бітірді. 2003 жылы Абай атындағы Қазақ ұлттық мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түсіп, 2007 жылы бакалавриат бөлімін, 2007-2009 жылдары магистратура бөлімін бітірді. 2008-2011 жж. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде аға лаборант қызметін атқарған. 2011 жылы айынан бастап А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының грамматика бөліміне кіші ғылыми қызметкер ретінде жұмысқа қабылданды.

Лексикология бөлімінің тарихы

Тіл білімі институты құрылғаннан бастап, лексикология, тарихи лексикология мәселесі тіл тарихы, диалектология, ономастика, терминология т.б. бөлімдердің ішінде сабақтас қарастырылып келді.

Жеке лексикология бөлімі 1981 жылы ашылды. Бөлімді 2008 жылға дейін профессор К.Ш.Хұсайын басқарды, 2008 жылдан бері бөлім меңгерушісі – профессор Ж.А.Манкеева. Бөлім ашылғаннан бастап, 2003 жылға дейін Лексикология бөліміндегі зерттеу жобаларының дені құрылымдық тіл білімі шеңберінде, яғни лексикалық бірліктердің мағынасы мен ескілік атауларының ауыспалы, тура, тарихи, көне мағыналары мен этнографизмдік қызметтері қарастырылып, біршама ғылыми-зерттеу еңбектері жарық көрді.

2003 жылдан бастап негізгі бағыт ретінде осы уақытқа дейін айқындалған лексикалық тың мағыналардың, көне атаулардың уәждемесін, этимологиясын, таңбалануын, мәдени құндылыққа ие болу ерекшелігін терең анықтау мақсатында антропоцентристік, оның ішінде лингвокогнитологиялық бағыт бойынша зерттеу мақсаты белгіленді.

Тілдік құрылым жүйесінде лексикалық аспектінің ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеу нысаны болуы академик І.Кеңесбаевтың Ғ.Мұсабаевпен бірлесіп жазған еңбегінен басталып (І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазақ тілі. Лексика, фонетика. 1962 ж.), К.Ахановтың (Тіл біліміне кіріспе. 1962 ж.), Р.Барлыбаевтың (Қазақ тілінде сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы. 1968 ж.), А.Ысқақовтың (Көптомдық түсіндірме сөздіктің маңызы мен мақсаты және ғылыми теориялық негізі жайында // Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1 том. 1974), Ә.Болғанбаевтың (Қазақ тілі лексикологиясы. 1979 ж.), Е.Жанпейісовтің (Қазақ прозасының тілі. 1968 ж.); Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведении М.Ауэзова). 1989 г.), Т.Жанұзақовтың (Основные проблемы ономастики казахского языка. 1976 г.), А.Ибатовтың (Сөздің морфологиялық құрылымы. 1983 ж.), Б.Қалиевтің (Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. 1988 ж.), С.Бизақовтың (Тілдік норма және варианттылық. 1997) т.б. ғалымдардың зерттеулерінде жан-жақты қарастырылып, жалғасын тапты.

Қазақ тілінің сөз байлығының көрсеткіштері ретіндегі тілдік деректерінің лексика-грамматикалық, лексика-семантикалық, лексика-тақырыптық, этимологиялық, тарихи, этнотанымдық дәйектері Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова, А.Қалыбаева, Н.Оралбаева, Б.Әбілқасымов, Ә.Нұрмағанбетов, Б.Сағындықұлы, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Ғ.Әнесов т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылып, лексикология саласының теориялық-әдістанымдық негіздерін қалыптастыруға өзіндік үлестерін қосты. Өмірдегі қандай да бір құбылыстың, мәдени-әлеуметтік жайлардың, кәсіп пен шаруашылықтың сан-саласына, малға, егінге т.б. қатысты атаулардың көнерген тобының, яғни тарихи лексика мен кәсіби лексиканың зерттелуі А.Махмұтов, Е.Жұбанов, А.Айғабылов, Қ.Айтазин, Ә.Ахметов, Р.Шойбеков, Е.Қосбасаров т.б. ғалымдардың еңбектерінде нақты қарастырылды.

Сонымен бірге қоғам өмірінде болып жатқан жаңа үрдістермен байланысты туындап, қалыптасушы жаңа қолданыстар да институттың ғалымдарының назарынан тыс қалған жоқ (Қазақ тіліндегі жаңа қолданыстар (авторлар бірлестігі). (1985, 1990); Жаңа атаулар (авторлар бірлестігі). (1992) т.б.

Лексика құрамында ерекше орын алатын саланың бірі – тұтас бір ұғымды білдіретін, лексикаланған сөз тіркестері саналатын фразеологизмдер. Бұл орайда қазақ тіл білімінің көрнекті өкілі академик І.Кеңесбаевтың «Фразеологиялық сөздігі» (1977) – жалпы түркітанудағы осы саладағы сүбелі еңбек.

Лексикалық қор, сөз байлығы тек жалпы тілдік жүйеге қатысты құрылымдық сипатта ғана анықталмайтыны белгілі. Сөз байлығының көркемдік-мәдени-танымдық әлеуеті, эстетикалық мәні жеке шығармашылықта жан-жақты ашылып, айшықталады. Осыған орай Тіл білімі институтының лексиколог-ғалымдары әзірлеп, жүйелеген кешенді еңбек – «Абай тілі сөздігінің» (1968) антропоөзектік бағыттағы кейінгі лексикологиялық зерттеулер үшін бастамалық мәні мен тезаурустық сипатын атап өткен жөн. Себебі кез келген тілдің лексикасын, сөз байлығын жүйелеп, жинақтайтын қойма – сөздік. Осы мәні мен қызметіне сәйкес сөздіктер жалпыхалықтық тілді байытады, әдеби тілді дамытудың көздерін ашады, тарихи-танымдық, кәсіби т.б. тұрғыдан ақпарат береді.

Сондықтан Тіл білімі институты ұжымының ғылыми-өндірістік зерттеу нәтижелері ретінде жарық көрген түсіндірме, фразеологиялық, этимологиялық, диалектологиялық, синонимдік, терминологиялық т.б. сөздіктер де қазақ тілінің лексикалық қорын дәйектеген еңбектер. Осы тұрғыдан Институт ұжымы шығарған «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінен» (1968) бастап, фразеологиялық, диалектологиялық, түрлі салалар бойынша түзілген терминологиялық т.б. сөздіктердің және лексикографиялық зерттеулердің (М.Малбақов. Қазақ сөздіктері. 1995 ж.; Қазақ тілі түсіндірме сөздігінің құрылымдық негіздері. 2003 ж.) мәні теориялық та, практикалық та жағынан аса құнды, лексикологиялық зерттеулерге ғылыми, деректік, дәйектік негіз ретінде маңызды. Осымен байланысты анықталатын лексикалық мағына – таңба деңгейіндегі сөздің жалпы сапа қасиеттері арқылы, нақты айтқанда, сөздің семантикасы, ономасиологиялық уәжі, прагматикасы арқылы анықталатын күрделі құрылым. Лексикология бөлімінің қызметкері Қ.Айдарбек атаудың негізі үшін алынған белгіні, уәжді арнайы зерттесе (Қ.Айдарбек. Адамға қатысты атауларды ономасиологиялық тұрғыдан талдау: канд. дисс. 1999 ж.), бөлім қызметкері А.Хабиева лексикалық мағынаның прагматикалық аспектісін коннотация арқылы анықтайды (Тарихи лексиканың мазмұндық құрылымындағы коннотаттық компоненттер (Махамбет шығармашылығы негізінде: канд. дисс. 2007 ж.)).

Ал қазіргі таңдағы қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесіне, қоғамдық, экономикалық, саяси, әлеуметтік, ғылыми-мәдени даму деңгейіне сәйкес терминологиялық өрісті кеңейтудің бір жолы – терминдену үдерісінің негізгі көзі ретінде де лексика нысаны Тіл білімі институтында жан-жақты зерттелуде (Ө.Айтбайұлы, Б.Қалиұлы, Ш.Құрманбайұлы, Қ.Айдарбек т.б. еңбектері).

Қазіргі қазақ қоғамындағы ұлттық сананың жаңғыруы мен ұлттық тұтастықтың дамуын қамтамасыз ететін, рухани күштің арқауын ұстайтын негізгі құралы тіл құдіреті мен сөз байлығы арқылы сақталған ұлттық тіл екені қоғамдық-әлеуметтік өмірдің барлық сан салалы әрекеттерінде айқындалуда. Бұл жайт тілді зерттеу мәселесінің ғылыми-әдістанымдық негізін жаңаша құруды қажет етуде. Оның негізгі тетігі – ұлттық құндылық ретіндегі тілдің ерекшелігін, сөз өнерінің өзіне тән болмысы мен табиғатын ашу. Басқаша айтқанда, ол – тіл туралы онтологиялық көзқарасты сол тілде сөйлеуші халықтың жан дүниесімен, ой-санасымен, тарихымен, мәдениетімен тығыз байланыста, кешенді сипатта, тұтастықта қарау (Е.Жанпейісов. Этнолексика казахского языка (на материалах произведении М.Ауэзова). 1989 г.; К.Хусаин. Сопоставительно-лингвокультурологический аспект исследования // Тілтанымдық зерттеулер. 2007 ж.; Ж.Манкеева. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. 2008 ж. т.б.).

Нақты айтқанда, бұл бағыт – өз бастауын тіл білімі тарихының тереңінен алатын лингвистикалық зерттеулерге сүйеніп, сонымен бірге тіл мен қоғам, тіл мен ұлт т.б. тіл мен мәдениет сабақтастығының тілдік көріністері ретінде экстралингвистикалық та факторлардың әсерімен жаңа сапада қалыптасушы антрополингвистикалық парадигма.

Атап айтқанда, қазақтың ұлтық-мәдени құндылықтары атауларының тілдік көрінісін сипаттайтын қазақ лексикасының лингвомәдениеттанымдық аспектісі жан-жақты зерттелуде: қазақтың ұлттық кәсіби шаруашылығына қатысты бірліктер мен тіркестердің лингвомәдени сипаты, төрт түлік малға қатысты этномәдени ерекшеліктің мәтіндік көрінісі; қазаққа тән көңіл күй лебіздері мен алғыс, қарғыс сөздерінің тілдегі қолданысы; қазақ халқының қарым-қатынасында қалыптасқан амандасу, қоштасу, сұхбаттасу сияқты қарым-қатынас этикетінің тілдік қызметі, мәдени ерекшелігі, қазақ тіліндегі халықтық өлшем атауларының лингвомәдени сипаты; ұлттық ойындар мен сауық кештерінің лингвомәдени мәні; қазақ тіліндегі заттық және материалдық мәдени лексика жүйесі; қазақтың қолөнер атауларының этномәдени қызметі мен мәні т.б.

Осы жұмыстардың нәтижесінде жалпы қазақтың сөздік құрамында бар мәдени атаулардың және лингвомәдени мәні бар бірліктердің негізгі қоры жинақталды деуге болады. Енді қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесіне сай мемлекет ішіндегі және мемлекетаралық қызметін іске асыру үшін қазақтың мәдени құндылықтарын басқа халыққа тиімді әрі айқын үйрету барысында лингвоелтанымдық бағыттың қажеттілігі анықталды. Осымен байланысты өзге ұлт тіліндегі баламасын, аударылымын салыстырмалы, салғастырмалы түрде анықтайтын лингвомәдени зерттеу жобасын одан әрі кеңейтіп, жалғастыру мақсаты қазақ тілі лексикасының лингвоелтанымдық аспектілерін зерттеуге ұластырды.

Осыған орай лексикалық бірліктердің бір ұлт танымында тілдік таңбалану құбылысын зерттеу нәтижесінде антропоцентристік бағыттан тарайтын когнитивтік тіл білімі, психолингвистика сияқты салалары арқылы қазаққа лайықты ұғымды қабылдау, тану, сезіну, тұшыну, ақпаратты жеткізу, тарату қабілеттеріндегі өзгешеліктер анықталады. Соның нәтижесінде тек қазаққа ғана тән мәдени құндылықтар, барлық ұлттарға тән мәдени құндылықтар, түркі тілдес халықтарға тән мәдени құндылықтар, аймақтық, диаспоралық ортаға тән мәдени құндылықтар шегі ажыратылып, олардың тілдегі, мәтіндегі көріністері талданып көрсетілді.

Жоғарыда көрсетілген кешенді бағыттағы зерттеулердің нәтижесінде қазақ халқының ұлттық мәдени мұраларын, оның ішінде жалпыхалыққа әлі танылмай отырған көне мәдени атаулар мен ескілік сөздерді, таныс емес, ұмыт қалған ұлттық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды, наным-сенімдер мен ұлттық пайымдауларды, таным-түсініктерді көркем әдебиеттерден, ауыз әдебиеті нұсқаларынан, публицистикалық еңбектерден жинақтап, ұлттық лингвомәдени қорды толықтыру негізінде жалпы қазақ мәдени кеңістігіндегі этномаркерленген лексикалық сөздік қорды жасауға болады. Бұл – қазіргі қазақ қоғамының жаңа рухани-әлеуметтік жаңғыру, өзгеру деңгейіне сәйкес ұлттық мүдде сұранысы мен талабын қанағаттандыратын өзекті мәселе.

Бұл бағыттың адамтанымдық сипаты қазақ тіл білімінде де кейінгі кезеңде өріс алып келе жатқан мәтін лингвистикасы, «тілдік тұлға» теориясы, дискурстық талдау негізінде лексикология бөлімінде орындалған диссертациялардың зерттеу арқауы арқылы нақты көрініс тапты (Г.Имашева «М.Дулатұлы шығармаларындағы ғаламның тілдік бейнесі»: канд. дисс. 2007 ж.; Ж.Ермекова «Мағжан Жұмабаевтың тілдік тұлғасы»: канд. дисс. 2010 ж.; Г.Сабирова «Көркем тілді адамтану парадигмасы тұрғысынан зерттеу» (Ж.Нәжмеденов өлеңдері негізінде): канд. дисс. 2010 ж. т.б.).

В. фон Гумбольдттің пікірінше, ұлттың өзіне тән, іштей дамитын рухы бар. Сол рухтың ерекшелігін сөз байлығы мен көркем тілі арқылы сыртқа шығарып, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл. Демек, бұл парадигмаға сай зерттеу нысаны болатын тіл – объективті дүниенің субъективті бейнесі.

Соған сай ұлтты рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, көрсетіп тұратын тілдің негізгі құралы – әр ұлт тілінің лексикалық байлығы. Оның мазмұнын құрайтын ұлттың рухани дүниесі, сонымен сабақтас қалыптасқан материалдық өндіріс пен тұрмыс күйі әркімнің жеке басының жағдайына байланысты емес, жалпы ұжымның (ұлттың) тұрмысы мен дүниетанымдық жағдайына байланысты қалыптасатын жалпыхалықтық құбылыс. Оның негізгі бір сипаты – оңайлықпен өзгере салмайтын тұрақтылығы. Осыған орай мазмұнында ұлт болмысы бейнеленген лексикалық қор арқылы ұлт өмірінің желісі ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.

В. фон Гумбольдттің пікіріне сүйеніп, осы бағыттың Ресейдегі көрнекті өкілі А.А.Потебня т.б. ғалымдар тілді халықтың мәдениетімен біртұтас байланыста болатын шығармашылық құбылыс деп санайды.

Тілді, негізінен, таңбалық жүйе деп қарау және сол кезеңде қатты дами бастаған дәл ғылымдардың әсерімен тілдік бірліктердің құрылымы мен қызметіне ерекше назар аудару ішкі форма, семантика мәселелерін ығыстырып тастады.

Нақты айтқанда, ХХ ғасыр басындағы тіл білімінің дамуы негізгі назардың субстанциялық көзқарастан құрылымдық-функционалдық көзқарасқа аууымен сипатталады. Тіл білімі тарихының бір кезеңін көрсететін осы бағыт, атап айтқанда, структурализм бағыты негізінен Ф. де Соссюр есімімен байланыстырылады. Тілдің сыртқы тұлғасына, құрылымына көңіл бөлген Ф. де Соссюр ілімі тілді синхрондық тұрғыдан зерттеуді күшейтіп, диахрондық жағынан қарастыруды әлсіретті. Соған сай тілдің негізгі қызметі ретінде оны қарым-қатынас құралы деп бағалап, кеңестік тіл білімінде оның танымдық, руханилық қызметіне дұрыс мән берілмеді.

Тіл білімінің әрі қарай құрылымдық жүйе негізінде жүргізілген жан-жақты зерттеулерінің нәтижесі мен даму барысында тілдің ішкі мәнін негіз деп санап, тілді жүйелі құбылыс немесе таңбалы жүйе деп қарау лексика саласын кешенді сипатта және тарихи деривация мен номинация шегінде қарастырумен ерекшеленеді.

Осымен байланысты тілдің лексикалық байлығының ішкі формасы мен мазмұнын, халқымызға тән рухани қазынасын бойына сіңіріп, сақтап, бүгінгі ұрпаққа жеткізген ана тілінің құдіреті тілдің мұрагерлік (куммулятивтік) қызметімен байланысты. Соның негізінде ғасырлар бойы халықтың көкірегінде жатталып, жадында сақталған көне тамырлы сөздердің тарихына үңіліп, жасалу және сақталу жолдарының тілдік құралдарын анықтау, мағыналық даму заңдылықтарын көрсету, көнеру себептерін ашудың лексикологияға, тарихи лексикологияға қатысты теориялық мәні болса, ал түсіндірме, этимологиялық, екітілді аударма сөздіктер жасауға, оларды сапалық-мазмұндық жағынан неғұрлым жетілдіре түсуге көмектесіп, қазіргі қоғамдық-әлеуметтік сұранысқа сай практикалық та жүк көтереді.

Осы зерттеулердің нәтижесінде ұлттың инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тілі арқылы ғасырлай бойы қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну міндетін құрылымдық лингвистиканың лексикология саласының шеңберінде толықтай іске асыру мүмкіндігі шектеулі екендігі байқалады. Сондықтан зерттеу өрісінің кеңеюі лексикология қойнынан этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану сияқты іштей жіктелуді қажет етті. Осы бағыттағы лексикологиялық зерттеулердің бірде сөздік қордың қойнауында сақталып, көне дәуірден келе жатқан байырғы лексиканың мағына-мазмұнын ашуға бағытталғанын байқасақ, енді бірде этнос болмысынан, дүниетанымынан туындаған тұла бойы тарихқа тола тілдік фактілердің сырын ашып, пайда болу уәждерін айқындауды мақсат ететінін көреміз. Бұл сала көп жағдайда этностың шығу тегін, оның салт-дәстүрін, ата-бабаларының тағылымын, елдік қасиетін, қоршаған табиғи ортасын, сондай-ақ этнос өмір тіршілігіне қажетті де ерекше орын алатын заттық (материалдық) мәдениеттің қыр-сырына да ерекше мән беріп келеді. Бұл бағыттағы зерттеулердің орындалуы лексикология бөлімінің төмендегі ғылыми жобаларында көрініс тапқан: «Қазақ тіліндегі лингвомәдениеттанымдық концептілер және олардың жүйесі әртүрлі тілдерде салыстырылуы» (2003-2005 жж.); «Қазақ тілі лексикасының лингвоелтанымдық аспектілері» (2006-2008 жж.); «Қазақ мәдени кеңістігінің этномаркерлік лексикасы» (2009-2011 жж.); «Ұлттық идея – Қазақстанның дамуының негізі» қолданбалы зерттеу бағдарламасы аясында «Қазақ тілінің ұлтты рухани тұтастырушылық қызметі» (2007-2009 жж.).

Өз бастауын лексикологиялық зерттеулерден алған бұл бағыттағы ізденістер бірте-бірте өздерінің зерттеу нысанын, бағыт-бағдарын айқындап, тәсілін ұстартып, даму, жетілу және соған сай жіктелу үстінде. Соның айғағы – Институттағы лексикологияның бір тармағы іспеттес жеке этнолингвистика бөлімі. Сол бөлімде орындалған академик Ә.Қайдардың «Қазақтар: Ана тілі әлемінде» атты 4 томдық этнолингвистикалық сөздігі. Сонымен бірге бұл салаға қатысты әртүрлі тақырып бойынша қорғалған диссертациялардың (Е.Жанпейісов, Ә.Ахметов, Ж.Манкеева, Қ.Ғабитханұлы, Б.Сағын, С.Сәтенова, А.Жылқыбаева, А.Мұқатаева, Қ.Аронов, Р.Шойбеков, Б.Уызбаева, М.Мұсабаева, А.Сейілхан, Қ.Қайырбаева, Ә.Алмауытова, А.Ока т.б.) зерттеу тіні лексикологиямен сабақтас та, тамырлас та. Оның нақты дәлелін жоғарыда көрсетілген лексикология бөлімінің ғылыми-өндірістік жоспарлары негізінде орындалған іргелі зерттеулерінің тақырыптарынан да көруге болады.

Сонымен, этнолингвистика – халықтың этногенезін, тұрмыс-салты мен әдет-ғұрпын, мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті тұрмысын, этнос болмысымен материалдық және рухани тұтастықта мәдениетін сипаттайтын лексикологияның жаңа саласы. Осы екі саланың ортақтығы, ерекшелігі, зерттеу пәні т.б. қырлары туралы академик Ә.Т.Қайдаровтың және проф. Е.Н.Жанпейісов пен М.М.Копыленко еңбектерінде жан-жақты айтылған (Ә.Қайдаров Тарихи лексикология және этнолингвистика // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. 1988 ж., 33-38 бб.; Ә.Қайдаров. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері. 1998 ж.; Ж. Манкеева. Қолға алынған келелі іс // Білім және еңбек, 1985, № 9; Е.Жанпейі - Советская Этнолингвистика // Ана тілі, 1994, № 3, 20 қаңтар; Төрт түлік төңірегінде: жылқы // ҚР ҒА-сының Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 2006 ж., №1; Төрт түлік төңірегінде: сиыр // ҚР ҰҒА-сының Хабарлары. 2006 ж., №4; Төрт түлік төңірегінде: қой, ешкі. ҚР ҒА-сының Хабарлары. 2006 ж.; М.М.Копыленко. Основы этнолинвистики. 1995 ж.)

Осымен байланысты қазақ тілі лексикасының қыпшақтық қабатын ажырату және анықтау, тектес материалдарды теңестіру, инварианттарды салыстыру т.с.с. әртүрлі мәселеге қатысты ғалымдардың істеп жатқан жұмыстары қазақ тілі лексикасын және оның қалпына келтіріліп отырған ежелгі мәдени атауларын даму үстіндегі өлшем ретінде қарастыруға болады деп топшылауға мүмкіндік береді. Себебі жалпы қыпшақтық тілдік модельдердің сипаты тілдің барлық деңгейлерінде де көріне береді. Бірақ тілдің дамуының сенімді теориясын жасау үшін нақты тілдік деректер белгілі бір жүйеге негізделген кең түрдегі зерттеулерді талап етеді. Тек соның негізінде ғана қыпшақ лексикасының жалпы түркілік қордан бөлініп шығып қалыптасуын және одан әрі қарай жеке тілдерге ыдырауын айқындай аламыз.

Жалпытүркілік лексиканың айырмашылығы, негізінен, дыбыстық және морфологиялық (құрылымдық өзгерістер) деңгейлерді қамтиды да, семантикалық тұрғыдан жалпытүркілік біркелкілік сақталған. Қазіргі түркі тілдерінің көптеген грамматикаларының лексика бөлімінде, басқа да әртүрлі зерттеулерде жалпытүркілік атаулардың сан түрлі саласы көрсетілген. Қазақ тіліндегі олардың жалпытүркілік қабатын айқындау байырғы (базистік) лексиканың мағынасы мен құрылымын фоно-морфо-семантикалық корреляция негізінде қатар зерттеу арқылы анықтаудан басталады.

Ал байырғы сөздік қордың фоно-морфо-семантикалық құрылымы бірдей емес екендігі белгілі. Сондықтан да академик Ә.Т.Қайдаровтың «Структура односложных корней-основ в казахском языке» (1986) атты үлкен монографиясының көздеген мақсаты – түбір моносиллабтардың фоно-морфо-семантикалық табиғатын ашу. Онда қазақ тілінің байырғы лексикалық байлығының негізін құрайтын бір буынды түбірлер-негіздер талданып, сипатталады. Осы кітаптың қосымша сөздігінде жеке қолданылатын моносиллабтар ғана емес, тарихи туынды түбірлерде «сүрленіп» қалған, мағынасы күңгірттенген «өлі» түбірлер де берілген. Мәселенің бұлайша қойылуының маңыздылығы аталмыш еңбекте әрбір түркі тіліндегі «бір буынды түбір-негіздер бүкіл базистік лексиканың өзегін құрайтындығымен» түсіндіріледі.

Жалпы тіл заңдылығына сәйкес өзгеріп, әлденеше қырынан көріне алатын лексиканың оралымдық, икемділік мүмкіндігін көрсететін ерекшелігі – бөлім қызметкері, профессор С.Бизақовтың еңбектерінде (Қазақ тіліндегі сөз варианттары: докт. дисс. (2002)) жан-жақты қарастырылған жарыспалылық (варианттылық) құбылысы. Тілді байыту, жетілдірудің амал-тәсілдерін дамыту құралы ретінде ғалым оның дублет, морфологиялық, лексикалық, фонетикалық варианттарын дәйектеп көрсетеді.

Сол сияқты лексиканың номинативтік және этимологиялық қырларының тарихи қалыптасуында дыбысбейнелеуіш сөздердің де рөлі үлкен екені белгілі. Осы орайда бұл құбылысты арнайы зерттеген проф. К.Ш.Хұсайынның «Звукоизобразительность в казахском языке» (1988) атты еңбегі және оның салыстырмалы талдау көлемін кеңейтіп, дыбысбейнелеуіш бірліктерді функционалдық та, тарихи да тұрғыдан қарастырған «Дыбысбейнелеуіш теориясының негіздері» (2009) атты еңбегі. Соның нәтижесінде лексикалық бірліктердің дыбысбейнелеуіштік тегі анықталып, қазіргі қазақ тілінің лексикасының дыбыстық, морфологиялық және семантикалық ерекшеліктеріне дыбысбейнелеуіштік құбылыстың тигізер әсері айқындалған. Осы мақсатта ғалым алғаш рет қазақ тілі лексикасының негізінде бір және екі буынды түбір-негіздер деңгейінде дыбыстың түркітануда бейнелеу мәселесін зерттейді.

Бұрынғы кеңестік түркітануда қыпшақ тілдерінің лексикасы, оның лексика-семантикалық топтары жөнінде еңбек аз жазылған жоқ. (Юлдашев А.А. Лексика (Проспект) К сравнительно-исторической грамматике тюркских языков. Т. 4. - М., 1981; Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. - М., 1975; Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. - М., 1984; Историческое развитие лексики тюркских языков. - М., 1961; Исследования по грамматике тюркских языков. - М., 1962, Ч. 4. Лексика; Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикология. - Фрунзе, 1959, Ч.1; Меметов А.М. Источники формирования лексики крымско-татарского языка. - Ташкент, 1988 т.б.). Соның бірі лексикалық құрамы қазіргі қыпшақ тобындағы (әсіресе Орта Азия аймағындағы) тілдердің лексикасымен толық ия ішінара ортақтығымен ерекшеленетін қазақ тілінің де лексикалық құрамын зерттеуге қазақ тіл білімі дамуының барлық кезеңінде назар аударылып отырды. Лексикологияның жекелеген мәселелерін қарастырған ғылыми еңбектер, әртүрлі сөздіктер жарық көрді. (Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. Өңделіп, толықтырылған II басылымы (1988); Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы (1991)

Түсіндірме сөздік пен диалектілік және ономастикалық, терминологиялық лексиканың қорын жасау мақсатындағы жүйелі жұмыстардың нәтижесінде А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында миллиондаған карточка тізілді. Сонымен бірге сөздердің семантикалық және тақырыптық топтары бойынша да зерттеулер жүргізілуде (Болғанбаев Ә. Синонимдер сөздігі (1962); Айгабылов А. Профессиональные слова плодоовощеводства в казахском языке: автореф. дисс. канд. филол. наук (1976); Айтазин К. Профессиональная лексика рыбного хозяйства Казахстана: автореф. дисс. канд. филол. наук (1973); Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі (1991); Бизақов С. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі (2005) т.б.

Соның негізінде жинақталған қазақ тілі лексикасы тарихи тұрғыдан туыстас түркі тілдерімен, ескі жазба ескерткіштерімен, тіл дамуындағы әртүрлі тілдік деңгейлердегі тарихи сілемдермен салыстырылып, диахронды түрде талдауды қажет етеді. Оның басталуын түркі тілдерінің лексикасын зерттеуші К.М.Мұсаевтың «Лексикология тюркских языков» (М., 1984) атты монографиясымен байланыстыра қараған жөн секілді. Аталған еңбекте қыпшақ тілдерін, оның ішінде батыс қыпшақ тобының лексикасын салыстыра қараған осы бағыттағы зерттеулердің негізі жасалды деп қарауға болады. Өкінішке орай, осы тектес зерттеулердің жалпытүркілік тұрғыдан типологиялық сипаты әртүрлі объективті себептерге байланысты қажетті жалғастығын таппай қалды.

Шын мәнінде қазақ тілінің лексикалық құрылысының дамуын жеке бөліп қарастыру мүмкін емес. Себебі жалпы қыпшақтық тілдік модельдердің сипаты тілдің барлық деңгейлерінде де көрініс береді. Бірақ тілдік дамудың сенімді теориясын жасау үшін нақты тілдердің зерттелуінің мәні ерекше. Бұл қазіргі лингвистика ғылымы деңгейінің осы ия басқа тілдік мәселелердің теориялық шешімдерін ғана емес, сонымен бірге нақты тілдік деректерге негізделген кең түрдегі зерттеулерді талап етеді. Бұл тұрғыдан тілдің лексикалық деңгейі жай тілдік деректердің жиынтығы емес, ұлттың мәдени болмысын айғақтайтын таусылмас көз.

Қазақ тілі лексикасының да негізгі өзегі басқа түркі тілдерінікі сияқты мынадай маңызды қолданыс аяларымен байланысты сөздерде көрінеді: рухани байлық, материалдық болмыс, табиғат құбылыстары, фауна және флора, еңбек құралдары, ағза атаулары т.б. Ол салалардың нақты зерттеу нәтижелері Е.Жанпейісовтың (Этнолексика казахского языка (на материалах произведении М.Ауэзова. 1989 г.), Б.Қалиевтың (Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. 1988 ж.), С.Сәтенованың (Образно-фоновая основа устойчивых выражений образованных на основе лексики скотоводства в казахском языке: канд. дисс. 1997 г.; Ж.А.Манкееваның (Қазақ тіліндегі мәдени лексика: докт. дисс. 1997 ж.) т.б. зерттеулерінен көрінеді.

Соның ішінде қыпшақ тілдеріндегі лексикалық тұлғалардың байырғылығын және біркелкілігін жан-жақты көрсететін бірден-бір сала – күнделікті тұрмысқа қажетті, материалдық мәдениетке қатысты зат атаулары. Материалдық мәдениеттің сан қырлы салаларына қатысты қыпшақ тобына жататын тілдерде қалыптасқан атауларға тарихи-этнолингвистикалық зерттеу жасау өте күрделі еңбекті талап етеді.

Осы мақсатқа сай Ж.А.Манкееваның «Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері» (2008) атты монографиясында тарихи-рухани көздерден жинақталған мәдени атаулар тіл мен таным сабақтастығында кешенді сипатта қарастырылады. Қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетін бейнелейтін тілдік деректердің ұлтты тұтастырушы қызметі когнитивтік лингвистиканың антропоцентристік бағыты тұрғысынан сипатталады.

Қазақ тіл білімінде осы үрдістің жалғасып, өріс алуын «тіл – ұлтты рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, материалдық өндіріс пен тұрмыс күйін ұлттың рухани дүниесімен сабақтас сипаттайтын этнотаңбалар жүйесінің өзекті арқауы» деген қағидамен сипаттауға болады. Соған сәйкес этнос болмысын оның тілі (этнолексикасы) арқылы танып білу мақсатынан туындаған жоғарыда атап көрсетілген лексикологияның жаңа да дербес саласы – этнолингвистика.

Осы саладағы зерттеу жұмыстарының ішінде проф. Е.Н.Жанпейісовтің еңбектері өзінің теориялық деңгейімен, бай этнографиялық материалымен, кең ауқымды салыстырмалы, этимологиялық талдауларымен ерекшеленеді (Жанпейісов Е.Н. «Абай жолы» эпопеясының тілі. 1976 ж.; Жанпеисов Е.Н. Историко-этимологические заметки // Известия АН КазССР. Сер. филол., 1980, № 1; Жанпеисов Е.Н. Об этнографической лексике в произведениях М.Ауэзова // Вестник АН КазССР. 1983, № 3; Жанпейісов Е.Н. Этнолингвистика // Ана тілі. 1994, № 3, 20-қаңтар; т.б.)

Солардың арасында М.Әуезовтің шығармаларының материалы негізінде қазақтың этномәдени лексикасын тарихи-лингвистикалық зерттеуге арналған монографиясының орны бөлек (Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведении М.Ауэзова). 1989 г.)

Осы еңбекте материалдық мәдениетке, рухани мәдениетке, халықтық өлшемге, туыстыққа және отбасылық қатынастарға қатысты лексикадан тұратын бай материалды талдау үстінде басқа түркі тілдерінің салыстырмалы деректері де кеңінен пайдаланылған. Кітаптың соңында М.Әуезов шығармаларындағы этнолексемалардың тұтас тізімі жүйеленіп берілген.

Қазақ тіл білімінде лексиканың этномәдени қырлары жан-жақты қарастырылып, этнолингвистиканың өріс алып келе жатқан тұсында проф. М.М.Копыленконың осы мәселенің жалпы теориялық негіздерін түсіндіруге арналған «Основы этнолингвистики» (1995) атты монографиясы елеулі жаңалық болды.

Бұл жұмыс – жаңа зерттеу саласы, жеке пән ретінде тікелей этнолингвистика негіздерін, бұған дейінгі тілді зерттеу қойнауындағы оның нышандарын анықтаған, болашақ даму перспективасын көрсетуге арналған жалпы тіл біліміндегі тұңғыш зерттеу.

Қазақ тілінде зергерлік қолөнер саласындағы лексиканың зерттелуіне қатысты оны халықтың тарихымен, рухани мәдениетімен сабақтастыра қарап, ұлттық мәдениет тұрғысынан бағалап, орасан мол тілдік материал жинап, жан-жақты талдап түсіндірген Р.Шойбековтың еңбегінің орны ерекше Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі (1991); Лексика ювелирного искусства казахского языка: канд. дисс. (1987); Қазақ қолөнер лексикасы: докт. дисс. (2006)).

Ғалымның «Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы» атты кітабында зергерлік өнерінің шығу тарихы, әшекей бұйымдардың тұрмыста атқарған қызметі, оларды тұтынудағы салт-дәстүрлер, наным-сенімдер, асыл тастар мен зергерлік аспаптардың ерекшеліктері тілдік, этнографиялық, өнертану тұрғысынан кешенді түрде баяндалады. Автор мұнда зергерлік өнеріне байланысты сөздердің қалай жасалғандығы, мағыналары, этнографиялық мәні, шығу төркіні жайын түсіндіреді. Зергерлік өнеріне қатысты пайда болған этнографизмдерге, мақал-мәтелдер мен жұмбақтарға, тұрақты теңеулер мен сөз тіркестеріне этнолингвистикалық сипаттама береді. Бұл – зергерлік атаулардың тек материалдық мәдениет үлгісі ретіндегі мәнін анықтау емес, оларды ұлттық танымның архаикалық көрінісі ретіндегі мәдени-рухани қызметі мен әшекей бұйымы ретінде күні бүгінге дейін қолданылатын ұлттық мәдени бұйымды танытудың лингвомәдени қағидасы.

Тақырыптық топтастыру кәсіби лексикаға экстралингвистикалық сипаттама беруге, заттар мен құбылыстардың өздеріе тікелей бағытталған сөз топтарын анықтауға, лингвистикалық жалпы шолу жасауға, оның қазіргі кезеңдегі біртұтас жүйесін көрсетуге ыңғайлы әдістердің бірінен саналады» деген бағасымен негізінен келісе отырып, дегенмен, оның өне бойы жеткілікті болмайтынын, жоғарыда аталған мақсаттарға жету үшін кейде ономасиологиялық, лексика-семантикалық топта қарастырудың да қажеттілігі де байқалады.

Қазақ халқының рухани өрісіне қатысты лексиканың бір саласы – оның ұлттық-мәдени болмысын танытатын, адамдардың өзара қарым-қатынасы барысында туындайтын, жағымды және жағымсыз көңіл-күйді сипаттайтын идиоэтникалық сөз орамдары. Ондай сөздер әр адамның мінез-құлық ерекшелігінен, өмірге, қоршаған ортаға деген қатынасынан, жұмыстағы, үйдегі қалыптасқан жағдайынан, тұрмыс-тіршілігінен туындайтын, солардан байқалатын эмоциялық жағдаймен байланысты айтылады.

Ғалым С.Бизақов «Көңіл-күй лебіздерін білдіретін сөз орамдары» (2007) атты монографиясында: «Қуанышы мен қиыншылығы, ризашылы-ғы мен реніші, жетістігі мен кемшілігі, өкініші мен қайғы-мұңы, жиіркеніші мен сүйініші, сыйлауы мен жек көрініші қатар жүретін бұл фәни дүниеде тіршілік иесінің эмоцияға толы тебіренісі мен сезімін танытатын сөзқолда-ныстарын көңіл-күй лебіздері» – деп атайды.

Көңіл-күй лебіздеріне қатысты лексика адамдардың күнделікті қарым-қатынасында жарасымды үйлесім табу нәтижесінде орын алатын қилы құбылыстарды сіңіріп қорытатын адам жанының сырлы әлемі іспеттес. Олар өзінің сыр-сипаты жағынан да, мағына тиянақтылығы мен тұтастығы жағынан да тіркесе айтылуы мен стиль жағынан да, қолданылу сәттері жа-ғынан да өзіне тән ерекшелігі бар тіліміздің қалыптасқан сөз топтарын, сан-салалы тізбегін, тіліміздің өзіне лайық ұлттық қасиетін айқындайтын айрықша бір бөлігі.

Бүгінгі күнгі тіл білімінде қазақ лексикасын зерттеудің жаңа лингвистикалық бағытқа сай жалғастығын функционалды, когнитивті лингвистика салаларынан таба алады. Соның нәтижесінде адам қоғамының қарым-қатынас және таным құралы (оның нақты көрінісі – лексика) ретіндегі тілдің тарихи-динамикалық категория ретінде жаңа деңгейдегі зерттеу нысанына айнала алатын ғылыми негіздері бар. Осымен байланысты қазақ тіліндегі мифологиялық лексика, көркем мәтін кеңістігіндегі мәдени коннотация мен концептуалдық жүйе, тезаурустық лексика т.б. лексикалық байлықты кешенді зерттеуге арналған Қ.Ғабитханұлы, А.Хабиева, А.Әмірбекова, Г.Сабирова т.б. еңбектерінің мәні аса өзекті (Ғабитханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. 2006 ж.; Хабиева А. Тарихи лексиканың мазмұндық құрылымындағы коннотаттық компоненттер (Махамбет шығармашылығы негізінде): канд. дисс. 2007 ж.; Әмірбекова А. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшелігі (М.Мақатаев поэзиясы бойынша): канд. дисс. 2006 ж.); Сабирова Г. Көркем тілді адамтану парадигмасы тұрғысынан зерттеу (Ж.Нәжмеденов өлеңдері негізінде): канд. дисс. 2010 ж.).

Антропоөзектік бағытта жүргізіліп жатқан зерттеулердің барысы тіл мен мәдениеттің байланысы тіл білімінің қазіргі лингвомәдениеттану саласында ерекше мәнге ие екенін көрсетіп отыр. Бұл екі фактордың тоғысуы нәтижесінде пайда болған тілдік деректер ұлт мәдениетін немесе ұлт тарихын, халықтың қоғамдық өмірін бейнелеп қана қоймай, ана тілінің сөздік қоры байлығының көрсеткіші ретінде де танылады. Мысалы, тіл мен мәдениеттің атауына ұйытқы болған этнографизмдер – ана тілі байлығының бір бөлшегі. Бұл атаулар – тілдік қазынаның сүбелі саласының бірі және бүгінде жалпыхалықтық қолданыста жоқ кейбір байырғы сөздер мен сөз тіркестерінің мағына-мәнін танытатын мәдени әрі тарихи ақпараттар көзі.

Бірақ этностың көне дәуіріндегі тарихынан, мәдени өмірінен хабардар ететін этнографизмдер, тілімізде мағынасы ұмыт болған әртүрлі этноатаулар олардың сырын ашуды, танытуды қажет етеді. Осы орайда қазақтың қара сөзін бағзы мәдениеттің жетегінде тіл арқылы анықтап, келер ұрпақтың санасына зор мақтанышпен жеткізу – ұлт болмысын, ұлт мәдениетін танытудың бір жолы. Осыған орай, қазақ лексикасындағы лингвокультуремалар ретіндегі этнографизмдер, ескіліктер т.б. этнодеректер мәдени-рухани байлықтың бір көзін құрайды. Қазірде бұл этноатаулар қоғамдық қарым-қатынас кезінде белсенді қолданылмаса да, бұл сөздердің дені диалектілік лексикада, тұрақты сөз тіркестері мен мақал-мәтелдердің құрамында, тарихи көркем шығарма тілінде, ауыз әдебиеті, фольклор мен эпос тілінде сақталған.

Осыған орай қазіргі лингвистика саласындағы ғылыми ой дамуының жаңа үрдістері оның айқын адамтанымдық бағытын белгілейді. Осылайша мәдени- әлеуметтік әрекет үстіндегі тілді тұтынушының тілін (оның ішінде ең «сезімтал» бөлігі лексикалық деңгейі) тануда адамды, социумды жан-жақты зерттеу тіл білімінде өз кезегінде функционалды парадигма туғызды. Осымен байланысты қазіргі лингвистиканың құрылымын өзгерткен әртүрлі ғылыми теориялар, оның дәстүрлі түрде қалыптасқан салаларының арасындағы шекараны тоғыстырып, кешенді сипатпен толықтырды. Соның нәтижесінде жалпы тіл білімінде қалыптасқан социолингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоелтану т.с.с. сабақтас ғылым салалары зерттеу нысанының өзегін тілдің өзі емес, тілді құрал ретінде пайдаланатын тілді тұтынушының болмысын, іс-әрекетін, таным-пайымын зерттеуге бағытталған адамтанымдық мақсат құрайды.

Атап айтқанда, сол тілде сөйлеушінің ішкі әлеміне ерекше көңіл бөлу мақсаты тіл білімінің басқа да (философия, тарих, психология, логика, әлеуметтану, этнография, мәдениеттану т.б.) ғылымдармен тоғысуына әкелді. Осының нәтижесіндегі лингвистикалық зерттеулердің тұтастық (интеграциялық) сипаты ерекше көрінетін лексикалық деңгейдегі тілді ұлтпен біртұтас жүйе ретінде айқындайды. Соның нәтижесінде лексиканың, көне атаулардың таңбалану уәждемесінің мәдени құндылыққа ие болу ерекшелігінің анықталуы адамтанымдық бағыттағы лексикологиялық зерттеулердің өзегіне айналды.

Бөлім қызметкерлері «Мәдени мұра» бойынша, басқа да Институт шығарған әртүрлі сөздіктердің автор, құрастырушы, жауапты шығарушы, редакторлар алқасының құрамында еңбектеніп келеді (Онбестомдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігі» - Ж.Манкеева; «Синонимдер сөздігі», «Варианттар сөздігі» - С.Бизақов; «Қазақша-орысша сөздік», «Қазақша-орысша-ағылшынша этнолингвистикалық сөздік», «Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік» - К.Хұсайын).

Болашаққа ұласатын жұмыстарда заттық және рухани мәдени ұғымдардың тілдік көріністері (этнографизмдердің, лингвокультуремалардың,лингвоелтанымдық бірліктердің, этномаркерленген ескіліктердің) мәдени ұғым ретінде санада қалыптасуы мен аталуы, сөз ретінде ұлт жадында терең сақталуына негіз болатын стереотиптік, ассоциативтік, перцептивтік, сенсорлық т.б. психикалық аппараттардың қызметтерін психолингвистикалық талдау мәселелері жан-жақты зерттелуі тиіс. Бұл лексикологиялық зерттеулерді антропоөзектік парадигмаға сай жүргізіп, тіл арқылы этнос болмысын танудың когнитивтік деңгейіне терең бойлауға мүмкіндік береді.

Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат

ҚР БҒМ ҒК А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты лексикология бөлімінің бас ғылыми қызметкері – Манкеева Жамал Айтқалиқызы, филология ғылымдарының докторы: 10.02.06 – түркі тілдері (1997 ж.), профессор (2002 ж.). Ж.А.Манкеева 1950 жылы 26 сәуірде Орал облысы, Шыңғырлау ауданы, Шілік кеңшарында туған. 1972 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін үздік дипломмен бітіріп, осы университеттің аспирантурасына (күндізгі бөліміне) қалдырылған. 1977 жылдан осы кезге дейін А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында қызмет істейді.

2001 жылдан бастап Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті қазақ тілі теориясы мен әдістемесі кафедрасының профессоры ретінде қазақ тіл біліміндегі жаңа бағыттар бойынша дәріс оқиды.

ҚР жоғары оқу орындарын бітіруші мамандарды даярлау ісіне мемлекеттік емтихан комиссиясының төрағасы ретінде атсалысады. Мемлекеттік тілді оқыту және игеруге байланысты Қазтест жобасына, басқа да оқулықтар мен сөздіктерге сарапшы ретінде қатысады. Қазіргі қазақ тіл білімін дамытып, жаңа деңгейде зерттеуге байланысты бірнеше ғылыми жобалардың орындаушысы және жетекшісі ретінде еңбек етеді.

1998 жылдан – А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.02 – қазақ тілі және 10.02.06 – түркі тілдері мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д. 53.38.01 диссертациялық кеңестің мүшесі, 2000 жылдан – диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы, 2001 жылдан – лингвистикалық басылым «Тілтаным» журналының жауапты редакторы.

Әмірбекова Айгүл Бәйдебекқызы - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің меңгерушісі, филология ғылымдарының кандидаты.

Ғабитханұлы Қайрат - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің жетекші ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты, доцент.

Хабиева Алмагүл Алтайқызы - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің жетекші ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты.

Талғатқызы Гүлнара - А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Лексикология бөлімінің ғылыми қызметкері.

Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым ком

Институт тарихы

1990

Тіл мәдениеті бөлімі

Бөлімінің айналысатын негізгі тақырыптары

Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат

Ономастика бөлімі

Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат

Фонетика бөлімінің тарихы

Терминология бөлімінің тарихы

Терминология орталығының қызметкерлері туралы ақпарат

Этнолингвистика бөлімінің тарихы

Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат

Бөлім тарихы туралы ақпарат

Бөлім айналысатын өзекті мәселелер

Бөлімдегі қызметкерлер турлы ақпарат

Компьютерлік лингвистика бөлімінің тарихы

Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат

«Әлеуметтік тіл білімі» орталығы туралы

Грамматика бөлімінің тарихы

Лексикология бөлімінің тарихы

Бөлім қызметкерлері туралы ақпарат

Дереккөздер