Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Аюка хан, кейде Аюке хан (қалм. Аюши хан, орыс. Аюка хан, 1642 – 1724) – Еділ қалмақтарының төртінші бас тайшысы (1672-1698), тұңғыш қалмақ ханы (1699-1724). Моншақтың үлкен ұлы әрі мирасқоры, Шукур-Дайчиннің немересі.
| Аюке | ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 1672 — 1724 | ||
| Ізашары | Моншақ | |
| Ізбасары | Черен Дондук | |
| Өмірбаяны | ||
| Дүниеге келуі | 1642 | |
| Қайтыс болуы | 1724 | |
| Династия | Керейт | |
| Әкесі | Моншақ | |
| Жұбайы | Эренцен, Уанджал, Абухан, Дармабала | |
| Балалары | Чакдор-жаб, , Гунджап, Санчджап, Гунделек және Галдан-Данжин | |
өңдеу  | ||
Өмірбаяны
Болашақ қалмақ ханы балалық шағын Жоңғарияда өткізген. Туған кезіндегі есімі "Аюши" еді (ұзақ өмір буддасы Амитаюсаның қысқартылған аты), алайда орыс тарихына Аюка ретінде енді. 1654 жылы атасы Дайчинмен Еділдің бойына жетті. 1672 жылы әкесі Моншақтың өлімінен кейін туыстарының көмегімен Қалмақ ордасының бас тайшысы атанды.
Аюка Еділ қалмақтарын біріктіріп, өз иеліктерінің аумағын біраз кеңейтті. Жоңғариядан көшіп келген бір топ торғауыттар Аюканың билігін мойындап, Қалмақ ұлысының санын арттырды.
1670 жылы қазақ жерiне басып кiрген. 1673 жылы ақпанда Ресей патшасының қол астына кiргендiгi жөнiнде ант бередi. Орыс әскеріне арқа сүйеп, түрік сұлтанына, Солтүстік Кавказ тұрғындарына, Қазақ, Түрікмен, Хиуа хандықтарына қарсы жорықтар жасады. Аюкенiң атты әскерi Қырым соғысында орыстар жағында болады. 1681 жылы орыс әкiмшiлiгi оған дуанбасы атағын бередi. 1682-1683 жылдары Аюкенiң әскерi Ресей үстемдiгiне қарсы көтерiлген башқұрт көтерiлiсшiлерiн қырғынға ұшыратады. 1696 жылы орыс әскерiмен бiрге Азау(Азов) қамалын алады. Сенiмдi қызметi үшiн Петр I оған алтын қылыш тарту еткен.
1690 жылы Далай лама қалмақ тайшысы Аюкаға хандық титул мен мөрді ұсынды.
Еділдің төменгі ағысындағы билігін нығайту мақсатында ресей билігі Аюканының және оның одақтастары болған дербет тайшылары мен нойондарының әскерін Астрахан (1705-1706), Булавин (1707-1709) көтерілістерінде, Солтүстік соғыс (1700-1721) барысында кеңінен қолданды.
Аюке таққа мұрагерi етiп ұлдарының кенжесi Серен Дондукты қалдырған.
Галерея
 |  |  |  |
Әдебиет
- Тепкеев В. Т. Аюка-хан и его время / Отв. ред. А.Н. Команджаев. Элиста: КалмНЦ РАН, 2018. – 359 с.
- Аюка // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб., 1900. — Т. 2: Алексинский — Бестужев-Рюмин. — С. 366—368.
- К. Д. Э. Аюки // Энциклопедический лексикон: В 17 т. — СПб.: Тип. А. Плюшара, 1835. — Т. III: АРА—АФО. — С. 524—527.
- Лари Илишкин, Знаменитые калмыки прошлого, Элиста, 2010, стр. 8 — 14
- Цюрюмов А. В. Калмыцкое ханство в составе России: проблемы политических взаимоотношений. — Элиста: Джангар, 2007.
- Шовунов К. П. «Очерки военной истории калмыков (17-19 вв.)».
- Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ayuka han kejde Ayuke han kalm Ayushi han orys Ayuka han 1642 1724 Edil kalmaktarynyn tortinshi bas tajshysy 1672 1698 tungysh kalmak hany 1699 1724 Monshaktyn үlken uly әri miraskory Shukur Dajchinnin nemeresi AyukeLauazymyEdil kalmaktarynyn hany1672 1724Izashary MonshakIzbasary Cheren DondukӨmirbayanyDүniege kelui 1642 1642 Қajtys boluy 1724 1724 Dinastiya KerejtӘkesi MonshakZhubajy Erencen Uandzhal Abuhan DarmabalaBalalary Chakdor zhab Gundzhap Sanchdzhap Gundelek zhәne Galdan Danzhinondeu ӨmirbayanyAmsterdamda zharyk korgen francuz kartasyndagy Ayuke hannyn ordasy Camp de l Ajuka Chan Bolashak kalmak hany balalyk shagyn Zhongariyada otkizgen Tugan kezindegi esimi Ayushi edi uzak omir buddasy Amitayusanyn kyskartylgan aty alajda orys tarihyna Ayuka retinde endi 1654 zhyly atasy Dajchinmen Edildin bojyna zhetti 1672 zhyly әkesi Monshaktyn oliminen kejin tuystarynyn komegimen Қalmak ordasynyn bas tajshysy atandy Ayuka Edil kalmaktaryn biriktirip oz ielikterinin aumagyn biraz kenejtti Zhongariyadan koship kelgen bir top torgauyttar Ayukanyn biligin mojyndap Қalmak ulysynyn sanyn arttyrdy 1670 zhyly kazak zherine basyp kirgen 1673 zhyly akpanda Resej patshasynyn kol astyna kirgendigi zhoninde ant beredi Orys әskerine arka sүjep tүrik sultanyna Soltүstik Kavkaz turgyndaryna Қazak Tүrikmen Hiua handyktaryna karsy zhoryktar zhasady Ayukenin atty әskeri Қyrym sogysynda orystar zhagynda bolady 1681 zhyly orys әkimshiligi ogan duanbasy atagyn beredi 1682 1683 zhyldary Ayukenin әskeri Resej үstemdigine karsy koterilgen bashkurt koterilisshilerin kyrgynga ushyratady 1696 zhyly orys әskerimen birge Azau Azov kamalyn alady Senimdi kyzmeti үshin Petr I ogan altyn kylysh tartu etken 1690 zhyly Dalaj lama kalmak tajshysy Ayukaga handyk titul men mordi usyndy Edildin tomengi agysyndagy biligin nygajtu maksatynda resej biligi Ayukanynyn zhәne onyn odaktastary bolgan derbet tajshylary men nojondarynyn әskerin Astrahan 1705 1706 Bulavin 1707 1709 koterilisterinde Soltүstik sogys 1700 1721 barysynda keninen koldandy Ayuke takka murageri etip uldarynyn kenzhesi Seren Dondukty kaldyrgan GalereyaAyuka hannyn 1685 zhylgy mәskeulik bileushilerge haty Ayuka hannyn knyaz Golicynge haty 1697 Ayuka hannyn 1698 zhylgy haty Ayuka hannyn orys patshasyna 1714 zhylgy hatyӘdebietTepkeev V T Ayuka han i ego vremya Otv red A N Komandzhaev Elista KalmNC RAN 2018 359 s Ayuka Russkij biograficheskij slovar v 25 tomah SPb 1900 T 2 Aleksinskij Bestuzhev Ryumin S 366 368 K D E Ayuki Enciklopedicheskij leksikon V 17 t SPb Tip A Plyushara 1835 T III ARA AFO S 524 527 Lari Ilishkin Znamenitye kalmyki proshlogo Elista 2010 str 8 14 Cyuryumov A V Kalmyckoe hanstvo v sostave Rossii problemy politicheskih vzaimootnoshenij Elista Dzhangar 2007 Shovunov K P Ocherki voennoj istorii kalmykov 17 19 vv Ajbyn Enciklopediya Bas red B Ө Zhakyp Almaty Қazak enciklopediyasy 2011 880 bet ISBN 9965 893 73 HBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet