Ген (көне грекше: γένος — тұқым, тек) — тұқым қуалаудың қандай да бір элементтер белгісін қалыптастыруға жауапты материалдық бірлік. Генде жасушаның құрылымы мен қызметін анықтайтын генетикалық ақпарат болады. Бір организмнің Гендер жиынтығы оның генотипін құрайды.Ген терминін алғаш рет 1909 жылы Дания ғалымы В.Йогансен енгізді. Барлық Гендер ДНҚ-дан тұрады және әрбір жеке жасушадағы мыңдаған осындай Гендер жеке ДНҚ молекуларының үзіндісі түрінде емес, хромосома деп аталатын, ірі құрылымдық бірлік құрамында болады. Жасушаның бөлінуі кезінде бұл хромосомалар екі еселенеді және жаңа түзілген жас жасушалар осындай ата-аналық Гендер жиынтығының көшірмесін алады. Соның нәтижесінде жасушаның барлық белгілері (қасиеттері) ұрпақтан ұрпаққа беріледі, яғни тұқым қуалайды. Әртүрлі органимздердегі Геннің орташа ұзындығы 1000 нуклеотид негіздерінің жұбынан құралады деп есептеуге болады. Мыс., жануарларда кездесетін SV-40 вирусындағы ДНҚ-ның ұзындығы 5000 нуклеотид, яғни ол 5 геннен; Т4 бактериофагы — 200, ішек бактериясы — 4600, ал адамның гаплоидты жасушасы 100000 — 500000 Гендерден тұрады. 1865 жылы чех ғалымы Г. Мендел организм белгілерінің жеке тұқым қуалайтынын және шағылысу (будандастыру) кезінде ұрпақтарында жоғалмай сақталатынын анықтады.
Будандардың бірінші ұрпағында ата-ананың біреуінің ғана белгісінің басым болуы доминанттық деп аталады. Генетикада Гендерді латын әліпбиінің әріптерімен белгілеу қалыптасқан, мыс., доминантты Генді бас әріппен (А), ал рецессивті (басылыңқы) Генді кіші (а) әріппен белгілейді. Микроорганизмдерде белгілі бір қосылыстар синтезіне жауапты Гендерді сол қосылыстар атауының алғашқы әріптерімен және “+” (қосу) белгісімен белгілейді, мыс., hіs+ — гистидин Гені, leu+ — лейцин Гені, тағыда басқа Гаметалардың түзілуі мен ұрықтану процестеріндегі әртүрлі Гендер бойынша белгілердің тәуелсіз ажырауы мен гомологтық емес хромосомалар әрекетінің арасындағы қатарластық (параллелизм), тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясының негізін қалады. Бұл теория бойынша Гендер хромосомаларда тізбектеле орналасады да, олар тұқым қуалаушылықтың материалдық негізін қалайды (қ. Мейоз). Жасушадағы ақуыздың синтезделуі және олардың қарым-қатынасы туралы ақпарат тек Гендерде болады, яғни әрбір Ген белгілі бір ақуыз (полипептидті тізбек) синтезіне жауапты. Ақуыз синтезін бақылай отырып, Ген организмдегі барлық химиялық реакцияларды басқарады, яғни оның белгілерін (мысалы, шаштың түсін, қанның тобын, өсуді және т.с.с.) анықтайды. Гендер өзінде болатын ферменттер құрылымы және басқа жасушалық ақуыздар туралы ақпарат есебінен жасушалық метаболизмге бақылау жасайды. Ал ферменттер тірі организмдерде жүретін барлық химиялық реакцияларды басқаратын биокатализатор рөлін атқарады.Геннің құрылымы мен қызметін, Ген мен ферменттер арасындағы өзара байланысты әрі қарай тереңдете зерттеудің нәтижесінде “бір ген — бір полипептид” деген ұғым тұжырымдалды.Геннің қызметі туралы қазіргі көзқарастың қалыптасуына Америка ғалымдары Д. Бидл, Э. Тейтем (Татум) және С. Бензер жүргізген зерттеулердің әсері көп болды (1940 — 60).
ДНҚ-да “жазылған” (кодталған) тұқым қуалау туралы генетикалық ақпарат РНҚ молекуласына беріледі де, ақуыз биосинтезі (трансляция) нәтижесінде ақуыз молекулалары құрылымынан көрініс табады. Генетикалық ақпараттың ДНҚ-дан РНҚ арқылы полипептидтер мен ақуыздарға тасымалдануы экспрессия немесе Гендердің көрінуі деп аталады. ДНҚ-ның басқа Гендердің белсенділігін реттейтін бөліктерін реттеуші Гендер деп атайды. Реттеуші Гендер басқа молекулалармен әрекеттесе отырып, сол жасушадағы ақуыз синтезіне әсер етеді. Геннің маңызды қасиеттерінің бірі — олардың жоғары тұрақтылығының (ұрпақтар бойында өзгермеушілігі) тұқым қуалағыш өзгерістерге — мутацияға ұшырау қабілеттілігімен үйлесімділігі. Бұл қасиет табиғи сұрыпталудың, оның нәтижесінде организмдер өзгергіштігінің негізі болып табылады.
Дереккөздер
- Вирусология, иммунология, генетика, молекулалық биология. Орысша-қазақша сөздік. – Алматы, «Ана тілі» баспасы, 1993 жыл. ISBN 5-630-0283-X
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Gen kone grekshe genos tukym tek tukym kualaudyn kandaj da bir elementter belgisin kalyptastyruga zhauapty materialdyk birlik Gende zhasushanyn kurylymy men kyzmetin anyktajtyn genetikalyk akparat bolady Bir organizmnin Gender zhiyntygy onyn genotipin kurajdy Gen terminin algash ret 1909 zhyly Daniya galymy V Jogansen engizdi Barlyk Gender DNҚ dan turady zhәne әrbir zheke zhasushadagy myndagan osyndaj Gender zheke DNҚ molekularynyn үzindisi tүrinde emes hromosoma dep atalatyn iri kurylymdyk birlik kuramynda bolady Zhasushanyn bolinui kezinde bul hromosomalar eki eselenedi zhәne zhana tүzilgen zhas zhasushalar osyndaj ata analyk Gender zhiyntygynyn koshirmesin alady Sonyn nәtizhesinde zhasushanyn barlyk belgileri kasietteri urpaktan urpakka beriledi yagni tukym kualajdy Әrtүrli organimzderdegi Gennin ortasha uzyndygy 1000 nukleotid negizderinin zhubynan kuralady dep esepteuge bolady Mys zhanuarlarda kezdesetin SV 40 virusyndagy DNҚ nyn uzyndygy 5000 nukleotid yagni ol 5 gennen T4 bakteriofagy 200 ishek bakteriyasy 4600 al adamnyn gaploidty zhasushasy 100000 500000 Genderden turady 1865 zhyly cheh galymy G Mendel organizm belgilerinin zheke tukym kualajtynyn zhәne shagylysu budandastyru kezinde urpaktarynda zhogalmaj saktalatynyn anyktady Budandardyn birinshi urpagynda ata ananyn bireuinin gana belgisinin basym boluy dominanttyk dep atalady Genetikada Genderdi latyn әlipbiinin әripterimen belgileu kalyptaskan mys dominantty Gendi bas әrippen A al recessivti basylynky Gendi kishi a әrippen belgilejdi Mikroorganizmderde belgili bir kosylystar sintezine zhauapty Genderdi sol kosylystar atauynyn algashky әripterimen zhәne kosu belgisimen belgilejdi mys his gistidin Geni leu lejcin Geni tagyda baska Gametalardyn tүzilui men uryktanu procesterindegi әrtүrli Gender bojynsha belgilerdin tәuelsiz azhyrauy men gomologtyk emes hromosomalar әreketinin arasyndagy katarlastyk parallelizm tukym kualaushylyktyn hromosomalyk teoriyasynyn negizin kalady Bul teoriya bojynsha Gender hromosomalarda tizbektele ornalasady da olar tukym kualaushylyktyn materialdyk negizin kalajdy k Mejoz Zhasushadagy akuyzdyn sintezdelui zhәne olardyn karym katynasy turaly akparat tek Genderde bolady yagni әrbir Gen belgili bir akuyz polipeptidti tizbek sintezine zhauapty Akuyz sintezin bakylaj otyryp Gen organizmdegi barlyk himiyalyk reakciyalardy baskarady yagni onyn belgilerin mysaly shashtyn tүsin kannyn tobyn osudi zhәne t s s anyktajdy Gender ozinde bolatyn fermentter kurylymy zhәne baska zhasushalyk akuyzdar turaly akparat esebinen zhasushalyk metabolizmge bakylau zhasajdy Al fermentter tiri organizmderde zhүretin barlyk himiyalyk reakciyalardy baskaratyn biokatalizator rolin atkarady Gennin kurylymy men kyzmetin Gen men fermentter arasyndagy ozara bajlanysty әri karaj terendete zertteudin nәtizhesinde bir gen bir polipeptid degen ugym tuzhyrymdaldy Gennin kyzmeti turaly kazirgi kozkarastyn kalyptasuyna Amerika galymdary D Bidl E Tejtem Tatum zhәne S Benzer zhүrgizgen zertteulerdin әseri kop boldy 1940 60 DNҚ da zhazylgan kodtalgan tukym kualau turaly genetikalyk akparat RNҚ molekulasyna beriledi de akuyz biosintezi translyaciya nәtizhesinde akuyz molekulalary kurylymynan korinis tabady Genetikalyk akparattyn DNҚ dan RNҚ arkyly polipeptidter men akuyzdarga tasymaldanuy ekspressiya nemese Genderdin korinui dep atalady DNҚ nyn baska Genderdin belsendiligin rettejtin bolikterin retteushi Gender dep atajdy Retteushi Gender baska molekulalarmen әrekettese otyryp sol zhasushadagy akuyz sintezine әser etedi Gennin manyzdy kasietterinin biri olardyn zhogary turaktylygynyn urpaktar bojynda ozgermeushiligi tukym kualagysh ozgeristerge mutaciyaga ushyrau kabilettiligimen үjlesimdiligi Bul kasiet tabigi suryptaludyn onyn nәtizhesinde organizmder ozgergishtiginin negizi bolyp tabylady DerekkozderVirusologiya immunologiya genetika molekulalyk biologiya Oryssha kazaksha sozdik Almaty Ana tili baspasy 1993 zhyl ISBN 5 630 0283 X Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet