Қандауырша

Қандауырша — бассүйексіздер класының туысы. Дене ұзындығы 8 см дейін. Денесі ланцет тәріздес, мөлдір, желісі, (хордасы) дененің алдыңғы бөлігінде аяқталады. 7 түрі бар. Нақтылы түрі В. lanceolatum. Ол жылы және қоңыржай теңіздердің 10—30 м тереңдігінде өмір сүреді. Көбінесе теңіздің құмды түбінде, денесінің алдыңғы жағын құмнан шығарып жатады. Қорегі, планктон. Ұрықтануы сыртқы, ашық түрде. Жұмыртқалары суда дамиды. Дернәсілдері суда еркін жүзіп жүреді. Қарапайым желілермен омыртқалылардың арасындағы аралық сатыдағы жануарлар.

Қандауыршаның тіршілігі және сыртқы құрылысы

Теңіздің жағаға таяу таяз суларында құмға көміліп, басын жоғары қаратып жатқан қандауыршаның ауыз төңірегіндегі жиырма шақты мұртшалары тынымсыз қимылдап тұрады. Тұрқы 8 сантиметрден аспайтын қандауырша мұртшалары арқылы су ішіндегі ұсақ жәндіктерді қармап, қорегіне жаратады. Қандауыршаның алдыңғы және артқы жағы сүйірленіп бітеді. Оның арқасын бойлай созылған тері қатпары құйрығын қандауырдың ұшы тәрізді етіп жиектейді, бұл- қандауыршаның арқа және құйрық жүзбеқанаттары.

Қандауыршаның денесі екі бүйірінен қысыңқы келеді. Денесінің соңында- аналь тесігі, ал құйрық жүзбеқанатының құрсаққа қарай көмкерілген жиегінің алдында су шығатын тесігі болады.

Қаңқасы

Қандауыршада ми болмағандықтан, бассүйек те дамымаған, сондықтан ол бассүйексіз жануар болып саналады. Оның арқа жағын бойлай бас пен құйрықты жалғастыратын желі қандауыршаның денесіне тірек болып, ішкі қаңқа қызметін атқарады.Бұл желі қандауырша денесінде өмір бойы сақталады.

Қоректенуі

Қандауырша судағы ұсақ жәндіктермен қоректенеді.Оның асқорыту жүйесі мұртшалармен жиектелген ауыз шұқырағынан басталады.денесін бойлай созылған желінің астыңғы жағында бірнеше бөліктерден құралған асқорыту түтігі жатады. Түтіктің ауызға жалғасқан бөлігі жұтқыншақ деп аталады.Жұтқыншақта көлденең орналасқан бірнеше (жүздеген жұп) желбезек саңылаулары бар. Ол дене мен саңылаулар арасында желбезек қуысын түзеді. Жұтқыншақ- ішекке жалғасады да ішек түзу қалпында аналь тесігімен аяқталады. Қандауыршаның аузына түскен ұсақ қоректік заттар түйіршігі ауыздан жұтқыншаққа, одан түзу ішекке қарай бағытталады.

Тыныс алуы

Қандауырша жұтқыншақтың қабырғасындағы сансыз желбезек саңылаулары арасындағы перделер арқылы тыныс алады. Оның асқорыту және тынысалу мүшелерінің қызметі бірлесіп кеткен. Ауыздан жұтқыншаққа өткен су желбезек саңылаулары арқылы желбезек маңындағы қуысқа барғанда оның қабырғаларындағы қылтамырлар торабына сіңіп, қандауырша денесіне оттегін береді, сондай-ақ қорытылған қоректік заттар денеге өтеді.

Қандағы көмірқышқыл газ суға шығарылады да, газға қаныққан су жануардың су шығатын тесігі арқылы далаға бөлінеді.

Қан айналымы

Қандауыршада жүрек болмайды, түссіз қан арқа және құрсақта болатын ірі қантамырлардың жиырылуы арқылы бір шеңбер жасап, тұйық жүйемен денеге таралады. Мұның қантамырлар жүйесі буылтық құрттардың қантамырлар жүйесіне ұқсас.

Зәр шығаруы

Қандауыршаның зәршығару мүшесі желбезек қуысында орналасады. Бөлінді зат желбезек қуысындағы өте ұсақ өзекшелер арқылы желбезек қуысына бөлініп шығады.

Жүйке жүйесі және сезім мүшелері

Қандауыршаның жүйке жүйесі желі үстінде арқаны бойлай созылып жатқан түтік тәрізді өте қарапайым құрылысты болып келеді. Жүйке түтігінен дененің үстіңгі жағына және ішкі мүшелерге қарай жүйкелер тармақталып таралады. Қандауырша сыртқы химиялық және қарапайым тітіркеністерді сол жүйке тармақтарымен қабылдайды.

Қандауыршаның сезім мүшелері өте нашар дамыған. Оның есту мүшесі және көзі жоқ. Алайда күшті жарықтан қандауырша тітіркенеді. Тепе- теңдік мүшесі болмағандықтан, қандауырша суда жүзген кезде бір бүйірінен екінші бүйіріне аударылып, денесін қалыпты ұстай алмайды. Судың химиялық қасиетін иіс сезу шұңқыры арқылы сезіне алады. Ауыздың төңірегіндегі мұртшалары сипап сезу қызметін атқарады.

Көбеюі және дамуы

Қандауырша дара жынысты, оның жұптасқан аналық безі мен аталықбезі желбезек саңылауының маңындағы қуысында бірнеше қатар бұдыртармақтар түзіп жатады. Сырттай ұрықтанған уылдырықтан тұрқы 3,6-5,2 мм дернәсіл дамып, үш айға дейін сол сатыда тіршілік етеді. Дернәсілдер екінші-үшінші жылы жыныстық жағынан толысады.

Дереккөздер

1. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3

* Қайым,Б.Муханов,Р.Сәтімбекұлы,М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 167 б., ISBN 5-625-03599-7