Мұсылман жаулап алушылары Үндістан шекарасына тым ертеден-ақ, мәселен 711—713 жылдардың өзінде-ақ жетіп жүрді. Бірақ олар бұдан бес жүз жыл өткен соң ғана бұл жерлерге тұрақты орын теуіп, тұтас ғасырлар бойына осы елдің көптеген аудандарында саяси тұрғыдан билеуші болып алды, сөйтіп оның мәдени дамуына елеулі ықпал жасай отырып, үнді халқының көптеген бөлігін, ең алдымен, қанаудағы халықты мұсылман дініне енгізумен болды.
Алғашқы тарих
Алайда, ислам Үндістанды тұтастай бағындыра да алмады, бүкіл елдің және оның мәдениетінің дамуы жолындағы кезеңі де бола алмады. Сол себепті үнді-ислам өнерінің кезеңі мұсылман халықтары мәдениетінің тарихында кездейсоқ құбылыс болып қалғаны сияқты Үндістан үшін де ол кезең үнді мәдениеті дамуының тарихындағы негізгі емес, жай ғана қатардағы бір тарауы іспетті болды. Бірақ кейде кездесіп қалатыны сияқты оған мән бермей қоюға да, тіпті бұл кезеңді мен өнері тарихынан мүлдем шығарып тастауға да болмайды. Тұтас алғанда ерте ислам кезеңі, оған өкшелес Моғолдар кезеңі сияқты үнді тарихының біртұтас құрамды бөлегі болып табылады және де ол тарихтың біздің заманымызға дейінгі дамуына ықпал жасағаны жақсы мәлім. Қалай болған күнде де өнер саласында үнді-исламдық өзара ықпал өз жемістерін берді. Бұл кездегі елеулі сәулет өнерінің жетістіктерімен және осы кезеңнің ерекшелігі болып саналатын қолөнердің өркендеп гүлденуі тамсанта таң қалдырып, ғажайып шеберлігіне тәнті етеді.
Махмұд Ғазнауи ықпалы
Үнді мәдениетіне ислам жаулап алушыларының алғашқы қуатты соққылары мүлде теріс әсерін тигізді, Махмұд Газневи сұлтан (998—1030) бастаған жаулап алушылар жасағы өздерінің ауғандық астанасы Кабулдан шығып, басып кірді және Деканға дейін жетіп, үңділік көркем-өнер ескерткіштерін құртып жіберді. Дінге ессіз берілген ол жолындағының бәрін жайпап, «дінсіздердің» көптеген қасиетті жерлерін — ортағасырлық ғаламат діни құрылыстарын құртып жіберді, түгін қалдырмай тонап алды, үнді халқының аман қалдырылған бөлегін (негізінен қолөнерші шеберлер, сол сияқты бишілер мен музыканттар) өзінің ауғандық отанына құлдыққа айдап әкетіп, өздеріне басыбайлы жұмыс істеуге мәжбүр етті.
XI ғасыр басындағы бұл тонаушылық пен талқандаулар, жаулап алушылардың шектен тыс қаталдықтары тірі қалған үнділіктердің жазып қалдырып кеткен жазбаларынан ғана емес, мұсылман жылнамаларының көптеген авторлары хабарларынан, ең алдымен, әйгілі әл-Бируни жазбаларынан да мәлім болып отыр. Ол Махмұд жорықтарын және оның Тханесардағы, Матхурдағы, Канаудждағы, Гвалиордағы, Катьанджардағы храмдарды және Сомнатхпурдағы сол кездегі қасиетті орын есептелінетін Сурья храмын тас-талқан етіп, қиратқаны туралы егжей-тегжейлі жазып қалдырған. Газневилерден кейін мұра ретінде өкімет тізгінін қолға алған Грудтер әулетінің билігі кезінде (XII ғасыр) Солтүстік Үндістан мен Деканның едәуір бөлегі жаулап алынды, тек үнді субконтинентінің қиыр шығысы мен оңтүстігі ғана аман қалды. Ол тұстағы ел билеген үнділік әулеттер бытыратылып жіберілді. Олар әскери кастаның дәстүрлік ғұрыптарына сүйене отырып, дәл сол кез үшін күлкілі болып шыққан билік жолындағы «рыцарьлық» өзара қырғын соғыстар жүргізумен болды.
Ал мұның өзі, әрине, қандай да болсын біріккен қарсылықты қиындата түсті және берекесі қашқан, соғысқа құлықсыз үнділік дұшпандары сан жағынан әлдеқайда басым болуына қарамастан мұсылман жаулап алушыларының жеңіске жетуіне көмектесіп отырды. 1178 жылы Ненджабты жаулап алды және Дели түбіндегі шешуші ұрыста өзіне әлі де қарсылық көрсетумен болған үнді билеушілерін қирата жеңді. Мұхаммад жаулап алғанмен астанасын Үндістанға көшіргісі келмеді. Ол бұл жерге әкім етіп өзінің түрік құлы Кутб-уддин Айбекті отырғызды.
Кутб-уддин Айбек
Ал бұл батыл қолбасшы мұсылман өктемдігін Ганга жазықтығына да орнатты, Бихар мен Бенгалияны жаулап алды, сәйтіп өзінің бұрынғы қожайыны қайтыс болған соң, дербес билеуші алғашқы үнді сұлтаны (1206—1210) болып алды. Ол Мамелюктар (құлдар) әулеті дегеннің негізін қалаушы болды. Үндістанның XIII—XIV ғасырдағы мұсылман әулеттері жиі-жиі ауысуымен ерекшеленген кезеңі сахнаға кейде жігерлі қолбасшыларды, ал кейде рақат өмірді, қолбостықты, махаббат қызықтарын ғана күйттеген азғын билеп-төстеушілерді шығарған дөрекі соғыс күшінің дәуірі болған еді. Бұл билеушілерді қашан да өздеріне жақын жүрген жауласушы құлдары, сарай маңындағы адамдары мен әскербасылары тақтан түсіріп тастап отырды. Күшпен бағындырылған халық шектен тыс зорлық-зомбылықты бастан кешірумен болды, бірақ әлгі әкімдер өздерінің әскери-бағындырушы аппаратымен шалғай тұрғандықтан, олардың халық тұрмысына, халықтың қоғамдық және мәдени өміріне араласы тіпті де аңғарылмайтын. Бұл мұсылман келімсектерінің үзіліссіз ішкі күрестері белгілі бір дәрежеде көне үнді мәдениетінің бір қалыпта тұмшаланып сақталып қалуына көмектесті. Әрине, бұл сырттай қарағанда ғана еді, алайда 1212 жылдан 1328 жылға дейінгі аралықта мұсылман билігі Үндістанға түгел дерлік, сол сияқты оның Мадураиға дейінгі оңтүстік бөлегіне де орнығып болды.
Бірліктін әлсіреуі
Билік үшін күрес жаулап алушылардың алғашқы кездегі ислам діні арқылы нығайтылған бірлігін әлсірете берді. Ұсақ және ірі-ірі көтерілістер жекелеген облыстардың орталық өкіметтен азат болып, дербес мұсылман князьдерінің құрылуына әкеп соқтырды. Мәселен, 1337 және 1347 жыл- дар аралығындағы мұсылман билігінің тұсында-ақ Бенгалия мен Декан, осындай дербестікке ие болды. Самарқаннан шыққан Темір 1398 жылы Үндістанға баса-көктей кіріп Делиді жаулап алды, тонады; орталық өкіметтің уақытша әлсіреуін пайдаланған басқа провинциялар да мемлекеттік одақтан шығып кетті: XV ғасыр мен XVI ғасырдың басында Үндістан ішінде Кашмир, , Дели, , , , , сондай-ақ Солтүстік Декандағы сияқты өзара ұдайы жауласып өткен, көптеген дербес, ұсақ құрылды. Олардың өзара күресін және басқа саяси жағдайларды пайдаланған кейбір бұрынғы үнді мемлекеттері өздерінің дербестігін сақтап қалды, ал кей реттерде дербестіктерін қайтарып алып отырды. Мәселен Орталық және Тел-ка-Мандир. Жартасқа жасалған джайндық мүсіндер. Солтүстік-Батыс Үндістанда Раджпуттар мемлекеттерінің үлкен федерациясы өмір сүрді; жолы қиын Ориссаның шалғай облыстары ақыр соңында мұсылман әкімдері билеген көрші бағындырып алғанға дейін біраз уақыт бойына тәуелсіздікте болды; оңтүстіктегі Чолдар мен Паңдьялар әулеттерінің мемлекеттері иеленген үнді мемлекеттері мен Хампи басты қаласы болып табылатын Виджаянагар мемлекеті де өз дербестіктерін сақтап қалды. Негізінен алғанда Раджпуттар мен Виджаянагар мемлекетінің арқасында ислам басқыншылы- ғынан өзіндік негізгі ерекшеліктерін аман алып қалған көне үнді мәдениеті сақталып қалды.
Алайда, тіпті, мұсылман өкіметі бақылауында болған үнді облыстарының өзінде де мұсылмандар өмірінің саяси, қоғамдық, мәдени-діни формаларын күшпен енгізу арқылы да үнді мәдениетін біржолата жойып жіберу ешқашан да мүмкін болмағанын атап айта кеткен жөн. Үндістанның қиыр солтүстік-батысындағы, қазіргі кез- де қарайтын жекелеген аудандары туралы ғана бұлай деуге болмайды. V Тек қана өкімет басына келген моғолдар бірнеше рет әрекет жасаған соң барып XVI ғасырдың екінші жартысында Солтүстік Үндістан мен Декан аудандарын орталық өкіметтің бақылауына бағындырып, біртұтас үнді-мұсылман мемлекетін құра алды. Бахманидтер мемлекеті Бграр, Бидар, Биджапур және Голконду сияқты жекелеген мемлекеттерге бөлектеніп кеткен Декан ғана Моғолдар өкіметіне күшті қарсылық көрсетті. Ерте ислам кезеңінде — Моғолдар өкіметінің Акбар тұсында нығайып күшейгеніне дейінгі уақытта — жоғарыда айтылғандай, индуистік және джайндық сәулет өнерінің көптеген ескерткіштері талқандалды, мүсіндер құрып кетті немесе айуандықпен бүлдірілді, құдайлардың бастары жұлынып тасталды немесе танымастай етіп бүлдіріп қиратылды. Алайда, жаулап алушылар қолымен жасалған мұндай бүліншіліктер ақыр соңында олардың сол бүлінген құрылыстардың жарамды деген қалдықтарын өз өнері мен құрылыстары үшін пайдалануын мәжбүр етті. Құрылыстардың тұтас жұрнақтары, ең алдымен, бағандар (колонналар) мен мүсіндік әшекейлер жаңадан салына бастаған мұсылмандық құрылыстарға көшіріліп әкелінді. Бұдан келіп туатын ой: осылайша «ақиқат» діннің «дінсіздерді» жеңгендігі айқын дәлелденетін болғандықтан, мұндай, іс-әрекеттің өзін діншіл мұхаммедшілер мақтан тұтқан секілді. мен будда храмдары да осындай талқандаушы діни фанатизмнің табанына тапталды, ал Үндістандағы ең соңғы будда әулеті болған Палдар кезеңіндегі көптеген құрылыстардан ештеңе де қалған жоқ деуге болады. Қазіргі музейлерде сол дәуірдегі өнер үлгілері ретінде қойылған заттар — сол кездің шағын елді мекендерінде сақталып қалған жекелеген тас мүсіндер ғана. Буддалық монахтар ерекше қуғындалып, олардың көпшілігі құрбан болғанға ұқсайды.
Алайда, олардың қайсыбіреулері, сол сияқты дінге сенетін буддалықтар көрші елдерге қашып құтылған. Мәселен, буддаллық қашқындардың үлкен топтары Бенгалиядан шығысқа қарай шекаралық облыстарға және көршілес Бирмаға ағылды. Қашқындардың басым көпшілігі қарлы шекара арқылы солтүстікке, Непал мен Тибетке бет алды. Сөйтіп, осы кезден бастап Палдар кезеңіндегі үнді мәдениетінің бұл елдердегі жергілікті өнерге деген күшті әсері басталды. Көп ретте азғындаған және негізінен әскери-саяси өкімет мәселелерімен айналысқан ерте ислам әкімдері билеп-төстеген кезеңlе көптеген діни ғимараттар — бірінші кезекте мешіттер мен мұнаралар, медреселер (исламдық діни оқу орындары), көбінесе аумақты да керемет көрікті ескерткіш бейіттер, елдің әкімдері мен белгілі адамдарының мавзолейлері салынды. Ал мұның өзі Үндістан жеріндегі жаңа құбылыс еді және оның ескі үнді ғұрыптарына ешқандай да қатысы болмайтын.
Алайда, бұл кезде тұтас қалалар да пайда болып жатты. Ертеде салынған бекіністері, сарайлары немесе қорғандары және тұрғын үйлері мен базарлы көшелері caп түзеп, тұтастай аман сақталған қалалар дәл осы кезеңіне жатады. Көлемі мен маңыздылығы жөнінен бірінші болып есептелетін мұсылмандық сәулет комплексі Делиде сақталған. Ол — XIII гасырдың басына жататын, осында салынып, күні бүгінге дейін Делидің ең назар аударарлық орны болып есептелетін биік күмбез — Кутб-Минар алып мұнарасы. Бұл Кутб-уд-дин Айбектің тұсында салына бастап, Илтутмыш тұсында, шамамен 1230 жылы аяқталған. Делидің бұл комплекстен басқа ғимараттары: Кутб-уд-дин Айбектің үлкен мешіті, Ала-уд-дин Хильджапың мазары (1215) мен медресесі, сол сияқты Илтутмыштың (1235). Кутб-Минар өзіндік ерекшеліктерге бай және мейлінше әсем-ақ. Оның табанының диаметрі — 16 метр; 1794 жылы биіктігі 70 метр еді. Кейініректе, бүлінген жерлерін қалпына келтірген соң тағы да бірнеше метрге биіктеді.
Ілгері қарай шығыңқы кернеулі мұнараны қоршап тұрған төрт балкон оны бірнеше қатарға бөлшектеп тұр, ең төменгі балкон шамамен 33 метр биіктікте, екінші — 49, үшіншісі — 63, ең соңғы төртіншісі 71 метр биіктікте орналасқан. Сөйтіп, жоғары көтерілген сайын оның қабаттарының биіктігіде, диаметрі де біртіндеп кішірейе түсіп отырады. Мұнараның тік тұрқы ою-өрнекті жиырма төрт шығыңқы кернеумен бөлектенген. Олардың біреулері қырланып, шаршыланып келсе, екінші біреулері дөңгелек болып келеді. Төменгі қабатында бұлар араласып отырады да, екінші қабатында түгелдей дөңгелек, ал үшінші қабатында кілең тікбұрышты. Жоғарғы қабатта мұндай шығыңқы кернеу жоқ. Мұнара қызыл құмтастан салынған. Үшінші қабатының үстінде ақ мәрмәрдан жасалған жолақ бар. Бұл екі түрлі құрылыс материалының екеуі де ислам кезеңіне тән нышанды айғақтайды және бұл Ұлы Моғолдар кезеңіндегі көптеген сәулет комплекстерінде кездеседі. Кутб-Минарды көрген алғашқы европалықтар оның әсемдігін Флоренциядағы әйгілі Джотта кампаниласына теңестірген. Ол, әрине, бұдан 10 метр биік, бірақ көрші тұрған аумақты кафедралық со-бордың қалқасында, биіктігі көкке шаншылған құдіреті тұрғысынан мына оқшау тұрған Кутб- Минардай әсер қалдырмайды. Ислам сәулетінде бұдан биігірек бір ғана мұнара бар, ол — Каирдағы мұнарасы.
Кутб-Минар
Кутб-Минардың неменеге арналып салынғандығы дау тудыруда. Бұл жерде діншілдерді намазға шақыратын азаншыға арналған биіктік — мұнара салу ғана көзделмеген сияқты. Бұл жерде сонымен бірге ұнді дәстүрлерін есепке ала отырып, жеңіс құрметіне арналған, бұқара халыққа жақсы түсінікті боларлық әлдебір ескерткіш орнату жоспарланған болуы мүмкін. Мәселен, Джая-стамбха — Үндістан үшін өте ерте кездерден келе жатқан жеңіс мұнарасы. Бұл комплекстің басқа құрылыстарынан үлкенді-кішілі жұрнақтар ғана сақталған. Егерде олардың қызметі мен жоспары мұсылмандық сипатқа ие болса, жекелеген бөлшектері мұсылмандық көркемөнер үлгілері емес, қайта өте ертедегі, ал жекелеген жағдайларда сол құрылыстармен тұтас үнді өнерінің үлгілері болып келеді. Өте ертеректегі индуистік немесе джайндық құрылыстардан алынған, бедерлі әшекейлері бар колонналар мейлінше тартымды. Сөйтіп Делиде үнді сәулет өнерінің мұсылман жаулап алушылары қолға түсірген олжаларының музейі ұйымдастырылған десе де болғандай. Сонымен бірге мынадай да ой туады: бұл құрылыстарды басқарған ислам жолын қуушыларды кей реттерде ислам храмына тән сәндік оюлармен қоса индуистік сюжеттерді бейнелеген пішіндік әшекейлердің қатарласа орналасып отырғаны оншалық ыңғайсыздандыра қоймағанға ұқсайды. Ал мұның өзі исламдық діни өнердің адам бейнесін жасауға, әсіресе оны діни бағыттағы құрылыстарға салуға, тыйым салынатыны жайлы негізгі принципіне қарама-қайшы келетіні мәлім. Бұл жерде индуизм мен исламның өнер міндеттері жөніндегі бір-біріне мүлдем қарама-қарсы ұғымдары көрініс береді. Ислам дінінің ұстамдылығы мен пуритандық қаталдығы үнді өнеріндегі «діннен безген» құдайлар пантеонын құрметтеп, уағыздауға негізделген пішіндік бейнелеудің молдығы сияқты мұсылмандар үшін мүлде жат бағыттармен мүлде үйлеспейді. Тек сәулет өнері ғана емес, Үндістандағы мұсылман кескіндемесіндегі миниатюраның да бұдан кейінгі даму барысы өнердегі исламдық пуританизмді үнділік рух біржолата жеңгендігін көрсетеді.
Бұл жерде Делидегі өзіміз суреттеп отырған Кутб-Минар сәулет комплексінде Үндістаннан тыс жерлерде де аты шығып жүрген, біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларына жататын, көне жазулары бар Темір колонна деп аталатын және бір ескерткіштің бар екенін айтқан жөн. Колонна басқа жерден әкелініп, мешіт ауласына орнатылған. Вишну құдайға арналған бұл мұнараның басында әуел баста, сірә, Гаруда болған болса керек (мұндай колонналар Непалда, мәселен Катмандуда күні бүгінге дейін бар). Алайда, делилік колоннадан Гаруда алынып тасталған. Көп гасырлардан бері келе жатқан бұл колоннада күні бүгінге дейін бірде-бір тат ізі жоқ. Сөйтіп, біздер металл өңдеу жөніндегі көне үнділік техниканың ғажайып өнімімен істес болып отырмыз. Бұл тәрізді көне үнділік колоннаны мешіт ауласының дәл ортасына әкеліп орнатудың да өзіндік зор мәні болса керек. Өзара салыстырғанда бұл тәрізді мейлінше шағын үнділік колонна мен одан он есе дерлік биік Кутб-Минардың айырмасы тым үлкен, демек бұл екеуі тегіннен-тегін көршілес орналаспаған сияқты. Мұны исламның көне үнді мәдениетін жеңгендігінің және одан үстем екендігінің белгісі деп қана түсінген жөн сияқты.
Ал бұл белгінің бүгінгі жағдайда өз мағынасын сақтай қоюы неғайбыл. Қалай болған күнде де Темір колоннаның даңқы Кутб-Минардың сәулеті жағынан жетілгендігі жөніндегі даңқынан әлдеқайда асып түсіп отыр.
Аджмердегі мешіт
Ислам сәулетінің көне ескерткіштері қатарына Аджмердегі (Раджастхан) мешітті де жатқызуға болады, оның жайына қысқаша ғана тоқтала кетпекпіз. Аджмерді ерте кездің өзінде-ақ Махмұд Газневи де, Мұхаммад Гури де жаулап алып, екі рет талқандалған. Мұхаммад Гури болса, осындағы джайндардың әбден қиратылған жоғары мектебін мешітке айналдырады, ал кейініректе әуелі Кутб-уд-дин Айбек, кейіннен Илтутмыш оған қосымша құрылыстар салады. Оның «Архаи-динка-Джхомпра» деген аты бұл мешіттің екі жарым күн ішінде салынғаны (сірә, әңгіме «аяқталғандығы» жөнінде болса керек) жөніндегі аңызга байланысты шыққан. Делидегі сияқты мұнда да индуистік және джайндық құрылыстардан алынған колонналар мен басқа да құрылыс детальдары пайдаланылған (бұл мешіт Кутб-Минар сәулет комплексінен ертерек салынуы да мүмкін). Бұл мешіттегі Илтутмыш тұсында салынған жебе тәрізді аркалары бар жеті қақпа өзінің аса әсемдігімен ерекшеленеді.
Құрылысы түрлері
Үнді сәулет өнерінің одан бұрынғы даму тарихы үшін әдеттен тыс ерекше, осы кезде Үндістанда мұсылман дінінің қажеттіліктеріне байланысты дүниеге келген сәулет құрылысы түрлеріне қысқаша тоқтала кетелік. Бұл ретте бірінші орынды мешіт (мазджид) алуға тиіс. Ол бағаналар орнатылып, бірнешё дарбазалы галерея-аркадамен (ливан) қоршалған ауладан (сахи) тұрады. Бұл ғимараттың басты бөліктері — колонналар ұстап тұрған неф пен намаз оқуға арналған қуыстары (михраб) бар күмбезбен (макскра) жабылған орталық зал және кафедрадан (мимбар) тұрады.
Үлкен орталық мешіттерде (джамимазджид) әйелдерге арналған, оқшауланған бөлме бар. Мешіттің Ид мерекесі кезінде жаппай намаз оқуға арналған, намаз оқитын қуыстары мен кафедрасы бар ұзын тас қабырғасы (идғах) болады Мұсылман мектептері (медреселер) құрылысы жағынан мешіттерге ұқсас, алайда олардың орталық залы аудитория ретінде жабдықталғандығымен, ал аркалар мен нефтер орнында оқытушыларға, студенттерге арналған құжыраларға ұқсас шағын бөлмелері болуымен ерекшеленеді.
Ислам сәулет өнеріне тән қабір басындағы ескерткіштер — қабірстан немесе күмбездер өзіндік ерекшеліктерге ие, олар әдетте текше бейнелі және күмбезді болып келеді. Табыттың (қабір) өзі көбінесе жер астына, (макбар немесе тақхана) орналастырылады, ал келушілер үшін марқұм адамның көзі болып есептелетін кенотаф (зарих) күмбез астындағы басты бөлмеге қойылады.
Әрине, бұл тектес құрылыстардың бәрі де Үндістанға сырттан әкелінген және исламның қажеттіліктеріне байланысты туған. Олардың бәрі де өте ертеректегі алғы азиялық, ал кей реттерде ирандық және орта азиялық сәулет формаларына сәйкес жасалған. Бұған қоса айтылатын жай, Үндістанда салынған бұл құрылыстар детальдарында үнді сәулетінің ықпалы байқалатындығы. Ол, мәселен, сыртқы қақпалардың, колонналар мен ішкі бөлмелердің формаларынан айқын көрінеді. Сол сияқты сәндік әшекейлер түрлерінен де осыны көреміз, ал пішіндік бейнелеулер мүлдем болмайтын ислам сәулетінде бұл ерекше байқалады. Үнділік ислам сәулет өнеріне тән белгі — қоршаған табиғатпен жарасып тұратындығы; бұл көп ретте бақтарды аса шебер жоспарлаумен байланысты, мешіттер жанындағы діншілдерді намазға шақыруға арналған исламға тән мұнаралар Үндістанда мүлде дерлік кездеспейді. Сәулет құрылы- сында күмбездер пайдаланылады, ал олардың конструкциясы көп ретте ерекше жетілдірілген. Алғаш қа- рағанда ерте буддалық үңгір храмдарының есіктері мен терезелері көне үлгілер ретінде пайдаланылған сияқты көрінгенмен, жебе тектес аркалары бар қақпаларды бұл сәулеттің өзіндік белгісі деп атауға болады. Бұл екеуінің арасындағы анық байқалатын айырмашылық — ерте буддалық форма иілген және байланған бамбук ағаштарын пайдалана отырып, ағаш құрылысы техникасына сүйенген,. ал мұсылмандардың күмбездік конструкциясы, сірә, Алғы Шығыстың өте көне дәстүрлерінен туындайтын болса керек, тасты өңдеу техникасына негізделген.
Ахмадабад
Бұл тәрізді жалпылама ескертпелерден кейін Үндістандағы ерте исламдық сәулет ескерткіштері жайлы бірер дерек келтірелік. Үндістандағы ерте исламдық өнердің шоғырланған маңызды жерлерінің бірі Гуджараттың басты қаласы Ахмадабад болып табылады. Темір шабуылынан кейін XV және XVI ғасырларда, қаланы Ұлы Моғолдар әулетінен шыққан Акбар 1572 жылы жаулап алғанға дейін Ахмад-шаһтар әулеті биледі.
Дәл Ахмадабад сәулет ескерткіштерінен мұсылман әкімдері өз бағыныштыларының үнділік мәдениетін мүлдем жойып жібере алмаған дығының куәліктерін табуға болады. Үнділіктер көркемдеу жұмыстарында пайдаланылды, содан келіп унді сәулеті мен оның сәндік бейнелеу өнері мұсылмандық құрылыстарға ықпал жасады. Дәл осы арада, елдің шетінде, ірі орталықтар мен саясат шырғалаңынан шалғай жерлерде индуистік, джайндық және исламдық көркем-өнер бір-біріне бейбіт ықпал етіп, біріне-бірі ауыс-түйістік жасап жатты. Бұл ретте де бұл діндердің әрқайсысы-ақ өзіндік қасиеттерін сақтап қалуға тырысты, құрылыстың негізгі формалары заказ беруші қандай діннің адамы екеніне қарай ерекшеленіп отырды. Ақыр соңында мұсылмандардың жаулап алуынан бұрынғы Гуджараттың жоғары осынау өзара қарым-қатынастағы ең күшті элемент болып шықты. Егер де осы процеске осы заманғы көзқарас тұрғысынан шола қарайтын болсақ, бұл кездегі мұсылман ескерткіштерінің бәрі де үнді өнері- нің мыңжылдық даму тарихында оның жеке бір кездейсоқ кезеңі ғана болғандығын және шағындау ғана роль атқарғандығын дәлелдейтін тарихи куәлар болып қалғанын түсінеміз. Сондай куәлардың бірі — Ахмадабадтағы көркемдік көзқарас тұрғысынан аса елеулі сәулет ескерткіші 1424 жылы салынған Джами-Мазджид мешіті.
Бұл — көлемі 125X86 метрлік аула ішіне орналасқан, өзінің діни құрылыстарымен 70X32 метрлік алаңды алып тұрған соборлық үлкен мешіт. Бес жүз алпыс колонна симметриялы түрде орналасқан он бес күмбезді ұстап тұр. Жоспарына қарап бұл құрылысты өте ертеректегі және онымен тұстас жекелеген джайндық храм комплекстерімен салыстыруға болады.
Үндістандағы ерте ислам сәулет өнерінің інжу-маржаны 1514 жылы салынып біткен болып табылады. Оның Үндістандағы бүкіл ислам әулетінің ең әсемі есептелетін екі күм-без-мұнарасы бар (әрқайсысының биіктігі шамамен 16 метрден). Ахмад-шаһ мешіті бұдан көп бұрын, 1414 жылы салынып біткен; бұл Абубекр Хұсейн 1420 жылы салған Шаһ Алам мешіті сияқты Ахмадабадтағы алғашқы аса елеулі ислам ескерткіші болып табылады. Дхардтағы принцесса Рупмати мешіті мен қабір үстіндегі ескерткіші, ен алдымен, ою-өрнектік байлығымен тым тартымды, бұл да Ахмад-шаһтар әулетінен шыққан алғашқы ірі әкімдер тұсына жатады және XV ғасырдың бас кезінде салынған. Жоғарыда аталған ескерткіштердің бәріне де исламдық діни мұрат тән, алайда, бұларда, исламдық сәулет пен сәндік элементтер үнділік-индуистік және джайндық элементтермен араласып жатады.
Бұл жерде Үндістандағы көптеген ерте исламдық сәулет ескерткіштерін немесе олардың ең елеулілерін санап шығудың өзі мүмкін болмағандықтан, солардың ішінен батыс жағалаудағы Камбейяда шамамен 1325 жылы салынған мен Бенгалиядағы ең көне ислам ескерткіші болып табылатын 1370 жылы салынған Адин сұлтан Сикандаршаһ мешіті сияқты ең үлкен мешіттерді ғана атай кетейік. Джайпур мен Мандуда (бұлардың соңғысы Голкондаға таяу және сол кездегі небір тамаша деген сәулет ескерткіштерінің мейлінше көптеп табылған жері болып саналады) XIV және XV ғасырлардың үлкен мешіттері бар. Алайда, ескерткіштер көпшілігі, ең алдымен, әкімдер мен елдің белгілі адамдарының мавзолейлері Дели төңірегіне топтасқан. Бұлардың ішінен тек қана ерте ислам кезеңінің соңғы тұсына және Солтүстік Үндістандағы түрік әулеттері жаулап алушы Моғолдарға қызу қарсылық көрсетіп баққанына қарамай, Ұлы Моғолдар әулетітің билігі басталған кезге жататын Туглакабадтағы Гияс-уд-дин мавзолейін, Хаз-и-кхааз, Фируз-шаһ мешіттерін, Сикандар Лоди, Шер-шаһ Сур және Иса-хан (1547) қабірі ескерткіштерін атай кетпекпіз.
Шер-шаһ
Сасарамдағы Шер-шаһ (1540 — 1543) мавзолейі мейлінше әсем және жақсы сақталған. Ол Үндістанда өте ертеден қолданылатын көне құрылыс материалы — чунар құмтасынан салынған, ал жоспарлануы жағынан сегіз қабырғалы болып келеді. Мавзолей пропорциясында мін жоқ. Сатылы іргетасқа орныққан екі қабатты ұй қүмбезді көтеріп тұр. Мавзолей төбесіндегі күмбездің кішірейтілген көшірмесі сияқты төмендегі шағын күмбездер жоғарыға қарай бастайтын сатылар тәрізді. Мүлде қарапайым, болмашы құрал-шешімдермен өзара, іштей үндескен, жұтынған, жарасымды ансамблі жасалған. Осының өзі-ақ Сасарамдағы бұл мавзолейді Үндістандағы ерте ислам сәулет өнерінің ең тамаша туындысына айналдырған.
Үнді қалалары
Тағдыры әрдайым өзгеріске ұшырап, біресе үнділік өкіметке, біресе мұсылман әміршілеріне тәуелді боп келген үнді қалаларының ішінен Мадхья-Прадештегі Гвашордың тарихы қызықты да хикаялы. Жан-жақты қарастырып көргенде, ол тіпті VI ғасырда салынған, алайда оның бұл ерте кезеңінен барлы-жоғы бірер мүсіндік жұрнақтар ғана қалған. Үндістанның дәл орталығына орналасқан және осыған байланысты зор стратегиялық мәнге ие болған бұл қаланы Раджпуттар тұқымынан шыққан князьдар мен мұсылмандар кезек-кезек бірінен-бірі тартып алып отырған. Осы қалаңың Раджпуттар тұқымынан шыққан ең ейгілі өкілдерінің бірі
Ман Сингх (1486—1517) салдырғаны бар. Ол өзінің жұбайы Мригнайнамен («Бұғыкөзді») бірлесіп, Гвалиорды Үндістанның аса елеулі мәдени орталығына айналдырған, өнердің басқа да қайраткерлерімен бірге композитор және әнші Тан Зен де осында өмір сүріп, осы қалада жерленген. Гвалиор 1518 жылы мұсылмандық Лоди әулетінің билігіне көшті, кейіннен оны Моғолдар жаулап алды. Осы Гвалиорда джайндардың күшті қауымы да өмір сүрді, ол XV ғасырдың өзінде-ақ шеберлерге жартастардан мүсіндер сомдауға тапсырма беріп отырған: сол алып мүсіндердің біреуінің биіктігі 19 метрге жетеді. Бұл қалалар да ислам мәдениетінің үнді мәдениетіне қаншалықты мардымсыз ықпал жасағандығының куәсы бола алады,— Үндістан жерінде осы тарихи кезеңнің ескерткіштері ретінде күні бүгінге дейін сақталып отырған жоғарыда аталған немесе аталмай қалған көптеген құрылыстарға қарамастан, ислам мәдениеті Үндістан жерінде үнділік ұлттық өнер дәстүрлерін құртып жібере алған жоқ.
Ал Оңтүстік Үндістанда, осы еңбекте де әлденеше рет аталып өткен Виджаянагарда сақталған, оның өзімен тұстас үнді өнері туындыларына мұсылмандық ықпал Гвалиордағыдан да анағұрлым әлсіз болды. Виджаянагар өнері, сірә, бұл дәуірде үнді мәдениетінің дәстүрлері, әсіресе мізбақпас бірбеткейлігімен ерекшеленетін оңтүстік-үнді мәдениетінің дәстүрлері, қалай сақталғандығының ең жарқын мысалы бола алады. Виджаянагар — Үндістан субконтинентінің оңтүстігіндегі ерте ислам кезеңімен біршама тұспа-тұс келетін, аса маңызды тарихи оқиғалар өткен қала мен мемлекеттің аты.
Елде сақталған ескі аңыздарға қарағанда, Виджаянагар қаласы негізін 1336 жылы ағалы-інілі Харихара мен Букка салдыра бастаған. Он жыл бойына осы басты қаланың төңірегінде ықпалы шығыс жағалаулардан () бастап батысқа (Үнді мұхиты) дейін тараған мемлекет құрылды. Сангамдар әулетінен (1478 жылға дейін) кейін оны Салувтар мен Нарасингхтер биледі. Соңғы әулеттің шабуыл жасаушы мұсылмандарға аса ауыр соққылар берген ең ірі әкімдерінің бірі Кришнараджа (1509—1529) болды. Кейініректе Биджапур, Голконда, Ахмеднагар мен Бидар сұлтандарының біріккен күштері Виджаянагар мемлекетін жеңіп, 1665 жылғы шешуші ұрыстарда астанасын жермен-жексен етті. Виджаянагар Үндістаннан тыс жерлерге де мәлім болған еді. Европалықтар мен басқа да ( 1420 жылы, 1443 жылы, 1522 жылы, Нуниз 1535 жылы) осы мемлекетке келіп, елдегі ғажайып байлықтың шын мәнісіндегі кереметтері туралы хабарлады. Олардың сипаттамалары осы оңтүстік үнді мемлекетіндегі мәдениеттің көптеген ескерткіштері соғыс шабуылдарының құрбаны болып кеткеніне қарамастан, басы бүтін тұтастай картинасын жасауға мүмкіндік береді. Тіпті « ертегілерінде де осы соңғы аса ірі оңтүстік үнді мемлекеті барша әлемге паш етіліп, даң қы асыра жыр етіледі.
Өкінішке орай, Виджаянагардың бір кездегі ұлылық қалпының тек үйінділері ғана сақталған. Бұл жерден әлдебір храмдар обаларын қазір де кездестіріп, солар арқылы храмдық зор комплекстердің орналасу жоспары жөнінен мағлұматтар алуға болады. Бірінші кезекте Витхала храмын (XVI ғ.) атау қажет. Храм үш жақтан есік шығарылған тас қабырғалармен қоршалған үлкен ауланың ортасында тұр, ал оны жағалай шағын-шағын құрылыстар шоғыры орныққан. Оңтүстік Үндістанда Чолдар мен Пандьялар әулеттері кезінде салынған және олардан кейініректе Мадураида тұрғызылған құрылыстармен салыстырып қарағанда Виджаянагардағы храмдық комплекстер сыпайы да көзге қораштау көрінеді, бұларда сонымен бірге айтылған құрылыстардағыдай храм-қалалар сипаты жетіспейді. Сірә, Виджаянагар мемлекетіндегі патша өкіметі Оңтүстік Үндістандағы Чолдар мен Пандьялар кезеңіндегідей бір беткей брахманизмге мүлде тәуелді болмаған болса керек. Екінші жағынан, Виджаянагардағы сәулетшілер мүлде дербес еңбектенген бе деген ой туады, содан да болар, храмдардың көптеген жоспарлары өзіндік ғажайып ерекшеліктерімен таң қалдырады. Көп қабатты жіктелмелі кұрылыстардың күрделі де таңғаларлық сатылы формаларын кеңістік аумағының дәл есебіне бағындырылған симметрия негізінде мүсінделген. Ал мұның өзі үнділік мандаланың бұдан көп кейініректе жазылған өнер жөніндегі үнді ережелерінде («Шиль-пашастра») келтірілген символикалық формаларынан хабардар болғанын көрсетеді. Виджаянагарда сол сияқты құдайдың көшпелі тағы ретінде жасалған тас храм-күймесі (Махабалипурамдағы ратхалар мен Канарактың әйгілі үлкен храмы құдай уйі болып есептелетіні сияқты) сақталған. Ағаштан жасалған храм-күймелер кейініректегі кезеңдерде ғана белгілі болған, бірақ олардың одан ертеректе де ағаш нұсқалары жасалған деп жорамалдауға да болады. Бұл күймелер мейлінше бай әшекейленген. Сонымен бірге бедерлі фризі бар таққа арналған платформа дегенге де назар аударуға тұрарлық. Олардағы сюжеттік желілер халықтық рухта салынып және сол кездегі тұрмыстан бейнелі мағлұмат береді. Әрине, құдайлар, адамдар мен аңдар дөрекілеу көрінгенімен, экспрессивті қозғалыс үстінде бейнеленіп отырған. Бұл бейнелер кезекті дәуірдегі мәртебелі сарайлық стильден гөрі ерте буддалық шаруақой-халықтық стильге көбірек келеді. Бұл арада Виджаянагардағы өнер үлгілеріне түгелдей тоқталу мүмкін емес, ол туралы онымен тұстас тарихи куәліктердің де бар екені жоғарыда айтылған болатын. Алайда, бұл куәліктер елдің оңтүстік аудандарындағы көркемөнерде дәстүрлі үнділік форма-лар да өмір сүргенін және олардың жоғалып кетпейтінін дәлелдейтін жай екенін ескерту мәнді болмақ.
Қорытынды
Қорытынды ретінде осы ерте ислам кезеңінде, дәлірек айтқанда, одан да ертерек, орта ғасыр кезеңінде ең соңында дүниеге келген көркем творчествоның және бір түрі туралы айту қажет. Әңгіме Солтүстік-Батыс және Солтүстік-Шығыс Үндістанға тән кітап безендіру жайында болмақ.
Қағаз жасау
Шығыста, мен , буддалық қолжазбаларды безендірді, пальма жапырақтарынан тұратын қолжазба кітаптардың ағаштан жасалған сыртқы мұқабаларына көрікті бейнелер, сәндік әшекейлер қондырды. Сол сияқты пен Раджастханда да жекелеген жұрнақтары (XIII ғасырдан бастап), тұтас даналары сақталған джайндық қолжазбаларды пішіндік әшекейлермен әрлеген джайндық кескіндеме мектептері болды. Мұнда да алғашында қолжазба үшін пальма жапырақтары пайдаланылғанын байқауға болады. Алайда, көп кешікпей-ақ джайндық бай купецтер зор табыстарға жетіп үлгерген джайндық қауымдарды қаржыландырып, көмектесумен бірге қағазға көше бастағанын, тіпті оны Үндістанда да өндіруге жағдайлар жасап отырғанын аңғаруға болады.
Қағаздың жеке парақтары бір-біріне желімделіп, қалың қатырма қағаз алынып отырған. Үндістанның батысы мен шығысындағы осы жетекші мектептердің екеуі де Үндістан кескіндемесінде ұлттық дәстүрлер үздіксіз сақталып, жалғаса бергенін дәлелдеу үшін ғана маңызды емес. Оның өнімдері бізге тек жұрнақтар түрінде ғана жеткеніне қарамастан үнді кескіндемесі даму жолының келесі сатысы — Ұлы Моғолдар билігі кезеңінде барынша гүлденген үнді миниатюрасына жол ашар шешуші белес болып табылады. Келесі тарауда бұл туралы толығырақ айтылатын болады: бұл жерде ерте ислам кезеңінде мұндай кескіндеме мектептері Үндістанның батысында кең тарағанын көрсетумен ғана шектелмекпіз. Елдің шығысында буддизмді ұстанушылар күшті шектеліп, мұсылман жаулап алушылары қудалағаны соншалық, олар тек қашып құтылуға мәжбүр болды. Сондықтан да олардың өнері Үндістанда емес, онымен шекаралас елдерде — Бирмада, негізінен алғанда Непал мен Тибетте одан әрі жалғасып, дами алды.
, бұған керісінше, XIV ғасырдан XVI ғасырға дейін джайндық кітаптарды безендіру ісі, сол сияқты бірте-бірте ақсүйектік мазмұндағы текстерді безендіру бұқаралық өнімге айнала бастады. Кейініректе мұның өзі жаңа кескіндеме мектептері тууына негіз қалады. Алайда, бұл процесс XVI ғасырдың аяғы мен келесі жүзжылдықта ғана аяқталды.
Дереккөздер
- Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азия өнері.— Алматы: Өнер, 1990. ISBN 5-89840-221-7
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Musylman zhaulap alushylary Үndistan shekarasyna tym erteden ak mәselen 711 713 zhyldardyn ozinde ak zhetip zhүrdi Birak olar budan bes zhүz zhyl otken son gana bul zherlerge turakty oryn teuip tutas gasyrlar bojyna osy eldin koptegen audandarynda sayasi turgydan bileushi bolyp aldy sojtip onyn mәdeni damuyna eleuli ykpal zhasaj otyryp үndi halkynyn koptegen boligin en aldymen kanaudagy halykty musylman dinine engizumen boldy Algashky tarihAlajda islam Үndistandy tutastaj bagyndyra da almady bүkil eldin zhәne onyn mәdenietinin damuy zholyndagy kezeni de bola almady Sol sebepti үndi islam onerinin kezeni musylman halyktary mәdenietinin tarihynda kezdejsok kubylys bolyp kalgany siyakty Үndistan үshin de ol kezen үndi mәdenieti damuynyn tarihyndagy negizgi emes zhaj gana katardagy bir tarauy ispetti boldy Birak kejde kezdesip kalatyny siyakty ogan mәn bermej koyuga da tipti bul kezendi men oneri tarihynan mүldem shygaryp tastauga da bolmajdy Tutas alganda erte islam kezeni ogan oksheles Mogoldar kezeni siyakty үndi tarihynyn birtutas kuramdy bolegi bolyp tabylady zhәne de ol tarihtyn bizdin zamanymyzga dejingi damuyna ykpal zhasagany zhaksy mәlim Қalaj bolgan kүnde de oner salasynda үndi islamdyk ozara ykpal oz zhemisterin berdi Bul kezdegi eleuli sәulet onerinin zhetistikterimen zhәne osy kezennin ereksheligi bolyp sanalatyn kolonerdin orkendep gүldenui tamsanta tan kaldyryp gazhajyp sheberligine tәnti etedi Mahmud Ғaznaui ykpalyҮndi mәdenietine islam zhaulap alushylarynyn algashky kuatty sokkylary mүlde teris әserin tigizdi Mahmud Gaznevi sultan 998 1030 bastagan zhaulap alushylar zhasagy ozderinin augandyk astanasy Kabuldan shygyp basyp kirdi zhәne Dekanga dejin zhetip үndilik korkem oner eskertkishterin kurtyp zhiberdi Dinge essiz berilgen ol zholyndagynyn bәrin zhajpap dinsizderdin koptegen kasietti zherlerin ortagasyrlyk galamat dini kurylystaryn kurtyp zhiberdi tүgin kaldyrmaj tonap aldy үndi halkynyn aman kaldyrylgan bolegin negizinen kolonershi sheberler sol siyakty bishiler men muzykanttar ozinin augandyk otanyna kuldykka ajdap әketip ozderine basybajly zhumys isteuge mәzhbүr etti XI gasyr basyndagy bul tonaushylyk pen talkandaular zhaulap alushylardyn shekten tys kataldyktary tiri kalgan үndilikterdin zhazyp kaldyryp ketken zhazbalarynan gana emes musylman zhylnamalarynyn koptegen avtorlary habarlarynan en aldymen әjgili әl Biruni zhazbalarynan da mәlim bolyp otyr Ol Mahmud zhoryktaryn zhәne onyn Thanesardagy Mathurdagy Kanaudzhdagy Gvaliordagy Katandzhardagy hramdardy zhәne Somnathpurdagy sol kezdegi kasietti oryn eseptelinetin Surya hramyn tas talkan etip kiratkany turaly egzhej tegzhejli zhazyp kaldyrgan Gaznevilerden kejin mura retinde okimet tizginin kolga algan Grudter әuletinin biligi kezinde XII gasyr Soltүstik Үndistan men Dekannyn edәuir bolegi zhaulap alyndy tek үndi subkontinentinin kiyr shygysy men ontүstigi gana aman kaldy Ol tustagy el bilegen үndilik әuletter bytyratylyp zhiberildi Olar әskeri kastanyn dәstүrlik guryptaryna sүjene otyryp dәl sol kez үshin kүlkili bolyp shykkan bilik zholyndagy rycarlyk ozara kyrgyn sogystar zhүrgizumen boldy Al munyn ozi әrine kandaj da bolsyn birikken karsylykty kiyndata tүsti zhәne berekesi kashkan sogyska kulyksyz үndilik dushpandary san zhagynan әldekajda basym boluyna karamastan musylman zhaulap alushylarynyn zheniske zhetuine komektesip otyrdy 1178 zhyly Nendzhabty zhaulap aldy zhәne Deli tүbindegi sheshushi urysta ozine әli de karsylyk korsetumen bolgan үndi bileushilerin kirata zhendi Muhammad zhaulap alganmen astanasyn Үndistanga koshirgisi kelmedi Ol bul zherge әkim etip ozinin tүrik kuly Kutb uddin Ajbekti otyrgyzdy Kutb uddin Ajbek Al bul batyl kolbasshy musylman oktemdigin Ganga zhazyktygyna da ornatty Bihar men Bengaliyany zhaulap aldy sәjtip ozinin buryngy kozhajyny kajtys bolgan son derbes bileushi algashky үndi sultany 1206 1210 bolyp aldy Ol Mamelyuktar kuldar әuleti degennin negizin kalaushy boldy Үndistannyn XIII XIV gasyrdagy musylman әuletteri zhii zhii auysuymen erekshelengen kezeni sahnaga kejde zhigerli kolbasshylardy al kejde rakat omirdi kolbostykty mahabbat kyzyktaryn gana kүjttegen azgyn bilep tosteushilerdi shygargan doreki sogys kүshinin dәuiri bolgan edi Bul bileushilerdi kashan da ozderine zhakyn zhүrgen zhaulasushy kuldary saraj manyndagy adamdary men әskerbasylary taktan tүsirip tastap otyrdy Kүshpen bagyndyrylgan halyk shekten tys zorlyk zombylykty bastan keshirumen boldy birak әlgi әkimder ozderinin әskeri bagyndyrushy apparatymen shalgaj turgandyktan olardyn halyk turmysyna halyktyn kogamdyk zhәne mәdeni omirine aralasy tipti de angarylmajtyn Bul musylman kelimsekterinin үzilissiz ishki kүresteri belgili bir dәrezhede kone үndi mәdenietinin bir kalypta tumshalanyp saktalyp kaluyna komektesti Әrine bul syrttaj karaganda gana edi alajda 1212 zhyldan 1328 zhylga dejingi aralykta musylman biligi Үndistanga tүgel derlik sol siyakty onyn Maduraiga dejingi ontүstik bolegine de ornygyp boldy Birliktin әlsireuiBilik үshin kүres zhaulap alushylardyn algashky kezdegi islam dini arkyly nygajtylgan birligin әlsirete berdi Ұsak zhәne iri iri koterilister zhekelegen oblystardyn ortalyk okimetten azat bolyp derbes musylman knyazderinin kuryluyna әkep soktyrdy Mәselen 1337 zhәne 1347 zhyl dar aralygyndagy musylman biliginin tusynda ak Bengaliya men Dekan osyndaj derbestikke ie boldy Samarkannan shykkan Temir 1398 zhyly Үndistanga basa koktej kirip Delidi zhaulap aldy tonady ortalyk okimettin uakytsha әlsireuin pajdalangan baska provinciyalar da memlekettik odaktan shygyp ketti XV gasyr men XVI gasyrdyn basynda Үndistan ishinde Kashmir Deli sondaj ak Soltүstik Dekandagy siyakty ozara udajy zhaulasyp otken koptegen derbes usak kuryldy Olardyn ozara kүresin zhәne baska sayasi zhagdajlardy pajdalangan kejbir buryngy үndi memleketteri ozderinin derbestigin saktap kaldy al kej retterde derbestikterin kajtaryp alyp otyrdy Mәselen Ortalyk zhәne Tel ka Mandir Zhartaska zhasalgan dzhajndyk mүsinder Soltүstik Batys Үndistanda Radzhputtar memleketterinin үlken federaciyasy omir sүrdi zholy kiyn Orissanyn shalgaj oblystary akyr sonynda musylman әkimderi bilegen korshi bagyndyryp alganga dejin biraz uakyt bojyna tәuelsizdikte boldy ontүstiktegi Choldar men Pandyalar әuletterinin memleketteri ielengen үndi memleketteri men Hampi basty kalasy bolyp tabylatyn Vidzhayanagar memleketi de oz derbestikterin saktap kaldy Negizinen alganda Radzhputtar men Vidzhayanagar memleketinin arkasynda islam baskynshyly gynan ozindik negizgi erekshelikterin aman alyp kalgan kone үndi mәdenieti saktalyp kaldy Alajda tipti musylman okimeti bakylauynda bolgan үndi oblystarynyn ozinde de musylmandar omirinin sayasi kogamdyk mәdeni dini formalaryn kүshpen engizu arkyly da үndi mәdenietin birzholata zhojyp zhiberu eshkashan da mүmkin bolmaganyn atap ajta ketken zhon Үndistannyn kiyr soltүstik batysyndagy kazirgi kez de karajtyn zhekelegen audandary turaly gana bulaj deuge bolmajdy V Tek kana okimet basyna kelgen mogoldar birneshe ret әreket zhasagan son baryp XVI gasyrdyn ekinshi zhartysynda Soltүstik Үndistan men Dekan audandaryn ortalyk okimettin bakylauyna bagyndyryp birtutas үndi musylman memleketin kura aldy Bahmanidter memleketi Bgrar Bidar Bidzhapur zhәne Golkondu siyakty zhekelegen memleketterge bolektenip ketken Dekan gana Mogoldar okimetine kүshti karsylyk korsetti Erte islam kezeninde Mogoldar okimetinin Akbar tusynda nygajyp kүshejgenine dejingi uakytta zhogaryda ajtylgandaj induistik zhәne dzhajndyk sәulet onerinin koptegen eskertkishteri talkandaldy mүsinder kuryp ketti nemese ajuandykpen bүldirildi kudajlardyn bastary zhulynyp tastaldy nemese tanymastaj etip bүldirip kiratyldy Alajda zhaulap alushylar kolymen zhasalgan mundaj bүlinshilikter akyr sonynda olardyn sol bүlingen kurylystardyn zharamdy degen kaldyktaryn oz oneri men kurylystary үshin pajdalanuyn mәzhbүr etti Қurylystardyn tutas zhurnaktary en aldymen bagandar kolonnalar men mүsindik әshekejler zhanadan salyna bastagan musylmandyk kurylystarga koshirilip әkelindi Budan kelip tuatyn oj osylajsha akikat dinnin dinsizderdi zhengendigi ajkyn dәleldenetin bolgandyktan mundaj is әrekettin ozin dinshil muhammedshiler maktan tutkan sekildi men budda hramdary da osyndaj talkandaushy dini fanatizmnin tabanyna taptaldy al Үndistandagy en songy budda әuleti bolgan Paldar kezenindegi koptegen kurylystardan eshtene de kalgan zhok deuge bolady Қazirgi muzejlerde sol dәuirdegi oner үlgileri retinde kojylgan zattar sol kezdin shagyn eldi mekenderinde saktalyp kalgan zhekelegen tas mүsinder gana Buddalyk monahtar erekshe kugyndalyp olardyn kopshiligi kurban bolganga uksajdy Alajda olardyn kajsybireuleri sol siyakty dinge senetin buddalyktar korshi elderge kashyp kutylgan Mәselen buddallyk kashkyndardyn үlken toptary Bengaliyadan shygyska karaj shekaralyk oblystarga zhәne korshiles Birmaga agyldy Қashkyndardyn basym kopshiligi karly shekara arkyly soltүstikke Nepal men Tibetke bet aldy Sojtip osy kezden bastap Paldar kezenindegi үndi mәdenietinin bul elderdegi zhergilikti onerge degen kүshti әseri bastaldy Kop rette azgyndagan zhәne negizinen әskeri sayasi okimet mәselelerimen ajnalyskan erte islam әkimderi bilep tostegen kezenle koptegen dini gimarattar birinshi kezekte meshitter men munaralar medreseler islamdyk dini oku oryndary kobinese aumakty da keremet korikti eskertkish bejitter eldin әkimderi men belgili adamdarynyn mavzolejleri salyndy Al munyn ozi Үndistan zherindegi zhana kubylys edi zhәne onyn eski үndi guryptaryna eshkandaj da katysy bolmajtyn Alajda bul kezde tutas kalalar da pajda bolyp zhatty Ertede salyngan bekinisteri sarajlary nemese korgandary zhәne turgyn үjleri men bazarly kosheleri cap tүzep tutastaj aman saktalgan kalalar dәl osy kezenine zhatady Kolemi men manyzdylygy zhoninen birinshi bolyp esepteletin musylmandyk sәulet kompleksi Delide saktalgan Ol XIII gasyrdyn basyna zhatatyn osynda salynyp kүni bүginge dejin Delidin en nazar audararlyk orny bolyp esepteletin biik kүmbez Kutb Minar alyp munarasy Bul Kutb ud din Ajbektin tusynda salyna bastap Iltutmysh tusynda shamamen 1230 zhyly ayaktalgan Delidin bul kompleksten baska gimarattary Kutb ud din Ajbektin үlken meshiti Ala ud din Hildzhapyn mazary 1215 men medresesi sol siyakty Iltutmyshtyn 1235 Kutb Minar ozindik erekshelikterge baj zhәne mejlinshe әsem ak Onyn tabanynyn diametri 16 metr 1794 zhyly biiktigi 70 metr edi Kejinirekte bүlingen zherlerin kalpyna keltirgen son tagy da birneshe metrge biiktedi Ilgeri karaj shygynky kerneuli munarany korshap turgan tort balkon ony birneshe katarga bolshektep tur en tomengi balkon shamamen 33 metr biiktikte ekinshi 49 үshinshisi 63 en songy tortinshisi 71 metr biiktikte ornalaskan Sojtip zhogary koterilgen sajyn onyn kabattarynyn biiktigide diametri de birtindep kishireje tүsip otyrady Munaranyn tik turky oyu ornekti zhiyrma tort shygynky kerneumen bolektengen Olardyn bireuleri kyrlanyp sharshylanyp kelse ekinshi bireuleri dongelek bolyp keledi Tomengi kabatynda bular aralasyp otyrady da ekinshi kabatynda tүgeldej dongelek al үshinshi kabatynda kilen tikburyshty Zhogargy kabatta mundaj shygynky kerneu zhok Munara kyzyl kumtastan salyngan Үshinshi kabatynyn үstinde ak mәrmәrdan zhasalgan zholak bar Bul eki tүrli kurylys materialynyn ekeui de islam kezenine tәn nyshandy ajgaktajdy zhәne bul Ұly Mogoldar kezenindegi koptegen sәulet kompleksterinde kezdesedi Kutb Minardy korgen algashky evropalyktar onyn әsemdigin Florenciyadagy әjgili Dzhotta kampanilasyna tenestirgen Ol әrine budan 10 metr biik birak korshi turgan aumakty kafedralyk so bordyn kalkasynda biiktigi kokke shanshylgan kudireti turgysynan myna okshau turgan Kutb Minardaj әser kaldyrmajdy Islam sәuletinde budan biigirek bir gana munara bar ol Kairdagy munarasy Kutb Minar Kutb Minar munarasy Kutb Minardyn nemenege arnalyp salyngandygy dau tudyruda Bul zherde dinshilderdi namazga shakyratyn azanshyga arnalgan biiktik munara salu gana kozdelmegen siyakty Bul zherde sonymen birge undi dәstүrlerin esepke ala otyryp zhenis kurmetine arnalgan bukara halykka zhaksy tүsinikti bolarlyk әldebir eskertkish ornatu zhosparlangan boluy mүmkin Mәselen Dzhaya stambha Үndistan үshin ote erte kezderden kele zhatkan zhenis munarasy Bul komplekstin baska kurylystarynan үlkendi kishili zhurnaktar gana saktalgan Egerde olardyn kyzmeti men zhospary musylmandyk sipatka ie bolsa zhekelegen bolshekteri musylmandyk korkemoner үlgileri emes kajta ote ertedegi al zhekelegen zhagdajlarda sol kurylystarmen tutas үndi onerinin үlgileri bolyp keledi Өte erterektegi induistik nemese dzhajndyk kurylystardan alyngan bederli әshekejleri bar kolonnalar mejlinshe tartymdy Sojtip Delide үndi sәulet onerinin musylman zhaulap alushylary kolga tүsirgen olzhalarynyn muzeji ujymdastyrylgan dese de bolgandaj Sonymen birge mynadaj da oj tuady bul kurylystardy baskargan islam zholyn kuushylardy kej retterde islam hramyna tәn sәndik oyularmen kosa induistik syuzhetterdi bejnelegen pishindik әshekejlerdin katarlasa ornalasyp otyrgany onshalyk yngajsyzdandyra kojmaganga uksajdy Al munyn ozi islamdyk dini onerdin adam bejnesin zhasauga әsirese ony dini bagyttagy kurylystarga saluga tyjym salynatyny zhajly negizgi principine karama kajshy keletini mәlim Bul zherde induizm men islamnyn oner mindetteri zhonindegi bir birine mүldem karama karsy ugymdary korinis beredi Islam dininin ustamdylygy men puritandyk kataldygy үndi onerindegi dinnen bezgen kudajlar panteonyn kurmettep uagyzdauga negizdelgen pishindik bejneleudin moldygy siyakty musylmandar үshin mүlde zhat bagyttarmen mүlde үjlespejdi Tek sәulet oneri gana emes Үndistandagy musylman keskindemesindegi miniatyuranyn da budan kejingi damu barysy onerdegi islamdyk puritanizmdi үndilik ruh birzholata zhengendigin korsetedi Bul zherde Delidegi ozimiz surettep otyrgan Kutb Minar sәulet kompleksinde Үndistannan tys zherlerde de aty shygyp zhүrgen bizdin dәuirimizdin algashky gasyrlaryna zhatatyn kone zhazulary bar Temir kolonna dep atalatyn zhәne bir eskertkishtin bar ekenin ajtkan zhon Kolonna baska zherden әkelinip meshit aulasyna ornatylgan Vishnu kudajga arnalgan bul munaranyn basynda әuel basta sirә Garuda bolgan bolsa kerek mundaj kolonnalar Nepalda mәselen Katmanduda kүni bүginge dejin bar Alajda delilik kolonnadan Garuda alynyp tastalgan Kop gasyrlardan beri kele zhatkan bul kolonnada kүni bүginge dejin birde bir tat izi zhok Sojtip bizder metall ondeu zhonindegi kone үndilik tehnikanyn gazhajyp onimimen istes bolyp otyrmyz Bul tәrizdi kone үndilik kolonnany meshit aulasynyn dәl ortasyna әkelip ornatudyn da ozindik zor mәni bolsa kerek Өzara salystyrganda bul tәrizdi mejlinshe shagyn үndilik kolonna men odan on ese derlik biik Kutb Minardyn ajyrmasy tym үlken demek bul ekeui teginnen tegin korshiles ornalaspagan siyakty Muny islamnyn kone үndi mәdenietin zhengendiginin zhәne odan үstem ekendiginin belgisi dep kana tүsingen zhon siyakty Al bul belginin bүgingi zhagdajda oz magynasyn saktaj koyuy negajbyl Қalaj bolgan kүnde de Temir kolonnanyn danky Kutb Minardyn sәuleti zhagynan zhetilgendigi zhonindegi dankynan әldekajda asyp tүsip otyr Adzhmerdegi meshit Islam sәuletinin kone eskertkishteri kataryna Adzhmerdegi Radzhasthan meshittide zhatkyzuga bolady onyn zhajyna kyskasha gana toktala ketpekpiz Adzhmerdi erte kezdin ozinde ak Mahmud Gaznevi de Muhammad Guri de zhaulap alyp eki ret talkandalgan Muhammad Guri bolsa osyndagy dzhajndardyn әbden kiratylgan zhogary mektebin meshitke ajnaldyrady al kejinirekte әueli Kutb ud din Ajbek kejinnen Iltutmysh ogan kosymsha kurylystar salady Onyn Arhai dinka Dzhhompra degen aty bul meshittin eki zharym kүn ishinde salyngany sirә әngime ayaktalgandygy zhoninde bolsa kerek zhonindegi anyzga bajlanysty shykkan Delidegi siyakty munda da induistik zhәne dzhajndyk kurylystardan alyngan kolonnalar men baska da kurylys detaldary pajdalanylgan bul meshit Kutb Minar sәulet kompleksinen erterek salynuy da mүmkin Bul meshittegi Iltutmysh tusynda salyngan zhebe tәrizdi arkalary bar zheti kakpa ozinin asa әsemdigimen erekshelenedi Қurylysy tүrleriҮndi sәulet onerinin odan buryngy damu tarihy үshin әdetten tys erekshe osy kezde Үndistanda musylman dininin kazhettilikterine bajlanysty dүniege kelgen sәulet kurylysy tүrlerine kyskasha toktala ketelik Bul rette birinshi oryndy meshit mazdzhid aluga tiis Ol baganalar ornatylyp birneshyo darbazaly galereya arkadamen livan korshalgan auladan sahi turady Bul gimarattyn basty bolikteri kolonnalar ustap turgan nef pen namaz okuga arnalgan kuystary mihrab bar kүmbezben makskra zhabylgan ortalyk zal zhәne kafedradan mimbar turady Үlken ortalyk meshitterde dzhamimazdzhid әjelderge arnalgan okshaulangan bolme bar Meshittin Id merekesi kezinde zhappaj namaz okuga arnalgan namaz okityn kuystary men kafedrasy bar uzyn tas kabyrgasy idgah bolady Musylman mektepteri medreseler kurylysy zhagynan meshitterge uksas alajda olardyn ortalyk zaly auditoriya retinde zhabdyktalgandygymen al arkalar men nefter ornynda okytushylarga studentterge arnalgan kuzhyralarga uksas shagyn bolmeleri boluymen erekshelenedi Islam sәulet onerine tәn kabir basyndagy eskertkishter kabirstan nemese kүmbezder ozindik erekshelikterge ie olar әdette tekshe bejneli zhәne kүmbezdi bolyp keledi Tabyttyn kabir ozi kobinese zher astyna makbar nemese takhana ornalastyrylady al kelushiler үshin markum adamnyn kozi bolyp esepteletin kenotaf zarih kүmbez astyndagy basty bolmege kojylady Әrine bul tektes kurylystardyn bәri de Үndistanga syrttan әkelingen zhәne islamnyn kazhettilikterine bajlanysty tugan Olardyn bәri de ote erterektegi algy aziyalyk al kej retterde irandyk zhәne orta aziyalyk sәulet formalaryna sәjkes zhasalgan Bugan kosa ajtylatyn zhaj Үndistanda salyngan bul kurylystar detaldarynda үndi sәuletinin ykpaly bajkalatyndygy Ol mәselen syrtky kakpalardyn kolonnalar men ishki bolmelerdin formalarynan ajkyn korinedi Sol siyakty sәndik әshekejler tүrlerinen de osyny koremiz al pishindik bejneleuler mүldem bolmajtyn islam sәuletinde bul erekshe bajkalady Үndilik islam sәulet onerine tәn belgi korshagan tabigatpen zharasyp turatyndygy bul kop rette baktardy asa sheber zhosparlaumen bajlanysty meshitter zhanyndagy dinshilderdi namazga shakyruga arnalgan islamga tәn munaralar Үndistanda mүlde derlik kezdespejdi Sәulet kuryly synda kүmbezder pajdalanylady al olardyn konstrukciyasy kop rette erekshe zhetildirilgen Algash ka raganda erte buddalyk үngir hramdarynyn esikteri men terezeleri kone үlgiler retinde pajdalanylgan siyakty koringenmen zhebe tektes arkalary bar kakpalardy bul sәulettin ozindik belgisi dep atauga bolady Bul ekeuinin arasyndagy anyk bajkalatyn ajyrmashylyk erte buddalyk forma iilgen zhәne bajlangan bambuk agashtaryn pajdalana otyryp agash kurylysy tehnikasyna sүjengen al musylmandardyn kүmbezdik konstrukciyasy sirә Algy Shygystyn ote kone dәstүrlerinen tuyndajtyn bolsa kerek tasty ondeu tehnikasyna negizdelgen AhmadabadBul tәrizdi zhalpylama eskertpelerden kejin Үndistandagy erte islamdyk sәulet eskertkishteri zhajly birer derek keltirelik Үndistandagy erte islamdyk onerdin shogyrlangan manyzdy zherlerinin biri Gudzharattyn basty kalasy Ahmadabad bolyp tabylady Temir shabuylynan kejin XV zhәne XVI gasyrlarda kalany Ұly Mogoldar әuletinen shykkan Akbar 1572 zhyly zhaulap alganga dejin Ahmad shaһtar әuleti biledi Dzhami Masdzhid meshiti Dәl Ahmadabad sәulet eskertkishterinen musylman әkimderi oz bagynyshtylarynyn үndilik mәdenietin mүldem zhojyp zhibere almagan dygynyn kuәlikterin tabuga bolady Үndilikter korkemdeu zhumystarynda pajdalanyldy sodan kelip undi sәuleti men onyn sәndik bejneleu oneri musylmandyk kurylystarga ykpal zhasady Dәl osy arada eldin shetinde iri ortalyktar men sayasat shyrgalanynan shalgaj zherlerde induistik dzhajndyk zhәne islamdyk korkem oner bir birine bejbit ykpal etip birine biri auys tүjistik zhasap zhatty Bul rette de bul dinderdin әrkajsysy ak ozindik kasietterin saktap kaluga tyrysty kurylystyn negizgi formalary zakaz berushi kandaj dinnin adamy ekenine karaj erekshelenip otyrdy Akyr sonynda musylmandardyn zhaulap aluynan buryngy Gudzharattyn zhogary osynau ozara karym katynastagy en kүshti element bolyp shykty Eger de osy proceske osy zamangy kozkaras turgysynan shola karajtyn bolsak bul kezdegi musylman eskertkishterinin bәri de үndi oneri nin mynzhyldyk damu tarihynda onyn zheke bir kezdejsok kezeni gana bolgandygyn zhәne shagyndau gana rol atkargandygyn dәleldejtin tarihi kuәlar bolyp kalganyn tүsinemiz Sondaj kuәlardyn biri Ahmadabadtagy korkemdik kozkaras turgysynan asa eleuli sәulet eskertkishi 1424 zhyly salyngan Dzhami Mazdzhid meshiti Dzhami Masdzhid meshiti Bul kolemi 125X86 metrlik aula ishine ornalaskan ozinin dini kurylystarymen 70X32 metrlik alandy alyp turgan soborlyk үlken meshit Bes zhүz alpys kolonna simmetriyaly tүrde ornalaskan on bes kүmbezdi ustap tur Zhosparyna karap bul kurylysty ote erterektegi zhәne onymen tustas zhekelegen dzhajndyk hram kompleksterimen salystyruga bolady Үndistandagy erte islam sәulet onerinin inzhu marzhany 1514 zhyly salynyp bitken bolyp tabylady Onyn Үndistandagy bүkil islam әuletinin en әsemi esepteletin eki kүm bez munarasy bar әrkajsysynyn biiktigi shamamen 16 metrden Ahmad shaһ meshiti budan kop buryn 1414 zhyly salynyp bitken bul Abubekr Husejn 1420 zhyly salgan Shaһ Alam meshiti siyakty Ahmadabadtagy algashky asa eleuli islam eskertkishi bolyp tabylady Dhardtagy princessa Rupmati meshiti men kabir үstindegi eskertkishi en aldymen oyu ornektik bajlygymen tym tartymdy bul da Ahmad shaһtar әuletinen shykkan algashky iri әkimder tusyna zhatady zhәne XV gasyrdyn bas kezinde salyngan Zhogaryda atalgan eskertkishterdin bәrine de islamdyk dini murat tәn alajda bularda islamdyk sәulet pen sәndik elementter үndilik induistik zhәne dzhajndyk elementtermen aralasyp zhatady Bul zherde Үndistandagy koptegen erte islamdyk sәulet eskertkishterin nemese olardyn en eleulilerin sanap shygudyn ozi mүmkin bolmagandyktan solardyn ishinen batys zhagalaudagy Kambejyada shamamen 1325 zhyly salyngan men Bengaliyadagy en kone islam eskertkishi bolyp tabylatyn 1370 zhyly salyngan Adin sultan Sikandarshaһ meshiti siyakty en үlken meshitterdi gana ataj ketejik Dzhajpur men Manduda bulardyn songysy Golkondaga tayau zhәne sol kezdegi nebir tamasha degen sәulet eskertkishterinin mejlinshe koptep tabylgan zheri bolyp sanalady XIV zhәne XV gasyrlardyn үlken meshitteri bar Alajda eskertkishter kopshiligi en aldymen әkimder men eldin belgili adamdarynyn mavzolejleri Deli toniregine toptaskan Bulardyn ishinen tek kana erte islam kezeninin songy tusyna zhәne Soltүstik Үndistandagy tүrik әuletteri zhaulap alushy Mogoldarga kyzu karsylyk korsetip bakkanyna karamaj Ұly Mogoldar әuletitin biligi bastalgan kezge zhatatyn Tuglakabadtagy Giyas ud din mavzolejin Haz i khaaz Firuz shaһ meshitterin Sikandar Lodi Sher shaһ Sur zhәne Isa han 1547 kabiri eskertkishterin ataj ketpekpiz Sher shaһ Sasaramdagy Sher shaһ 1540 1543 mavzoleji mejlinshe әsem zhәne zhaksy saktalgan Ol Үndistanda ote erteden koldanylatyn kone kurylys materialy chunar kumtasynan salyngan al zhosparlanuy zhagynan segiz kabyrgaly bolyp keledi Mavzolej proporciyasynda min zhok Satyly irgetaska ornykkan eki kabatty uj kүmbezdi koterip tur Mavzolej tobesindegi kүmbezdin kishirejtilgen koshirmesi siyakty tomendegi shagyn kүmbezder zhogaryga karaj bastajtyn satylar tәrizdi Mүlde karapajym bolmashy kural sheshimdermen ozara ishtej үndesken zhutyngan zharasymdy ansambli zhasalgan Osynyn ozi ak Sasaramdagy bul mavzolejdi Үndistandagy erte islam sәulet onerinin en tamasha tuyndysyna ajnaldyrgan Үndi kalalaryTagdyry әrdajym ozgeriske ushyrap birese үndilik okimetke birese musylman әmirshilerine tәueldi bop kelgen үndi kalalarynyn ishinen Madhya Pradeshtegi Gvashordyn tarihy kyzykty da hikayaly Zhan zhakty karastyryp korgende ol tipti VI gasyrda salyngan alajda onyn bul erte kezeninen barly zhogy birer mүsindik zhurnaktar gana kalgan Үndistannyn dәl ortalygyna ornalaskan zhәne osygan bajlanysty zor strategiyalyk mәnge ie bolgan bul kalany Radzhputtar tukymynan shykkan knyazdar men musylmandar kezek kezek birinen biri tartyp alyp otyrgan Osy kalanyn Radzhputtar tukymynan shykkan en ejgili okilderinin biri Gvalior sarajy Man Singh 1486 1517 saldyrgany bar Ol ozinin zhubajy Mrignajnamen Bugykozdi birlesip Gvaliordy Үndistannyn asa eleuli mәdeni ortalygyna ajnaldyrgan onerdin baska da kajratkerlerimen birge kompozitor zhәne әnshi Tan Zen de osynda omir sүrip osy kalada zherlengen Gvalior 1518 zhyly musylmandyk Lodi әuletinin biligine koshti kejinnen ony Mogoldar zhaulap aldy Osy Gvaliorda dzhajndardyn kүshti kauymy da omir sүrdi ol XV gasyrdyn ozinde ak sheberlerge zhartastardan mүsinder somdauga tapsyrma berip otyrgan sol alyp mүsinderdin bireuinin biiktigi 19 metrge zhetedi Bul kalalar da islam mәdenietinin үndi mәdenietine kanshalykty mardymsyz ykpal zhasagandygynyn kuәsy bola alady Үndistan zherinde osy tarihi kezennin eskertkishteri retinde kүni bүginge dejin saktalyp otyrgan zhogaryda atalgan nemese atalmaj kalgan koptegen kurylystarga karamastan islam mәdenieti Үndistan zherinde үndilik ulttyk oner dәstүrlerin kurtyp zhibere algan zhok Gvalior sarajyndagy mүsinder Al Ontүstik Үndistanda osy enbekte de әldeneshe ret atalyp otken Vidzhayanagarda saktalgan onyn ozimen tustas үndi oneri tuyndylaryna musylmandyk ykpal Gvaliordagydan da anagurlym әlsiz boldy Vidzhayanagar oneri sirә bul dәuirde үndi mәdenietinin dәstүrleri әsirese mizbakpas birbetkejligimen erekshelenetin ontүstik үndi mәdenietinin dәstүrleri kalaj saktalgandygynyn en zharkyn mysaly bola alady Vidzhayanagar Үndistan subkontinentinin ontүstigindegi erte islam kezenimen birshama tuspa tus keletin asa manyzdy tarihi okigalar otken kala men memlekettin aty Elde saktalgan eski anyzdarga karaganda Vidzhayanagar kalasy negizin 1336 zhyly agaly inili Harihara men Bukka saldyra bastagan On zhyl bojyna osy basty kalanyn tonireginde ykpaly shygys zhagalaulardan bastap batyska Үndi muhity dejin taragan memleket kuryldy Sangamdar әuletinen 1478 zhylga dejin kejin ony Saluvtar men Narasinghter biledi Songy әulettin shabuyl zhasaushy musylmandarga asa auyr sokkylar bergen en iri әkimderinin biri Krishnaradzha 1509 1529 boldy Kejinirekte Bidzhapur Golkonda Ahmednagar men Bidar sultandarynyn birikken kүshteri Vidzhayanagar memleketin zhenip 1665 zhylgy sheshushi urystarda astanasyn zhermen zheksen etti Vidzhayanagar Үndistannan tys zherlerge de mәlim bolgan edi Evropalyktar men baska da 1420 zhyly 1443 zhyly 1522 zhyly Nuniz 1535 zhyly osy memleketke kelip eldegi gazhajyp bajlyktyn shyn mәnisindegi keremetteri turaly habarlady Olardyn sipattamalary osy ontүstik үndi memleketindegi mәdeniettin koptegen eskertkishteri sogys shabuyldarynyn kurbany bolyp ketkenine karamastan basy bүtin tutastaj kartinasyn zhasauga mүmkindik beredi Tipti ertegilerinde de osy songy asa iri ontүstik үndi memleketi barsha әlemge pash etilip dan ky asyra zhyr etiledi Өkinishke oraj Vidzhayanagardyn bir kezdegi ulylyk kalpynyn tek үjindileri gana saktalgan Bul zherden әldebir hramdar obalaryn kazir de kezdestirip solar arkyly hramdyk zor kompleksterdin ornalasu zhospary zhoninen maglumattar aluga bolady Birinshi kezekte Vithala hramyn XVI g atau kazhet Hram үsh zhaktan esik shygarylgan tas kabyrgalarmen korshalgan үlken aulanyn ortasynda tur al ony zhagalaj shagyn shagyn kurylystar shogyry ornykkan Ontүstik Үndistanda Choldar men Pandyalar әuletteri kezinde salyngan zhәne olardan kejinirekte Maduraida turgyzylgan kurylystarmen salystyryp karaganda Vidzhayanagardagy hramdyk komplekster sypajy da kozge korashtau korinedi bularda sonymen birge ajtylgan kurylystardagydaj hram kalalar sipaty zhetispejdi Sirә Vidzhayanagar memleketindegi patsha okimeti Ontүstik Үndistandagy Choldar men Pandyalar kezenindegidej bir betkej brahmanizmge mүlde tәueldi bolmagan bolsa kerek Ekinshi zhagynan Vidzhayanagardagy sәuletshiler mүlde derbes enbektengen be degen oj tuady sodan da bolar hramdardyn koptegen zhosparlary ozindik gazhajyp erekshelikterimen tan kaldyrady Kop kabatty zhiktelmeli kurylystardyn kүrdeli de tangalarlyk satyly formalaryn kenistik aumagynyn dәl esebine bagyndyrylgan simmetriya negizinde mүsindelgen Al munyn ozi үndilik mandalanyn budan kop kejinirekte zhazylgan oner zhonindegi үndi erezhelerinde Shil pashastra keltirilgen simvolikalyk formalarynan habardar bolganyn korsetedi Vidzhayanagarda sol siyakty kudajdyn koshpeli tagy retinde zhasalgan tas hram kүjmesi Mahabalipuramdagy rathalar men Kanaraktyn әjgili үlken hramy kudaj uji bolyp esepteletini siyakty saktalgan Agashtan zhasalgan hram kүjmeler kejinirektegi kezenderde gana belgili bolgan birak olardyn odan erterekte de agash nuskalary zhasalgan dep zhoramaldauga da bolady Bul kүjmeler mejlinshe baj әshekejlengen Sonymen birge bederli frizi bar takka arnalgan platforma degenge de nazar audaruga turarlyk Olardagy syuzhettik zheliler halyktyk ruhta salynyp zhәne sol kezdegi turmystan bejneli maglumat beredi Әrine kudajlar adamdar men andar dorekileu koringenimen ekspressivti kozgalys үstinde bejnelenip otyrgan Bul bejneler kezekti dәuirdegi mәrtebeli sarajlyk stilden gori erte buddalyk sharuakoj halyktyk stilge kobirek keledi Bul arada Vidzhayanagardagy oner үlgilerine tүgeldej toktalu mүmkin emes ol turaly onymen tustas tarihi kuәlikterdin de bar ekeni zhogaryda ajtylgan bolatyn Alajda bul kuәlikter eldin ontүstik audandaryndagy korkemonerde dәstүrli үndilik forma lar da omir sүrgenin zhәne olardyn zhogalyp ketpejtinin dәleldejtin zhaj ekenin eskertu mәndi bolmak ҚorytyndyҚorytyndy retinde osy erte islam kezeninde dәlirek ajtkanda odan da erterek orta gasyr kezeninde en sonynda dүniege kelgen korkem tvorchestvonyn zhәne bir tүri turaly ajtu kazhet Әngime Soltүstik Batys zhәne Soltүstik Shygys Үndistanga tәn kitap bezendiru zhajynda bolmak Қagaz zhasau Shygysta men buddalyk kolzhazbalardy bezendirdi palma zhapyraktarynan turatyn kolzhazba kitaptardyn agashtan zhasalgan syrtky mukabalaryna korikti bejneler sәndik әshekejler kondyrdy Sol siyakty pen Radzhasthanda da zhekelegen zhurnaktary XIII gasyrdan bastap tutas danalary saktalgan dzhajndyk kolzhazbalardy pishindik әshekejlermen әrlegen dzhajndyk keskindeme mektepteri boldy Munda da algashynda kolzhazba үshin palma zhapyraktary pajdalanylganyn bajkauga bolady Alajda kop keshikpej ak dzhajndyk baj kupecter zor tabystarga zhetip үlgergen dzhajndyk kauymdardy karzhylandyryp komektesumen birge kagazga koshe bastaganyn tipti ony Үndistanda da ondiruge zhagdajlar zhasap otyrganyn angaruga bolady Қagazdyn zheke paraktary bir birine zhelimdelip kalyn katyrma kagaz alynyp otyrgan Үndistannyn batysy men shygysyndagy osy zhetekshi mektepterdin ekeui de Үndistan keskindemesinde ulttyk dәstүrler үzdiksiz saktalyp zhalgasa bergenin dәleldeu үshin gana manyzdy emes Onyn onimderi bizge tek zhurnaktar tүrinde gana zhetkenine karamastan үndi keskindemesi damu zholynyn kelesi satysy Ұly Mogoldar biligi kezeninde barynsha gүldengen үndi miniatyurasyna zhol ashar sheshushi beles bolyp tabylady Kelesi tarauda bul turaly tolygyrak ajtylatyn bolady bul zherde erte islam kezeninde mundaj keskindeme mektepteri Үndistannyn batysynda ken taraganyn korsetumen gana shektelmekpiz Eldin shygysynda buddizmdi ustanushylar kүshti shektelip musylman zhaulap alushylary kudalagany sonshalyk olar tek kashyp kutyluga mәzhbүr boldy Sondyktan da olardyn oneri Үndistanda emes onymen shekaralas elderde Birmada negizinen alganda Nepal men Tibette odan әri zhalgasyp dami aldy bugan kerisinshe XIV gasyrdan XVI gasyrga dejin dzhajndyk kitaptardy bezendiru isi sol siyakty birte birte aksүjektik mazmundagy teksterdi bezendiru bukaralyk onimge ajnala bastady Kejinirekte munyn ozi zhana keskindeme mektepteri tuuyna negiz kalady Alajda bul process XVI gasyrdyn ayagy men kelesi zhүzzhyldykta gana ayaktaldy DerekkozderOntүstik zhәne Ontүstik Shygys Aziya oneri Almaty Өner 1990 ISBN 5 89840 221 7Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet