Месхет түріктері (джавах түріктері, месхет түріктері, ахыска түріктері, месхеттер, кавказ түріктері) — түркітілдес халықтар, Грузияның Месхетия аймағынан шығып қазіргі уақытта бүкіл әлемге таралған. Жалпы саны шамамен 550 000 адам.
Месхет түріктері | |
джавах түріктері, месхет түріктері, ахыска түріктері, месхеттер, кавказ түріктері | |
Бүкіл халықтың саны | |
---|---|
550 000 | |
Ең көп таралған аймақтар | |
Қазақстан | 200 000 |
Ресей | 80 000 – 110 000 |
Түркия | 70 000 |
АҚШ | 50 000 |
Әзербайжан | 38 000 |
Қырғызстан | 30 000 |
Өзбекстан | 10 000 - 15 000 |
Украина | 7 000 – 10 000 |
Грузия | 2 000 - 5 000 |
Тілдері | |
Діні | |
Этногенезі және тарихы
Месхет түріктерінің этногенезіне екі негізгі компонент қатысты: грузин месх тайпасы және 11 ғасырда Кіші Азия мен Закавказьеде түріктердің жаппай пайда болуы. Месхетия жотасының аймағы грузин патшалары мен түрік сұлтандарының ықпал ету аймағын екіге бөлетін шекаралық аймаққа айналды. XIII ғасырдағы моңғолдардың шапқыншылығы мен 1395 жылғы Темір жорығынан туындаған жаппай көші-қон Грузияның шекаралас оңтүстік-батыс аймақтарында және әсіресе Месхетияда (оңтүстіктің шапқыншылығынан салыстырмалы түрде аз қорғалған) түркі элементтерінің санын көбейтті, бұл кейіннен халқының бір бөлігін осман түріктерінің ассимиляциялауына жағдай жасады. 1555 жылы Осман империясының құрамына енуімен Самцхе-Саатабаго (Месхети) аумағы түрік этносының ықпал ету аймағында болды. Түріктердің байырғы халықты ассимиляциялауы діни және лингвистикалық бағыт бойынша жүзеге асты. Осман империясында халқы аралас аймақтарда түрік тілі ұлтаралық қатынас тіліне айналды. Нәтижесінде түріктердің жалпы этнонимі пайда болды. Грузия құрамындағы Ахалцих аймағының Ресейге қосылуы кезінде (1829 жылы) месхет мұсылмандары осы аймақ халқының аз бөлігін құрады, ХІХ-ХХ ғасырда олардың үлесі біртіндеп 1/3 — тен 2/5-ке дейін өсті. ХІХ ғасырдың екінші жартысында түрік тілі мұсылман месхтері үшін ана тілі болып, отбасындағы қарым-қатынас тіліне айналды. 1930 жылдардың аяғында месхетиялық мұсылмандарда «месхет түріктері» деген ортақ этноним пайда болды; жергілікті месхи (19 ғасырдан бастап православие) оларды «түркілер» деп атаған.
1928–37 жылдары месхет түріктері қуғын-сүргінге ұшырады. 1944 жылы месхет түріктері оңтүстік және оңтүстік-батыс шекаралық аймақтардан (Ахалцихе, Адиген, Аспиндза, Ахалкалаки және Богдановск) Орта Азия мен Қазақстанға күштеп көшірілді. Барлығы 115,5 мың адам жер аударылды, оның 17 мыңға жуығы жолда қаза тапты. Жер аударылған месхет түріктері «арнайы қоныс аударушылар» ретінде Өзбекстанның, Қазақстан мен Қырғызстанның әртүрлі аймақтарындағы жекелеген елді мекендерге орналастырылды. 1956 жылы месхет түріктерінен арнайы қоныстандыруға қойылған шектеулер алынып тасталды, олардың бір бөлігі Кавказдың әртүрлі аймақтарына орала бастады. 1950 жылдардың соңынан бастап месхет түріктері арасында Месхетияға оралу қозғалысы күшейе түсті. 1989 жылғы Ферғана оқиғасынан кейін Өзбекстанның Ферғана облысынан Ресейдің орталық бөлігіне 16 мыңнан астам адам, бір жарым жыл ішінде 90 мыңнан астам адам Әзірбайжан, Солтүстік Кавказ, Қазақстан, Украинаға қоныс аударды.
Тілі
Месхет түріктері түрік тілінің Шығыс Анадолы диалектілерінің бірінде сөйлейді, Әзербайжан тіліне жақын. Кейбір ғалымдар месхет түріктерінің ерекше тілінің бар екендігі туралы болжамды алға тартады, алайда оны лингвист-түрколог мамандардың бір бөлігі ғана қолдайды. Бұл теория бойынша месхет түріктерінің тілі орта ғасырларда Анадолыдағы түркі тілдес халық сөйлеген көне түрік тілінің тікелей жалғасы деген пікір бар.
Діні
Сенушілер – сүнниттік мұсылмандар.
Таралуы және миграциясы
Месхет түріктерінің таралуы:
- Қазақстан 200 000;
- Ресей 80 000 – 110 000;
- Түркия 70 000;
- АҚШ 50 000;
- Әзірбайжан 38 000;
- Қырғызстан 30 000;
- Өзбекстан 10 000 - 15 000;
- Украина 7 000 – 10 000;
- Грузия 2 000 - 5 000;
Месхет түріктерінің көші-қон ағымы:
- 1944 ж. - Грузиядан Орта Азияға - 120 000 адам;
- 1958-1971 ж.ж. - Орталық Азиядан Әзірбайжанға - 40 000 адам;:
- 1980 - Әзірбайжаннан Грузияға - 2 000 адам;
- 1989 - 1991 - Орталық Азиядан Ресейге, Украинаға, Әзірбайжанға - 100 000 адам;
- 1991 - 2005 ж. - Ресейден, Украинадан, Орталық Азиядан Түркияға - 35 000-40 000 адам;
- 2004 - 2006 - Краснодар өлкесінен АҚШ-қа - 9 000 адам.
Өмір салты
Месхет түріктері үшін өмірде ең көп назар аударатын бірнеше аспектілер бар: өркендеу, білім беру, отбасы, үлкенді сыйлау, неке, басқалармен қарым-қатынас, тамақтану. Көпшілігі жұмыс тауып, білім алу үшін үлкен қалаларға көшуге бейім. Месхеттер қоғамдық өмірге қызығушылық танытады, театрларға, мұражайларға және мейрамханаларға барады. Көбісі жергілікті халықтың мәдениеті мен әдет-ғұрпын қабылдап, елдерде сәтті ассимиляцияланды.
Түркияда қазір Швейцарияның азаматтық кодексінің маңызы артып келеді. Консерватизмнің арқасында кейбір отбасылар дәстүрлі жазбада жазылған ережелерді ұстануды жалғастыруда. Оның ережелеріне сүйене отырып, жастар тек имамның рұқсатымен ғана үйлене алады, ал күйеу жігітті немесе қалыңдықты таңдауды ата-ана жасайды. Қалыңмал дәстүрі әлі күнге дейін сақталған. Құнды күйеу жігіт келісімге сәйкес қалыңдықтың әкесіне төлейді. Прогрессивті отбасыларда әдет-ғұрып сақталмайды. Месхет түріктерінің ажырасуы қабылданбайды, қоғам мұны ашық түрде айыптайды. Отбасы ең маңызды құбылыс болып саналады, ол екі ата-анадан да толық берілгендікті талап етеді. Ұлдың дүниеге келуін үлкен қуанышпен қарсы алады. Дәстүрлі отбасыларда ер адамдар басты, әкенің рөлі ең маңызды. Ана ұлдарын 12 жасқа дейін өсіре алады, содан кейін олар әкесінің құзырында болады. Қыздар тұрмысқа шыққанша анасының қасында болуы керек.
Отбасында іні-қарындас үлкендерге бағынады. Аға ұрпақ отбасылық өмірде белсенді рөл атқарады. Ата-әжелер немерелеріне ықыласпен уақыт өткізеді, жастарға үй шаруасына көмектеседі. Грузияда тұратын месхет түріктері консервативті және ұстамды болып саналады. Месхет түріктері қонақжайлылық дәстүрін сақтайды. Олар достары мен туыстарына жиі барады. Келушілер құр алақан келмейді, үнемі сыйлық әкеледі. Қонақтарды шай мен тәттілермен қарсы алу дәстүрі бар.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Отырықшылықтың шашыраңқы болуына қарамастан, месхет түріктері қоныстарда бөлек кварталдарды алып, жинақы топтарда өмір сүрді. Жазықтағы түріктердің ауылдық тұрғын үйлерінің дәстүрлі түрі жалпақ немесе аласа төбесі бар, терезелері және аулаға қарайтын кіреберісі бар ағаштан жасалған төртбұрышты үй болды. Месхет түріктерінің үйлерінің айрықша ерекшелігі олардың ішкі безендірілуі болып саналады: олардың қабырғалары мен едендерінде көптеген кілемдер бар, жиһаз заманауи және әдемі. Әрбір түрік отбасында куфра – тахта бар, онда олар күндіз тамақ ішеді, ал кешке демалады.
Дәстүрлі тағамдары
Месхет түріктері тағамдардан палауды жиі пайдаланады. Күрішті қазанға қой еті, шөптер, дәмдеуіштер қосып қуырады. Тарихи отанында картопты жиі жеп, одан түрлі тағамдар дайындайды. Тамақтануға бүкіл отбасымен үстелге отырады. Таңғы асқа әдетте нан мен май, ірімшік, фета ірімшігі, джем, зәйтүн және шай кіреді. Олар отбасының барлық мүшелері жиналғаннан кейін кешкі ас ішеді және жиі көршілері немесе туыстары шақырылады. Мәзір үш немесе одан да көп тағамдардан тұрады. Көкөніс салаттарына кәуап, тауық еті мен балық қосылған күріш, ал ет шелпектері, маринадтар және чорба деп аталатын сорпа қосылған ірімшік қосылады. Үстелге кейде сумен, шараппен немесе сырамен жартылай сұйылтылған раки (анис арағы) беріледі. Бірақ қоғамдық орындарда ішімдік ішу жаман әдет болып саналады.
Фольклоры
Месхеттер өнер мен музыкаға да бейімделген. Олар ақындық, музыкалық және орындаушылық өнерді қамтитын ашуг өнері саласында дамыды. Ашугтар, бардтар түркі тілінде махаббат, табиғат, өз халқының тарихынан сыр шертетін әндерді орындайды. Бұл өнер месхет түріктерінің мәдени мұрасының маңызды бөлігі болып табылады және бүгінгі күнге дейін танымал.
Жалпы, месхет дәстүрлері олардың мәдени байлығы мен терең тамырын көрсетеді. Бұл адамдар өз мұрасын мақтанышпен сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, сол арқылы түркі халқының мәдениеті мен салт-дәстүріне ерекше көзқараспен қарайды.
Сілтеме
- Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Месхет түріктері
Дереккөздер
- Месхет түріктері. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Месхет түріктері Әлем халықтары/. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Месхет түріктері. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Месхет түріктері...ол кімдер??. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Месхет түріктері: шығу тегі, ерекшеліктері, халқының мәселелері. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Месхет түріктері. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Месхет түріктері. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Месхет түріктері: олар кімдер. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Месхет түріктері: тарих және мәдениет. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Евгений Форов. Месхет түріктері — халықтың қиын тағдыры. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- «Қабарда-Балқария халықтарының мәдениеті» электронды энциклопедиясы. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Месхет түріктерінің аймақтық қоғамдық ұйымы «Ахысха» РТ. Тексерілді, 2 қазан 2024.
- Мешхед түріктерінің мәдениеті мен дәстүрі туралы. Тексерілді, 2 қазан 2024.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Meshet tүrikteri dzhavah tүrikteri meshet tүrikteri ahyska tүrikteri meshetter kavkaz tүrikteri tүrkitildes halyktar Gruziyanyn Meshetiya ajmagynan shygyp kazirgi uakytta bүkil әlemge taralgan Zhalpy sany shamamen 550 000 adam Meshet tүrikteridzhavah tүrikteri meshet tүrikteri ahyska tүrikteri meshetter kavkaz tүrikteriBүkil halyktyn sany550 000En kop taralgan ajmaktar Қazakstan200 000 Resej80 000 110 000 Tүrkiya70 000 AҚSh50 000 Әzerbajzhan38 000 Қyrgyzstan30 000 Өzbekstan10 000 15 000 Ukraina7 000 10 000 Gruziya2 000 5 000Tilderitүrik tiliDinisunnizmEtnogenezi zhәne tarihyMeshet tүrikterinin etnogenezine eki negizgi komponent katysty gruzin mesh tajpasy zhәne 11 gasyrda Kishi Aziya men Zakavkazede tүrikterdin zhappaj pajda boluy Meshetiya zhotasynyn ajmagy gruzin patshalary men tүrik sultandarynyn ykpal etu ajmagyn ekige boletin shekaralyk ajmakka ajnaldy XIII gasyrdagy mongoldardyn shapkynshylygy men 1395 zhylgy Temir zhorygynan tuyndagan zhappaj koshi kon Gruziyanyn shekaralas ontүstik batys ajmaktarynda zhәne әsirese Meshetiyada ontүstiktin shapkynshylygynan salystyrmaly tүrde az korgalgan tүrki elementterinin sanyn kobejtti bul kejinnen halkynyn bir boligin osman tүrikterinin assimilyaciyalauyna zhagdaj zhasady 1555 zhyly Osman imperiyasynyn kuramyna enuimen Samche Saatabago Mesheti aumagy tүrik etnosynyn ykpal etu ajmagynda boldy Tүrikterdin bajyrgy halykty assimilyaciyalauy dini zhәne lingvistikalyk bagyt bojynsha zhүzege asty Osman imperiyasynda halky aralas ajmaktarda tүrik tili ultaralyk katynas tiline ajnaldy Nәtizhesinde tүrikterdin zhalpy etnonimi pajda boldy Gruziya kuramyndagy Ahalcih ajmagynyn Resejge kosyluy kezinde 1829 zhyly meshet musylmandary osy ajmak halkynyn az boligin kurady HIH HH gasyrda olardyn үlesi birtindep 1 3 ten 2 5 ke dejin osti HIH gasyrdyn ekinshi zhartysynda tүrik tili musylman meshteri үshin ana tili bolyp otbasyndagy karym katynas tiline ajnaldy 1930 zhyldardyn ayagynda meshetiyalyk musylmandarda meshet tүrikteri degen ortak etnonim pajda boldy zhergilikti meshi 19 gasyrdan bastap pravoslavie olardy tүrkiler dep atagan 1928 37 zhyldary meshet tүrikteri kugyn sүrginge ushyrady 1944 zhyly meshet tүrikteri ontүstik zhәne ontүstik batys shekaralyk ajmaktardan Ahalcihe Adigen Aspindza Ahalkalaki zhәne Bogdanovsk Orta Aziya men Қazakstanga kүshtep koshirildi Barlygy 115 5 myn adam zher audaryldy onyn 17 mynga zhuygy zholda kaza tapty Zher audarylgan meshet tүrikteri arnajy konys audarushylar retinde Өzbekstannyn Қazakstan men Қyrgyzstannyn әrtүrli ajmaktaryndagy zhekelegen eldi mekenderge ornalastyryldy 1956 zhyly meshet tүrikterinen arnajy konystandyruga kojylgan shekteuler alynyp tastaldy olardyn bir boligi Kavkazdyn әrtүrli ajmaktaryna orala bastady 1950 zhyldardyn sonynan bastap meshet tүrikteri arasynda Meshetiyaga oralu kozgalysy kүsheje tүsti 1989 zhylgy Fergana okigasynan kejin Өzbekstannyn Fergana oblysynan Resejdin ortalyk boligine 16 mynnan astam adam bir zharym zhyl ishinde 90 mynnan astam adam Әzirbajzhan Soltүstik Kavkaz Қazakstan Ukrainaga konys audardy TiliMeshet tүrikteri tүrik tilinin Shygys Anadoly dialektilerinin birinde sojlejdi Әzerbajzhan tiline zhakyn Kejbir galymdar meshet tүrikterinin erekshe tilinin bar ekendigi turaly bolzhamdy alga tartady alajda ony lingvist tүrkolog mamandardyn bir boligi gana koldajdy Bul teoriya bojynsha meshet tүrikterinin tili orta gasyrlarda Anadolydagy tүrki tildes halyk sojlegen kone tүrik tilinin tikelej zhalgasy degen pikir bar DiniSenushiler sүnnittik musylmandar Taraluy zhәne migraciyasyMeshet tүrik әjeli balasymen Meshet tүrikterinin taraluy Қazakstan 200 000 Resej 80 000 110 000 Tүrkiya 70 000 AҚSh 50 000 Әzirbajzhan 38 000 Қyrgyzstan 30 000 Өzbekstan 10 000 15 000 Ukraina 7 000 10 000 Gruziya 2 000 5 000 Meshet tүrikterinin koshi kon agymy 1944 zh Gruziyadan Orta Aziyaga 120 000 adam 1958 1971 zh zh Ortalyk Aziyadan Әzirbajzhanga 40 000 adam 1980 Әzirbajzhannan Gruziyaga 2 000 adam 1989 1991 Ortalyk Aziyadan Resejge Ukrainaga Әzirbajzhanga 100 000 adam 1991 2005 zh Resejden Ukrainadan Ortalyk Aziyadan Tүrkiyaga 35 000 40 000 adam 2004 2006 Krasnodar olkesinen AҚSh ka 9 000 adam Өmir saltyMeshet tүrikteri үshin omirde en kop nazar audaratyn birneshe aspektiler bar orkendeu bilim beru otbasy үlkendi syjlau neke baskalarmen karym katynas tamaktanu Kopshiligi zhumys tauyp bilim alu үshin үlken kalalarga koshuge bejim Meshetter kogamdyk omirge kyzygushylyk tanytady teatrlarga murazhajlarga zhәne mejramhanalarga barady Kobisi zhergilikti halyktyn mәdenieti men әdet gurpyn kabyldap elderde sәtti assimilyaciyalandy Meshet tүrik kalyndygy Tүrkiyada kazir Shvejcariyanyn azamattyk kodeksinin manyzy artyp keledi Konservatizmnin arkasynda kejbir otbasylar dәstүrli zhazbada zhazylgan erezhelerdi ustanudy zhalgastyruda Onyn erezhelerine sүjene otyryp zhastar tek imamnyn ruksatymen gana үjlene alady al kүjeu zhigitti nemese kalyndykty tandaudy ata ana zhasajdy Қalynmal dәstүri әli kүnge dejin saktalgan Қundy kүjeu zhigit kelisimge sәjkes kalyndyktyn әkesine tolejdi Progressivti otbasylarda әdet guryp saktalmajdy Meshet tүrikterinin azhyrasuy kabyldanbajdy kogam muny ashyk tүrde ajyptajdy Otbasy en manyzdy kubylys bolyp sanalady ol eki ata anadan da tolyk berilgendikti talap etedi Ұldyn dүniege keluin үlken kuanyshpen karsy alady Dәstүrli otbasylarda er adamdar basty әkenin roli en manyzdy Ana uldaryn 12 zhaska dejin osire alady sodan kejin olar әkesinin kuzyrynda bolady Қyzdar turmyska shykkansha anasynyn kasynda boluy kerek Otbasynda ini karyndas үlkenderge bagynady Aga urpak otbasylyk omirde belsendi rol atkarady Ata әzheler nemerelerine ykylaspen uakyt otkizedi zhastarga үj sharuasyna komektesedi Gruziyada turatyn meshet tүrikteri konservativti zhәne ustamdy bolyp sanalady Meshet tүrikteri konakzhajlylyk dәstүrin saktajdy Olar dostary men tuystaryna zhii barady Kelushiler kur alakan kelmejdi үnemi syjlyk әkeledi Қonaktardy shaj men tәttilermen karsy alu dәstүri bar Eldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Otyrykshylyktyn shashyranky boluyna karamastan meshet tүrikteri konystarda bolek kvartaldardy alyp zhinaky toptarda omir sүrdi Zhazyktagy tүrikterdin auyldyk turgyn үjlerinin dәstүrli tүri zhalpak nemese alasa tobesi bar terezeleri zhәne aulaga karajtyn kireberisi bar agashtan zhasalgan tortburyshty үj boldy Meshet tүrikterinin үjlerinin ajryksha ereksheligi olardyn ishki bezendirilui bolyp sanalady olardyn kabyrgalary men edenderinde koptegen kilemder bar zhiһaz zamanaui zhәne әdemi Әrbir tүrik otbasynda kufra tahta bar onda olar kүndiz tamak ishedi al keshke demalady Dәstүrli tagamdary Meshet tүrikteri tagamdardan palaudy zhii pajdalanady Kүrishti kazanga koj eti shopter dәmdeuishter kosyp kuyrady Tarihi otanynda kartopty zhii zhep odan tүrli tagamdar dajyndajdy Tamaktanuga bүkil otbasymen үstelge otyrady Tangy aska әdette nan men maj irimshik feta irimshigi dzhem zәjtүn zhәne shaj kiredi Olar otbasynyn barlyk mүsheleri zhinalgannan kejin keshki as ishedi zhәne zhii korshileri nemese tuystary shakyrylady Mәzir үsh nemese odan da kop tagamdardan turady Kokonis salattaryna kәuap tauyk eti men balyk kosylgan kүrish al et shelpekteri marinadtar zhәne chorba dep atalatyn sorpa kosylgan irimshik kosylady Үstelge kejde sumen sharappen nemese syramen zhartylaj sujyltylgan raki anis aragy beriledi Birak kogamdyk oryndarda ishimdik ishu zhaman әdet bolyp sanalady Folklory Meshetter oner men muzykaga da bejimdelgen Olar akyndyk muzykalyk zhәne oryndaushylyk onerdi kamtityn ashug oneri salasynda damydy Ashugtar bardtar tүrki tilinde mahabbat tabigat oz halkynyn tarihynan syr shertetin әnderdi oryndajdy Bul oner meshet tүrikterinin mәdeni murasynyn manyzdy boligi bolyp tabylady zhәne bүgingi kүnge dejin tanymal Zhalpy meshet dәstүrleri olardyn mәdeni bajlygy men teren tamyryn korsetedi Bul adamdar oz murasyn maktanyshpen saktap urpaktan urpakka zhetkizip sol arkyly tүrki halkynyn mәdenieti men salt dәstүrine erekshe kozkaraspen karajdy SiltemeOrtakkorda bugan katysty mediafajldar bar Meshet tүrikteriDerekkozderMeshet tүrikteri Tekserildi 2 kazan 2024 Meshet tүrikteri Әlem halyktary Tekserildi 2 kazan 2024 Meshet tүrikteri Tekserildi 2 kazan 2024 Meshet tүrikteri ol kimder Tekserildi 2 kazan 2024 Meshet tүrikteri shygu tegi erekshelikteri halkynyn mәseleleri Tekserildi 2 kazan 2024 Meshet tүrikteri Tekserildi 2 kazan 2024 Meshet tүrikteri Tekserildi 2 kazan 2024 Meshet tүrikteri olar kimder Tekserildi 2 kazan 2024 Meshet tүrikteri tarih zhәne mәdeniet Tekserildi 2 kazan 2024 Evgenij Forov Meshet tүrikteri halyktyn kiyn tagdyry Tekserildi 2 kazan 2024 Қabarda Balkariya halyktarynyn mәdenieti elektrondy enciklopediyasy Tekserildi 2 kazan 2024 Meshet tүrikterinin ajmaktyk kogamdyk ujymy Ahysha RT Tekserildi 2 kazan 2024 Meshhed tүrikterinin mәdenieti men dәstүri turaly Tekserildi 2 kazan 2024