Салқам Жәңгір хан (1610—1652) — 1643–1652 жылдары билік құрған қазақ ханы, Есім ханның ұлы. Ол хан тағына Есім хан өмірден өткен соң отырды. Жәңгір хан бойы аласа, бірақ толық денелі кісі болған. Сондықтан да халық оны «Салқам Жәңгір» атап кеткен. Оның тұсында Батыр қонтайшы басқарып тұрған жоңғар-ойраттардың күшеюі байқалды. Олар Қазақ хандығына үздіксіз шабуыл жасап тұрды.
Салқам Жәңгір хан | |||
Лауазымы | |||
---|---|---|---|
| |||
1643 — 1652 | |||
Ізашары | II Жәнібек хан | ||
Ізбасары | Батыр хан | ||
Өмірбаяны | |||
Діні | Ислам | ||
Дүниеге келуі | 1610 Қазақ хандығы | ||
Қайтыс болуы | 1652 Түркістан, Қазақ хандығы | ||
Жерленді | Түркістан | ||
Әкесі | Есім хан | ||
Анасы | Айлин ханым | ||
Жұбайы | Бану ханым | ||
Балалары | Абақ сұлтан Аппақ сұлтан Тәуке хан Уәлибақы сұлтан | ||
өңдеу |
Өмірбаяны
Жәңгір ханның билік еткен жылдары жоңғар феодалдарының қазақ жерін жаулап алуға жасаған үздіксіз жорықтар кезеңіне сай келеді. Кейбір мәліметтерге сәйкес Жәңгір ханның ордасы Түркістанға таяу маңда орналасыпты. Жәңгір хан Бұхара хандығымен одақтастық келісімге келіп, жоңғар басқыншыларына қарсы күрес жүргізді. Сонымен бірге, ол қырғыздармен де осындай қарым-қатынас орнатуға ұмтылды. Мұның бәрі жоңғар шабуылынан қорғану мақсатынан туып еді. Дәл осы кезеңде Қазақ хандығы мен ойрат жоңғарлары арасындағы қарулы қақтығыстар жиілей түсті. Екі жақтың басшылары көшіп-қонуға жайлы жерлер және Сырдария өзені бойындағы сауда орталықтары үшін күрес жүргізді. Сол кезеңдегі тарихи мәліметтер бойынша, Жәңгір хан тұсында қазақтар мен ойрат жоңғарлары арасында үш ірі шайқас болған:
- Бірінші шайқас — 1635 жылы
- Екінші шайқас — 1643–1644 жылдары
- Үшінші шайқас — 1652 жылы
1635 жылғы шайқаста қазақ әскерлеріне Батыр қонтайшы бастаған жер қайысқан қалың қол қарсы тұрды. Бұл ұрыстың нақты нәтижелері жөнінде мәліметтер жоқ, бірақ шайқас кезінде Жәңгір ханның тұтқынға түсіп, біраз уақыттан соң қашып құтылғаны туралы деректер кездеседі. Сол кезден бастап Жәңгір хан жоңғарларға үнемі шабуыл жасап тұрады.
Екінші ірі шайқас 1643-ші жылы қыста Батыр қонтайшының қазақ жеріне шабуыл жасауынан басталады. Жоңғарлар Жетісу өңірінің үлкен бөлігін жаулап алып, он мыңға жуық адамды тұтқынға түсіреді. Салқам Жәңгір хан жоңғарларға тойтарыс беру үшін 600 сарбазымен Орбұлақ өзенінің бойына беттейді. Осы жерде әйгілі Орбұлақ шайқасы өтеді. Жәңгір ханға көмекке 20 мың сарбазымен Самарқан билеушісі Жалаңтөс Баһадүр келеді. Жалаңтөс Баһадүр қолының көмегі арқасында Жәңгір хан бұл шайқаста жеңіске жетеді. Батыр қонтайшы шегінуге мәжбүр болады. Жеңіліске ұшыраған жоңғарлар бұл ұрыста он мыңға жуық адамынан айырылады. Сақталып қалған тарихи мәліметтер бойынша, бұл шайқаста Жәңгір хан зор қолбасшылық дарын мен әскери шеберлік таныта білген.
Жәңгір хан жоңғарларға қарсы күресте моғолдар жағынан көмек алу үшін біраз әрекет етті. Олармен тату көршілік қарым-қатынас орнату үшін екі рет елші жіберді. Бұл дипломатиялық тапсырма Жәңгір ханның ұлдары Тәуке мен Апақ сұлтандарға жүктелді.
1643–1644 жылдардағы шайқаста толық жеңілмеген жоңғарлар болашақта болатын соғысқа мұқият дайындала бастады. Жоңғар қонтайшысы 1643–1644 жылдардағы жеңілістен кейін бытыраған иеліктерін біріктіріп, Сібірдегі орыс қалаларынан қару-жарақтар және оқ-дәрілер сатып алады.
1652 жылы қазақтар мен жоңғарлар арасындағы үшінші ірі шайқаста қазақ әскерлері жеңіліске ұшырап, Жәңгір хан Очирицу Цецену ханның ұлы Галдаман Нойонның қолынан қаза табады.
Дереккөздер
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — тұлға туралы мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Zhәngir Kerej han degen betti karanyz Salkam Zhәngir han 1610 1652 1643 1652 zhyldary bilik kurgan kazak hany Esim hannyn uly Ol han tagyna Esim han omirden otken son otyrdy Zhәngir han bojy alasa birak tolyk deneli kisi bolgan Sondyktan da halyk ony Salkam Zhәngir atap ketken Onyn tusynda Batyr kontajshy baskaryp turgan zhongar ojrattardyn kүsheyui bajkaldy Olar Қazak handygyna үzdiksiz shabuyl zhasap turdy Salkam Zhәngir hanLauazymyTu Қazak hany1643 1652Izashary II Zhәnibek hanIzbasary Batyr hanӨmirbayanyDini IslamDүniege kelui 1610 1610 Қazak handygyҚajtys boluy 1652 1652 Tүrkistan Қazak handygyZherlendi TүrkistanӘkesi Esim hanAnasy Ajlin hanymZhubajy Banu hanymBalalary Abak sultan Appak sultan Tәuke han Uәlibaky sultanondeu ӨmirbayanyZhәngir hannyn bilik etken zhyldary zhongar feodaldarynyn kazak zherin zhaulap aluga zhasagan үzdiksiz zhoryktar kezenine saj keledi Kejbir mәlimetterge sәjkes Zhәngir hannyn ordasy Tүrkistanga tayau manda ornalasypty Zhәngir han Buhara handygymen odaktastyk kelisimge kelip zhongar baskynshylaryna karsy kүres zhүrgizdi Sonymen birge ol kyrgyzdarmen de osyndaj karym katynas ornatuga umtyldy Munyn bәri zhongar shabuylynan korganu maksatynan tuyp edi Dәl osy kezende Қazak handygy men ojrat zhongarlary arasyndagy karuly kaktygystar zhiilej tүsti Eki zhaktyn basshylary koship konuga zhajly zherler zhәne Syrdariya ozeni bojyndagy sauda ortalyktary үshin kүres zhүrgizdi Sol kezendegi tarihi mәlimetter bojynsha Zhәngir han tusynda kazaktar men ojrat zhongarlary arasynda үsh iri shajkas bolgan Birinshi shajkas 1635 zhyly Ekinshi shajkas 1643 1644 zhyldary Үshinshi shajkas 1652 zhyly 1635 zhylgy shajkasta kazak әskerlerine Batyr kontajshy bastagan zher kajyskan kalyn kol karsy turdy Bul urystyn nakty nәtizheleri zhoninde mәlimetter zhok birak shajkas kezinde Zhәngir hannyn tutkynga tүsip biraz uakyttan son kashyp kutylgany turaly derekter kezdesedi Sol kezden bastap Zhәngir han zhongarlarga үnemi shabuyl zhasap turady Ekinshi iri shajkas 1643 shi zhyly kysta Batyr kontajshynyn kazak zherine shabuyl zhasauynan bastalady Zhongarlar Zhetisu onirinin үlken boligin zhaulap alyp on mynga zhuyk adamdy tutkynga tүsiredi Salkam Zhәngir han zhongarlarga tojtarys beru үshin 600 sarbazymen Orbulak ozeninin bojyna bettejdi Osy zherde әjgili Orbulak shajkasy otedi Zhәngir hanga komekke 20 myn sarbazymen Samarkan bileushisi Zhalantos Baһadүr keledi Zhalantos Baһadүr kolynyn komegi arkasynda Zhәngir han bul shajkasta zheniske zhetedi Batyr kontajshy sheginuge mәzhbүr bolady Zheniliske ushyragan zhongarlar bul urysta on mynga zhuyk adamynan ajyrylady Saktalyp kalgan tarihi mәlimetter bojynsha bul shajkasta Zhәngir han zor kolbasshylyk daryn men әskeri sheberlik tanyta bilgen Zhәngir han zhongarlarga karsy kүreste mogoldar zhagynan komek alu үshin biraz әreket etti Olarmen tatu korshilik karym katynas ornatu үshin eki ret elshi zhiberdi Bul diplomatiyalyk tapsyrma Zhәngir hannyn uldary Tәuke men Apak sultandarga zhүkteldi 1643 1644 zhyldardagy shajkasta tolyk zhenilmegen zhongarlar bolashakta bolatyn sogyska mukiyat dajyndala bastady Zhongar kontajshysy 1643 1644 zhyldardagy zhenilisten kejin bytyragan ielikterin biriktirip Sibirdegi orys kalalarynan karu zharaktar zhәne ok dәriler satyp alady 1652 zhyly kazaktar men zhongarlar arasyndagy үshinshi iri shajkasta kazak әskerleri zheniliske ushyrap Zhәngir han Ochiricu Cecenu hannyn uly Galdaman Nojonnyn kolynan kaza tabady DerekkozderTarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2 Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul tulga turaly makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi auystyru kazhet