Қара тораңғы (лат. Populus euphratica) – талдар тұқымдасының теректер (Populus) туысына жататын ағаш.
Populus euphratica | ||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||
Populus euphratica | ||||||||||||||
|
Ботаникалық сипаттамасы
Дiңi түзу, жуандығы кейде 1 м-ге жетедi, қабығы сарғылт-сұр, таспа тәрiздi сыпырылады. өркендерi бастапқыда нәзiк түктi, кейiн түксiз, түсi қоңыр сарғылт. Сәуiрде гүлдейдi, мамырда жемiс бередi.
Тораңғы топтанған тоғай (тораңғыл деп аталады) түрiнде де, жеке дарақ ретiнде де шөлдi-шөлейт аймақтарда, құмды қолат баурайларда, тұзды-сортаң тақырларда, өзен аңғарлары мен жағаларында өседi.
Сырт келбет-пiшiнi мен жапырақтары е ұқсастау келедi. Тораңғы сол саялы ағаштың жабайы түрi iспеттес. Тораңғы отын орнына пайдаланылып құрып бара жатқандықтан, соңғы кезде Қазақстанның Қызыл кiтабына енгiзiлген.
Тораңғы — тұзды және құмды сусыз шөлдерде табиғи жағдайда өсе беруге қабiлеттi бiрден-бiр биiк дiңгектi, жапырағы мол ағаш. Ол ауаның жылылығына, желдiң күшi мен дымқылдың тапшылығына қарамайды.
Қоршаған ортасына тап осылай бейiмделiп үлгерген бұл ағаш шөлдi аймақтың күрт өзгерiстi континенттiк қатал жағдайына жақсы шыдайды. Ағаш жапырақтарының суды аз буландыруы, тамыр жүйесiнiң жақсы дамуы мен оның 10 метрден әрмен тереңдiктегi жер асты су көздерiнен нәр ала беретiнi оны осындай дәрежеге жеткiзген.
Тораңғы тамыр жүйесi жер бетiне жақындаған тұсында жан-жағына қарай жайыла тарап, аумағы 30 метрге дейiн барады. Бұл өскiн сегiзаяқтың өндiр өркенi сияқты сол шандыр тамырларынан тараған шыбықтары арқылы айналаға ұрпақ шашып, қанатын кең жаяды.
Сол сияқты мамыр айында гүлдейтiн жапырақтарынан ақ үпелек түрiнде ауаға ұшатын ұрықтарынан шамалы да болса майда өскiндер өсiп шығады. Бiрақ бұл жалпы мөлшердiң болмашы көлемiн ғана қамтиды. Ал, тек тамыр мен бұтақ қаламшалары арқылы бұл ағашты әсте көбейтуге болмайды.
Тораңғы жапырақтары ылғалды өте жақсы өткiзедi.
Мамандар тораңғы тамырында судың көп болатынын айтады. Шөл далада өсiп тұрған iрi ағаштардың түбiнде судың жиналып қалатыны жиi байқалады. Ол сулар ұдайы төмен қарай ағып, маңайына шыбын-шiркей жинайды. Мұндағы су мөлшерi 25 литрге дейiн барады екен.
Су ауаға шыққаннан кейiн қышқылданып, қан iспеттес қоңыр-қызыл түске боянады. Осылай ерекше үн шығаратын немесе қанға ұқсас су жинайтын қасиеттерiне орай жұрт тораңғыды ерекше киелi ағаш санайды. Қасиетi бар болса, бар шығар, тораңғыдың гүл шашып жатқан кезiнде оның көлеңкесiне жатып, ұйықтап қалуға болмайды деседi.
Қолайлы жағдай болса, тораңғы ағашының өте биiк те iрi болып өсе алады. Мысалы, Б.К.Скупченко 1952 жылы Балқаштың маңайынан биiктiгi 30 метрге жететiн, жуандығы 1,5 метр болатын тораңғыды көрiп, суретке түсiрiп алған.
Оның қандай көлемдiсi болмасын, құмды және тұзды топырақтарда орман алқаптарын көбейтумен қатар, сол табандар көшкiнiн тоқтатуға үлкен септiгiн тигiзетiнiмен бағаланады. Ғалымдардың мәлiмдеуiнше, әр тораңғы орта есеппен жыл сайын 1 тоннадан аса шаңды ұстап қалып, 1,5 мың литр оттегiнi айналасына бөлетiн көрiнедi.
Тораңғы — елдi мекендердi көгалдандыру мәселесiнде де таптырмайтын аса құнды ағаш. Ол бүгiндерi Қызылорда қаласындағы Оқушылар паркi мен барлық аудандар орталықтарының бiрқатар көшелерi бойларында көптен берi өсiп тұр.
Ел аузында «шөл даланың падишасы» атанған бұл өскiндi бүгiнде қазақ жерiнiң бiраз пұшпағы өзiнiң өрелi саясы санайды. Қазiр тораңғы (тораңғы деп те айтылады) тұқымдас ағаштың алуан түрi Қазақстанда Арал өңiрi мен Қызылорда облысынан басқа Балқаш пен Алакөл аумақтарында, Бетпақдала атырабында, Зайсан маңайында, Мойынқұм сауырында кездеседi.
бiраз жылдар бойы Қазақстан Ғылым академиясында қызмет iстеп, тораңғы ағашының өсiп-өнуiн түбегейлi зерттеген. Осы бағыттағы iзденiсiнiң қорытындысы ретiнде ол 1952 жылы «Тораңғы теректерiнiң тұқым арқылы көбеюi» деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясын қорғаған.
Жапырағының пішіні таспадай жіңішке немесе бүйректей домалақ болады. Қабығы сұрғылт түсті. Гүлшоғыры-сырға, жемісі- қорапша пішіндес. Тораңғы суды тамыры мен сабағына сақтайды. Сондықтан шөлге төзімді. Оны жиһаз бұйымдарын жасауға, құрылысқа пайдаланады. Егістікті қорғайтын орман өсіруде де маңызы зор. Тораңғы өз тіршілігін жойған кезде кесек- кесек болып қурап түседі.Тораңғы еліміздің шөлді өңірінде ерте замандардан өсіп келе жатқан қасиетті де, киелі ағаштың бірі саналады. Ол көбіне құрғақ далалы аймақтардың тақырлы, тұзды, борпылдақ сортаңды, құмдауытты, шөлейтті, шөлді алқаптарындағы өзен аңғарларында, бұйратты құм жоталарының арасындағы ойпаңдау жерлерде өсетін бірден-бір биік діңгекті ағаш.
Қазақ халқы тораңғы ағашын ежелден-ақ «шөл даланың падишасы» деп ерекше қастерлеп, оны отын ретінде отқа жағуға рұқсат етпейді, тіпті оны кесуге де болмайды деп есептейді. Өйткені тораңғы ағашының сұр-қоңырқай қабығына пышақ тисе, сыртына қызғылт түсті сөл бөлінеді. Сондықтан да тораңғының қанға ұқсас сөлін оның қанды көз жасы деп, оны кескен адамды тораңғының киесі ұрады деген сөздермен тыйым жасап, шөл даланың көркі болып саналатын тораңғыны көзінің қарашығындай қорғауды үнемі ұрпақтарына өсиет етіп қалдыруының танымдық та, тәрбиелік мәні зор.
Тораңғы ағашының қасиетін қолөнер шеберлері жақсы біледі. Тораңғының тек қурап қалған ағашынан қолөнер шеберлері әр түрлі бұйымдар жасайды. Мысалы, түркістандық шебер Гауһарбек Күнқожаев «Қасиетті көк түйе» атты композициялық керемет домбыра жасаған туындысының қондырғысын Сыр бойында өсетін қасиетті тораңғы ағашынан жасауында да үлкен мән бар. Кей жерлерде жеке-дара тораңғы ағашы өсетін алқаптар «әулиелі жерлер» деп аталады. Мысалы, «Бес тораңғыл әулие», «Үштораңғы», «Желтораңғы» және т.б. жер атаулары соның айғағы деп айтуға болады.
Халқымызда тораңғы ағашына қатысты көптеген сөз тіркестері кездеседі. Мысалы, «бүрі төгілген тораңғыдай», «тораңғыдай толықсып», «шөлге біткен қу тораңғыдай», «кәрі тораңғыдай» және т.б. Сонымен қатар көрнекті халық жазушысы Қабдеш Жұмаділовтың «Бір түп тораңғы» атты повесіндегі басты кейіпкерді тораңғы ағашына теңеуінде де үлкен мән бар. Халқымыз тораңғы ағашының көлеңкесінде ұйықтап демалуға болмайды деп есептейді.
Өлкемізде өсетін тораңғы ағаштары бұдан 2 миллион жылдан бері өсіп келе жатқан тарихи әрі табиғи ескерткіш деп атауға да болады. Оның тамыры тарамданып әрі торланып өсетіндіктен «тораңғы» деп аталған деген де пікірлер бар. Жетісу өңіріндегі «Ақтау» деп аталатын алқапта да тораңғы өсетіні баспа беттерінде жазылды. Қазақ халқы тораңғы ағашы топтанып өсетін алқапты «Тораңғыл» деп атайды. Тораңғы ағашы туралы халық арасында аңыз-әңгімелер көптеп айтылады. Сондай аңыздың бірі тораңғы тоғайының түн қараңғысында сиқырлы ән салып тұруы періште қыздарының тораңғы тоғайының ішінде болады дегенді білдіреді.
Маман ғалымдардың пікірі бойынша, тораңғы (Майсупова, 2011) ағашы Тораңғы діңі жуан, жапырақ желектері мол жайқалып өсетін сәнді ағаш.
Қара тораңғы өлкемізде біршама кеңінен таралған. Ол Арал маңындағы шөлейтті, шөлді өңірлерден бастап, ендік бойынша Балқаш, Алакөл ойпаттарындағы ескі өзен аңғарлары мен жағалауларында, құмды төбелердің аралықтарындағы сортаңды, тақырлы жерлерде өседі. Қара тораңғының биіктігі –15-20 метр, діңінің диаметрі –1-1,5 метрге жетеді. Бұдан 61 жыл бұрын (1952 ж.) белгілі ботаник ғалым Б.К.Скупченко Балқаш көлі маңынан биіктігі – 30 метр, діңінің жуандығы – 1,5 метр тораңғы ағашын суретке түсіріп алған. Оның діңінің қабығы сарғыш сұр түсті болып келеді және оның қабықтары таспа тәрізді болып оңай сыдырылады. Жас бұтақтары мен өркендерінде орналасқан жапырақтарының пішіні әр түрлі болып келетіндіктен, қара тораңғыны кейде «түрлі жапырақты тораңғы» деп те атайды.
Сыртқы сілтемелер
- Тораңғы Мұрағатталған 4 ақпанның 2008 жылы.
Дереккөздер
- Тораңғы.
- "Сен білесің бе?" энциклопедиясы
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қara torangy lat Populus euphratica taldar tukymdasynyn terekter Populus tuysyna zhatatyn agash Populus euphraticaDүniesi ӨsimdikterBolimi Zhabyk tukymdylarTaby Қos zharnaktylarSaby Tukymdasy TaldarTegi PopulusTүri P euphraticaPopulus euphraticaPopulus diversifoliaBotanikalyk sipattamasyDini tүzu zhuandygy kejde 1 m ge zhetedi kabygy sargylt sur taspa tәrizdi sypyrylady orkenderi bastapkyda nәzik tүkti kejin tүksiz tүsi konyr sargylt Sәuirde gүldejdi mamyrda zhemis beredi Torangy toptangan togaj torangyl dep atalady tүrinde de zheke darak retinde de sholdi sholejt ajmaktarda kumdy kolat baurajlarda tuzdy sortan takyrlarda ozen angarlary men zhagalarynda osedi Syrt kelbet pishini men zhapyraktary e uksastau keledi Torangy sol sayaly agashtyn zhabajy tүri ispettes Torangy otyn ornyna pajdalanylyp kuryp bara zhatkandyktan songy kezde Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Torangy tuzdy zhәne kumdy susyz sholderde tabigi zhagdajda ose beruge kabiletti birden bir biik dingekti zhapyragy mol agash Ol auanyn zhylylygyna zheldin kүshi men dymkyldyn tapshylygyna karamajdy Қorshagan ortasyna tap osylaj bejimdelip үlgergen bul agash sholdi ajmaktyn kүrt ozgeristi kontinenttik katal zhagdajyna zhaksy shydajdy Agash zhapyraktarynyn sudy az bulandyruy tamyr zhүjesinin zhaksy damuy men onyn 10 metrden әrmen terendiktegi zher asty su kozderinen nәr ala beretini ony osyndaj dәrezhege zhetkizgen Torangy tamyr zhүjesi zher betine zhakyndagan tusynda zhan zhagyna karaj zhajyla tarap aumagy 30 metrge dejin barady Bul oskin segizayaktyn ondir orkeni siyakty sol shandyr tamyrlarynan taragan shybyktary arkyly ajnalaga urpak shashyp kanatyn ken zhayady Sol siyakty mamyr ajynda gүldejtin zhapyraktarynan ak үpelek tүrinde auaga ushatyn uryktarynan shamaly da bolsa majda oskinder osip shygady Birak bul zhalpy molsherdin bolmashy kolemin gana kamtidy Al tek tamyr men butak kalamshalary arkyly bul agashty әste kobejtuge bolmajdy Torangy zhapyraktary ylgaldy ote zhaksy otkizedi Mamandar torangy tamyrynda sudyn kop bolatynyn ajtady Shol dalada osip turgan iri agashtardyn tүbinde sudyn zhinalyp kalatyny zhii bajkalady Ol sular udajy tomen karaj agyp manajyna shybyn shirkej zhinajdy Mundagy su molsheri 25 litrge dejin barady eken Su auaga shykkannan kejin kyshkyldanyp kan ispettes konyr kyzyl tүske boyanady Osylaj erekshe үn shygaratyn nemese kanga uksas su zhinajtyn kasietterine oraj zhurt torangydy erekshe kieli agash sanajdy Қasieti bar bolsa bar shygar torangydyn gүl shashyp zhatkan kezinde onyn kolenkesine zhatyp ujyktap kaluga bolmajdy desedi Қolajly zhagdaj bolsa torangy agashynyn ote biik te iri bolyp ose alady Mysaly B K Skupchenko 1952 zhyly Balkashtyn manajynan biiktigi 30 metrge zhetetin zhuandygy 1 5 metr bolatyn torangydy korip suretke tүsirip algan Onyn kandaj kolemdisi bolmasyn kumdy zhәne tuzdy topyraktarda orman alkaptaryn kobejtumen katar sol tabandar koshkinin toktatuga үlken septigin tigizetinimen bagalanady Ғalymdardyn mәlimdeuinshe әr torangy orta eseppen zhyl sajyn 1 tonnadan asa shandy ustap kalyp 1 5 myn litr ottegini ajnalasyna boletin korinedi Torangy eldi mekenderdi kogaldandyru mәselesinde de taptyrmajtyn asa kundy agash Ol bүginderi Қyzylorda kalasyndagy Okushylar parki men barlyk audandar ortalyktarynyn birkatar kosheleri bojlarynda kopten beri osip tur El auzynda shol dalanyn padishasy atangan bul oskindi bүginde kazak zherinin biraz pushpagy ozinin oreli sayasy sanajdy Қazir torangy torangy dep te ajtylady tukymdas agashtyn aluan tүri Қazakstanda Aral oniri men Қyzylorda oblysynan baska Balkash pen Alakol aumaktarynda Betpakdala atyrabynda Zajsan manajynda Mojynkum sauyrynda kezdesedi biraz zhyldar bojy Қazakstan Ғylym akademiyasynda kyzmet istep torangy agashynyn osip onuin tүbegejli zerttegen Osy bagyttagy izdenisinin korytyndysy retinde ol 1952 zhyly Torangy terekterinin tukym arkyly kobeyui degen takyryptagy kandidattyk dissertaciyasyn korgagan Zhapyragynyn pishini taspadaj zhinishke nemese bүjrektej domalak bolady Қabygy surgylt tүsti Gүlshogyry syrga zhemisi korapsha pishindes Torangy sudy tamyry men sabagyna saktajdy Sondyktan sholge tozimdi Ony zhiһaz bujymdaryn zhasauga kurylyska pajdalanady Egistikti korgajtyn orman osirude de manyzy zor Torangy oz tirshiligin zhojgan kezde kesek kesek bolyp kurap tүsedi Torangy elimizdin sholdi onirinde erte zamandardan osip kele zhatkan kasietti de kieli agashtyn biri sanalady Ol kobine kurgak dalaly ajmaktardyn takyrly tuzdy borpyldak sortandy kumdauytty sholejtti sholdi alkaptaryndagy ozen angarlarynda bujratty kum zhotalarynyn arasyndagy ojpandau zherlerde osetin birden bir biik dingekti agash Қazak halky torangy agashyn ezhelden ak shol dalanyn padishasy dep erekshe kasterlep ony otyn retinde otka zhaguga ruksat etpejdi tipti ony kesuge de bolmajdy dep eseptejdi Өjtkeni torangy agashynyn sur konyrkaj kabygyna pyshak tise syrtyna kyzgylt tүsti sol bolinedi Sondyktan da torangynyn kanga uksas solin onyn kandy koz zhasy dep ony kesken adamdy torangynyn kiesi urady degen sozdermen tyjym zhasap shol dalanyn korki bolyp sanalatyn torangyny kozinin karashygyndaj korgaudy үnemi urpaktaryna osiet etip kaldyruynyn tanymdyk ta tәrbielik mәni zor Torangy agashynyn kasietin koloner sheberleri zhaksy biledi Torangynyn tek kurap kalgan agashynan koloner sheberleri әr tүrli bujymdar zhasajdy Mysaly tүrkistandyk sheber Gauһarbek Kүnkozhaev Қasietti kok tүje atty kompoziciyalyk keremet dombyra zhasagan tuyndysynyn kondyrgysyn Syr bojynda osetin kasietti torangy agashynan zhasauynda da үlken mәn bar Kej zherlerde zheke dara torangy agashy osetin alkaptar әulieli zherler dep atalady Mysaly Bes torangyl әulie Үshtorangy Zheltorangy zhәne t b zher ataulary sonyn ajgagy dep ajtuga bolady Halkymyzda torangy agashyna katysty koptegen soz tirkesteri kezdesedi Mysaly bүri togilgen torangydaj torangydaj to lyksyp sholge bitken ku torangydaj kәri torangydaj zhәne t b Sonymen katar kor nekti halyk zhazushysy Қabdesh Zhu madilovtyn Bir tүp torangy atty povesindegi basty kejipkerdi torangy agashyna teneuinde de үlken mәn bar Halkymyz torangy agashynyn kolenkesinde ujyktap demaluga bolmajdy dep eseptejdi Өlkemizde osetin torangy agashtary budan 2 million zhyldan beri osip kele zhatkan tarihi әri tabigi eskertkish dep atauga da bolady Onyn tamyry taramdanyp әri torlanyp osetindikten torangy dep atalgan degen de pikirler bar Zhetisu onirindegi Aktau dep atalatyn alkapta da torangy osetini baspa betterinde zhazyldy Қazak halky torangy agashy toptanyp osetin alkapty Torangyl dep atajdy Torangy agashy turaly halyk arasynda anyz әngimeler koptep ajtylady Sondaj anyzdyn biri torangy togajynyn tүn karangysynda sikyrly әn salyp turuy perishte kyzdarynyn torangy togajynyn ishinde bolady degendi bildiredi Maman galymdardyn pikiri bojynsha torangy Majsupova 2011 agashy Torangy dini zhuan zhapyrak zhelekteri mol zhajkalyp osetin sәndi agash Қara torangy olkemizde birshama keninen taralgan Ol Aral manyndagy sholejtti sholdi onirlerden bastap endik bojynsha Balkash Alakol ojpattaryndagy eski ozen angarlary men zhagalaularynda kumdy tobelerdin aralyktaryndagy sortandy takyrly zherlerde osedi Қara torangynyn biiktigi 15 20 metr dininin diametri 1 1 5 metrge zhetedi Budan 61 zhyl buryn 1952 zh belgili botanik galym B K Skupchenko Balkash koli manynan biiktigi 30 metr dininin zhuandygy 1 5 metr torangy agashyn suretke tүsirip algan Onyn dininin kabygy sargysh sur tүsti bolyp keledi zhәne onyn kabyktary taspa tәrizdi bolyp onaj sydyrylady Zhas butaktary men orkenderinde ornalaskan zhapyraktarynyn pishini әr tүrli bolyp keletindikten kara torangyny kejde tүrli zhapyrakty torangy dep te atajdy Syrtky siltemelerTorangy Muragattalgan 4 akpannyn 2008 zhyly DerekkozderTorangy Sen bilesin be enciklopediyasy