Қазақстан-Қытай шекарасы

Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы (қыт. 中 中) — Қазақстан Республикасы мен Қытай арасындағы қазіргі мемлекеттік шекара, ол Қазақ КСР мен Қытай арасындағы шекарамен бірдей. Шекараның жалпы ұзындығы-1782,75 км.

Географиясы

Кеңес шекарашылары 1984 жылы Қорғас маңында кеңес-қытай шекарасын (қазіргі қазақстан-қытай шекарасы) күзетеді

Қазақстан мен Қытай арасындағы шекаралар XIX ғасырдан басталады, сол кезде Ресей империясы Зайсан көлі аймағында өз бақылауын орнатты. Ресей империясы мен Цин империясы арасындағы шекаралар 1860 жылғы Бейжің трактатымен белгіленді, сонымен қатар тиісінше 1864 және 1881 жылдары Чугучак хаттамасымен және Іле өлкесі туралы шартпен толықтырылды.Кеңес заманында екі елдің билігі арасында КСРО мен Қытай арасындағы шекара сызықтарына қатысты даулар жалғасты. Бұл даулар мезгіл-мезгіл қарулы қақтығыстарға ұласты, олардың ішіндегі ең ірілерінің бірі 1969 жылдың тамызында Жаланашкөл көлінің жанжалы болды.

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан мен Қытай арасында 1994 жылғы 26 сәуірдегі Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы келісімге қол қойылды. Осы құжатқа сәйкес Жаланашкөл көлінің шығысындағы аумақ Қытай аумағы болып танылады.

Кейінірек елдер арасындағы шекараларға кішігірім өзгерістер енгізген басқа да маңызды емес құжаттар қабылданды.

Мемлекеттік шекара сызығының жалпы ұзындығы 1782,75 км құрайды, оның ішінде: құрлық шекарасы — 1215,86 км, су шекарасы — 566,89 км

Тарихы

Қазақстан мен Қытай арасындағы шекараның өзгеруі

Шекараның бастауы 19 ғасырдың ортасынан басталады, сол кезде Ресей империясы Орталық Азияға таралып, Зайсан көлі аймағына бақылау орната алды. Қазіргі қытай-қазақ/қырғыз-тәжік шекарасынан онша ерекшеленбейтін Ресей империясы мен Цин империясы арасындағы шекараны белгілеу 1860 жылғы Бейжің конвенциясында көзделген; Конвенцияға сәйкес нақты шекара сызығы Тарбағатай келісімімен (1864) және Уасухайдан (1870) жасалған, Зайсан көлін Ресей жағында қалдырған. Ертіс бассейнінде Цин империясының әскери қатысуы дүнген көтерілісі кезінде (1862-77) тоқтады. Көтерілісті басып, Шыңжаңды жаулап алғаннан кейін Цзо Цзунтанг, Ресей империясы мен Цин империясының Іле өзенінің бассейніндегі шекарасы Санкт-Петербург келісімімен (1881) және бірқатар кейінгі хаттамалармен Ресейдің пайдасына сәл түзетілді. 1915 жылы Іле алқабы мен Жоңғар Алатауы ауданы арасындағы шекараны дәлірек анықтайтын келісімге қол қойылды. Шекараның ең оңтүстік бөлігі (яғни қазіргі Қытай–тәжік шекарасының шамамен оңтүстік жартысы) ішінара Ұлыбритания мен Ресейдің "Үлкен ойын" деп аталатын Орталық Азиядағы үстемдік үшін жалғасып жатқан бәсекелестігіне байланысты бөлінбей қалды; сайып келгенде, екі тарап Ауғанстан олардың арасындағы тәуелсіз буферлік мемлекет болып қала береді деп келісті Ауған Вахан дәлізі 1895 жылы құрылды. Қытай бұл келісімдерге қатысқан жоқ, сондықтан Қытай-Ресей шекарасының оңтүстік бөлігі белгісіз болып қалды.

Синьхай революциясы мен Қытайдағы азаматтық соғыстан, Қазан төңкерісінен және Ресейдегі азаматтық соғыстан кейін Қытай-Ресей шекарасы ҚХР-КСРО шекарасына айналды. Бірінші бесжылдықтан басталып, Қазақстанда ашаршылыққа алып келген Иосиф Сталиннің ұжымдастыру және отырықшы болу саясаты кезінде кеңестік Орталық Азиядан көшпенділердің көп бөлігі шекара арқылы Шыңжаңға қашып кетті. Алайда, қытай мен Кеңес өкіметі 1969 жылы тамызда Жаланашкөл көлінің шығысындағы шекара қақтығысына әкеліп соқтырған шекара сызығының қай жерде өтетіндігімен әрдайым келісе бермейтін.

Қазақстан тәуелсіз ел болғаннан кейін ол 1994 жылғы 26 сәуірде Алматыда қол қойылған және 1995 жылғы 15 маусымда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ратификациялаған Қытаймен шекара туралы шарт жасасты. Келісімге сәйкес, 1969 жылы КСРО мен Қытай дауласқан Жалаңашкөл көлінің шығысындағы таулы аймақтың тар жолағы Қытайдың бір бөлігі болып танылды.

Қытай тарапынан Қытай мен Қазақстан арасындағы Қорғас шекара қақпасы

Шекараның кейбір кішігірім бөліктерін дәлірек анықтау үшін 1997 жылдың 24 қыркүйегі мен 1998 жылдың 4 шілдесінде қосымша келісімдерге қол қойылды. Келесі бірнеше жыл ішінде шекара бірлескен комиссиялармен белгіленді. Комиссиялардың хаттамалары мен карталарына сәйкес екі елдің шекара сызығының ұзындығы 1782,75 км, оның ішінде 1215,86 км құрлық шекарасы және өзендер немесе көлдер бойымен (немесе арқылы) өтетін 566,89 км шекара сызығы. Комиссиялардың жұмысы 2002 жылы 10 мамырда Бейжіңде Хаттамаға қол қоюмен аяқталған бірнеше бірлескен хаттамалармен құжатталды. Бұл келісімдерді Тайваньдағы Қытай Республикасының Үкіметі мойындамайды.

2011 жылы Қорғас шекарасында Қытай-Қазақстан саудасын ынталандыру мақсатында трансшекаралық еркін сауда аймағы ашылды.

Қытай және Қазақстан шекаралық белгілері

Шекара өткелдері

• Майқапшағай (Қазақстан) – Джеминай (Қытай) (жол: M-38, S319)
• Бақты (Қазақстан) - Таченг (Қытай) (автожол:a-356,S221)
• Достық (Қазақстан) - Алашанькоу (Қытай) (автомобиль жолы: E014, G3018 / теміржол: Солтүстік Шыңжаң темір жолы)
• Қорғас (Қазақстан) - Қорғас (Қытай) (автомобиль жолы: E012, G30 / теміржол: Цзинхэ–Инин–Қорғас теміржолы)
• Көлжат (Қазақстан) - Дулата (Қытай) (автожол:a-352,S313)

Шекаралас аймақтар

Қазақстанның Қытаймен шектесетін өңірлері:

• Абай облысы
• Алматы облысы
• Шығыс Қазақстан облысы
• Жетісу облысы

Қытайдың Қазақстанмен шекаралас аймағы:

• Шыңжаң - Ұйғыр автономиялық ауданы

Дереккөздер

1. 2 және 3-баптар шарттың орыс тіліндегі мәтінінде
2. http://www.npm.gov.tw/exh98/frontier/en2.html
3. https://web.archive.org/web/20140817014321/http://www.law.fsu.edu/library/collection/LimitsinSeas/IBS064.pdf
4. https://eurasianet.org/on-china-kazakhstan-border-lies-a-lopsided-free-trade-zone
5. http://adilet.zan.kz/rus/docs/U950002331_#z5
6. http://caravanistan.com/border-crossings/kazakhstan