Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шар тәрізді үйіржұлдыз — сыртқы пішіні шарға ұқсайтын, ортақ өсте тұрақты жұлдыздар айналатын үйіржұлдыз. Ол тартылыс күш әсерінде өзіндегі тұрақты жұлдыздарды бүкілдей қармап алған болып, ондағы тұрақты жұлдыздар центрге тарту күшінің әсерінде орталыққа бағынады, сондықтан ол таза шар пішінді болып келеді. Галактикалық қораланудағы Шар тәрізді үйіржұлдыздардың тұрақты жұлдыздары галактика табағындағысындағы Тарқақ үйіржұлдыздардың тұрақты жұлдыздарынан көп болады.
Шар тәрізді үйіржұлдыз, немесе GC, — мыңдаған, миллиондаған тұрақты жұлдыздар диаметрі 10-30 дейінгі жарық жылы кеңістікке топтасып, сырттан қарағанда алып жұлдыз шоғыры болып көрінетін үйіржұлдыз. Олар көбінесе кәртпейген екінші дәрежелі жұлдыздардан – ғаламның өзінен ғана неше жүз миллион жас кіші, – құралады, олардың ең үлкендері көбінесе түсі қызыл, не сары болып келеді. Ол тұрақты жұлдыздар массасы күн массасының екі есесіндей болады. Осындай тұрақты жұлдыздар жетекші рөл ойнайды. Олардан үлкен және ыстық тұрақты жұлдыздар жарылып ғаламатжұлдызға айналады, немесе Планета пішінді тұмандықтарға（Planetary nebula）эволюция жасап, ақыры Ақ ергежейлі жұлдызға айналып тынады.
Бірақ, шар тәрізді үйіржұлдыздарда аздап жасыл жұлдыздар кездеседі. Олар үйіржұлдыздың тығыздығы жоғары өзек өңірінде тұрақты жұлдыздардың қосылуынан қалыптасады. Сондықтан оларды Көкшіл үйіржұлдыз（Blue stragglers，BSS）деп атайды.
Біздің Құс жолы жүйесінде Шар пішінді үйіржұлдыз Құс жолы тәжіне тарқалып, жоғары эксцентр (өзектен кері тебу) күші бойынша эллепис пішінде Құс жолы жүйесінің орталығын айналады. 1917 жылы Астроном Харлоу Шепли Шар тәрізді үйіржұлдыздың жайласуына орай Күннің Құс жолынан арақашықтығын есептеп шығарды. Оған дейін адамзат Құс жолының қайсы тұсында тұрғанын біле алмаған екен.
Шар тәрізді үйіржұлдыздар Астрономия тарихында көптеген сырлы сұрақтар туғызды. Өйткені, жұлдыздар өзгерісі теориясы бойынша есептелген Шар тәрізді үйіржұлдыздардың жасы Әлемнің жасынан да кәрі болып шықты. Ақыры, Hipparcos спутнигінің дәл есептеулері арқылы Шар тәрізді үйіржұлдыздардың арақашығын анық таныдық, сондай-ақ Хаббл тұрақтысының мәнін барынша дәл білуге мүмкіндік болды. Осы арқылы әлемнің жасы қайта есептеліп, ол шамамен 13 млрд жыл екенін, ең көне Шар тәрізді үйіржұлдызға қарағанда неше 100 млн жыл ары болып шықты.
Біздің құс жолында шамамен 150 шақты Шар тәрізді үйіржұлдыз бар. Байқалмаған тағы 10-20 шақтысы болуы мүмкін делінеді. Олардың арасындағы кейбіреулері Құс жолына соғылып бүлінген басқа ұсақ галактикалардың қалдығы екен. Мысалы Шар тәрізді үйыржұлдыз M79 дәл осылай. Кейбір галактикаларда Шар тәрізді үйіржұлдыздар өте көп, мысалы, алып Эллипс галактикасында (M87) де неше мыңдаған Шар тәрізді үйіржұлдыз бар екені белгілі болды. Андромеда галактикасында шамамен 500 дей Шар тәрізді үйіржұлдыз бар. Бұл шар тәрізді үйіржұлдыздардың галактика өсін айналу радиусы 40 000 парсекке (131 000 жарық жылы) жетеді.
Кейбір жарқыраған Шар тәрізді үйіржұлдыздар жай көзбен көруге болады. Олардың арасындағы ең жарығы Омега үйіржұлдызы. Телескоп тапқырланбаған ежелгі замандарда жұлдыз кестесінде бір тұрақты жұлдыз делініп қате тіркеліп келгені белгілі. Ал, солтүстік жартышардағы M13 ең танымал Шар тәрізді үйіржұлдыз есептеледі. Ол әдетте Геркулес шар тәрізді үйіржұлдызы делінеді.
Галактикаларда Шар тәрізді үйіржұлдыздар ең алған пайда болғанымен, бірақ олардың галактика өзгерісіндегі рөлі әлі де айқын болмай тұр. Олармен Ергежейлі сфероидалы галактикаларда （dSph） үлкен айырмашылық бар. Шар тәрізді үйіржұлдыздар дербес галактикалар ретінде емес, алғашқы ана галактикадан тұрақты жұлдыздардың пайда болу орны болған секілді.
Дереккөздер
- The Hubble Heritage team. Hubble Images a Swarm of Ancient Stars, HubbleSite News Desk, Space Telescope Science Institute (1 шілде 1999). Тексерілді 26 мамырдың 2006.
- Lotz, Jennifer M.; Miller, Bryan W.; Ferguson, Henry C. (September 2004). "The Colors of Dwarf Elliptical Galaxy Globular Cluster Systems, Nuclei, and Stellar Halos". The Astrophysical Journal 613 (1): 262–278. :astro-ph/0406002. Bibcode 2004ApJ...613..262L. :10.1086/422871. 0004-637X.
- (1918). "Globular Clusters and the Structure of the Galactic System". Publications of the Astronomical Society of the Pacific 30 (173): 42+. Bibcode 1918PASP...30...42S. :10.1086/122686.
- Hogg, Helen Battles Sawyer (1965). "Harlow Shapley and Globular Clusters". Publications of the Astronomical Society of the Pacific 77 (458): 336–46. Bibcode 1965PASP...77..336S. :10.1086/128229.
- Dinescu, D. I.; Majewski, S. R.; Girard, T. M.; Cudworth, K. M. (2000). "The Absolute Proper Motion of Palomar 12: A Case for Tidal Capture from the Sagittarius Dwarf Spheroidal Galaxy". 120 (4): 1892–1905. :astro-ph/0006314. Bibcode 2000astro.ph..6314D. :10.1086/301552.
- Spot the Difference — Hubble spies another globular cluster, but with a secret. Picture of the Week. ESA/Hubble. Тексерілді, 5 қазан 2011.
- Arzoumanian, Z.; Joshi, K.; Rasio, F. A.; Thorsett, S. E.; Joshi; Rasio; Thorsett (1999). "Orbital Parameters of the PSR B1620-26 Triple System". Proceedings of the 160th colloquium of the International Astronomical Union 105: 525. :astro-ph/9605141. Bibcode 1996astro.ph..5141A.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shar tәrizdi үjirzhuldyz syrtky pishini sharga uksajtyn ortak oste turakty zhuldyzdar ajnalatyn үjirzhuldyz Ol tartylys kүsh әserinde ozindegi turakty zhuldyzdardy bүkildej karmap algan bolyp ondagy turakty zhuldyzdar centrge tartu kүshinin әserinde ortalykka bagynady sondyktan ol taza shar pishindi bolyp keledi Galaktikalyk koralanudagy Shar tәrizdi үjirzhuldyzdardyn turakty zhuldyzdary galaktika tabagyndagysyndagy Tarkak үjirzhuldyzdardyn turakty zhuldyzdarynan kop bolady M80 Shar tәrizdi үjirzhuldyzy Kүnnen 28 000 zharyk zhyly kashyktykta kuramynda әldeneshe tүmen turakty zhuldyz bar Shar tәrizdi үjirzhuldyz nemese GC myndagan milliondagan turakty zhuldyzdar diametri 10 30 dejingi zharyk zhyly kenistikke toptasyp syrttan karaganda alyp zhuldyz shogyry bolyp korinetin үjirzhuldyz Olar kobinese kәrtpejgen ekinshi dәrezheli zhuldyzdardan galamnyn ozinen gana neshe zhүz million zhas kishi kuralady olardyn en үlkenderi kobinese tүsi kyzyl ne sary bolyp keledi Ol turakty zhuldyzdar massasy kүn massasynyn eki esesindej bolady Osyndaj turakty zhuldyzdar zhetekshi rol ojnajdy Olardan үlken zhәne ystyk turakty zhuldyzdar zharylyp galamatzhuldyzga ajnalady nemese Planeta pishindi tumandyktarga Planetary nebula evolyuciya zhasap akyry Ak ergezhejli zhuldyzga ajnalyp tynady Messier 53 Shar tәrizdi үjirzhuldyzy Birak shar tәrizdi үjirzhuldyzdarda azdap zhasyl zhuldyzdar kezdesedi Olar үjirzhuldyzdyn tygyzdygy zhogary ozek onirinde turakty zhuldyzdardyn kosyluynan kalyptasady Sondyktan olardy Kokshil үjirzhuldyz Blue stragglers BSS dep atajdy Bizdin Қus zholy zhүjesinde Shar pishindi үjirzhuldyz Қus zholy tәzhine tarkalyp zhogary ekscentr ozekten keri tebu kүshi bojynsha ellepis pishinde Қus zholy zhүjesinin ortalygyn ajnalady 1917 zhyly Astronom Harlou Shepli Shar tәrizdi үjirzhuldyzdyn zhajlasuyna oraj Kүnnin Қus zholynan arakashyktygyn eseptep shygardy Ogan dejin adamzat Қus zholynyn kajsy tusynda turganyn bile almagan eken Shar tәrizdi үjirzhuldyzdar Astronomiya tarihynda koptegen syrly suraktar tugyzdy Өjtkeni zhuldyzdar ozgerisi teoriyasy bojynsha eseptelgen Shar tәrizdi үjirzhuldyzdardyn zhasy Әlemnin zhasynan da kәri bolyp shykty Akyry Hipparcos sputniginin dәl esepteuleri arkyly Shar tәrizdi үjirzhuldyzdardyn arakashygyn anyk tanydyk sondaj ak Habbl turaktysynyn mәnin barynsha dәl biluge mүmkindik boldy Osy arkyly әlemnin zhasy kajta eseptelip ol shamamen 13 mlrd zhyl ekenin en kone Shar tәrizdi үjirzhuldyzga karaganda neshe 100 mln zhyl ary bolyp shykty Messier 5 Shar tәrizdi үjirzhuldyz zhүzmyndagan turakty zhuldyzdardan kuralgan Bizdin kus zholynda shamamen 150 shakty Shar tәrizdi үjirzhuldyz bar Bajkalmagan tagy 10 20 shaktysy boluy mүmkin delinedi Olardyn arasyndagy kejbireuleri Қus zholyna sogylyp bүlingen baska usak galaktikalardyn kaldygy eken Mysaly Shar tәrizdi үjyrzhuldyz M79 dәl osylaj Kejbir galaktikalarda Shar tәrizdi үjirzhuldyzdar ote kop mysaly alyp Ellips galaktikasynda M87 de neshe myndagan Shar tәrizdi үjirzhuldyz bar ekeni belgili boldy Andromeda galaktikasynda shamamen 500 dej Shar tәrizdi үjirzhuldyz bar Bul shar tәrizdi үjirzhuldyzdardyn galaktika osin ajnalu radiusy 40 000 parsekke 131 000 zharyk zhyly zhetedi Kejbir zharkyragan Shar tәrizdi үjirzhuldyzdar zhaj kozben koruge bolady Olardyn arasyndagy en zharygy Omega үjirzhuldyzy Teleskop tapkyrlanbagan ezhelgi zamandarda zhuldyz kestesinde bir turakty zhuldyz delinip kate tirkelip kelgeni belgili Al soltүstik zhartyshardagy M13 en tanymal Shar tәrizdi үjirzhuldyz esepteledi Ol әdette Gerkules shar tәrizdi үjirzhuldyzy delinedi Galaktikalarda Shar tәrizdi үjirzhuldyzdar en algan pajda bolganymen birak olardyn galaktika ozgerisindegi roli әli de ajkyn bolmaj tur Olarmen Ergezhejli sferoidaly galaktikalarda dSph үlken ajyrmashylyk bar Shar tәrizdi үjirzhuldyzdar derbes galaktikalar retinde emes algashky ana galaktikadan turakty zhuldyzdardyn pajda bolu orny bolgan sekildi DerekkozderThe Hubble Heritage team Hubble Images a Swarm of Ancient Stars HubbleSite News Desk Space Telescope Science Institute 1 shilde 1999 Tekserildi 26 mamyrdyn 2006 Lotz Jennifer M Miller Bryan W Ferguson Henry C September 2004 The Colors of Dwarf Elliptical Galaxy Globular Cluster Systems Nuclei and Stellar Halos The Astrophysical Journal 613 1 262 278 astro ph 0406002 Bibcode 2004ApJ 613 262L 10 1086 422871 0004 637X 1918 Globular Clusters and the Structure of the Galactic System Publications of the Astronomical Society of the Pacific 30 173 42 Bibcode 1918PASP 30 42S 10 1086 122686 Hogg Helen Battles Sawyer 1965 Harlow Shapley and Globular Clusters Publications of the Astronomical Society of the Pacific 77 458 336 46 Bibcode 1965PASP 77 336S 10 1086 128229 Dinescu D I Majewski S R Girard T M Cudworth K M 2000 The Absolute Proper Motion of Palomar 12 A Case for Tidal Capture from the Sagittarius Dwarf Spheroidal Galaxy 120 4 1892 1905 astro ph 0006314 Bibcode 2000astro ph 6314D 10 1086 301552 Spot the Difference Hubble spies another globular cluster but with a secret Picture of the Week ESA Hubble Tekserildi 5 kazan 2011 Arzoumanian Z Joshi K Rasio F A Thorsett S E Joshi Rasio Thorsett 1999 Orbital Parameters of the PSR B1620 26 Triple System Proceedings of the 160th colloquium of the International Astronomical Union 105 525 astro ph 9605141 Bibcode 1996astro ph 5141A