Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жаңадария — Сырдария өзенінің құрғап қалған ескі арнасы.
| Жаңадария | |
|---|---|
| Сипаттамасы | |
| Ұзындығы | 625 км |
| Бастауы | |
| • Орналасқан жері | Сырдарияның Қызылорда қаласының тұсындағы сол жағалауы |
| • Координаттары | 44°39′27″ с. е. 65°46′29″ ш. б. / 44.65750° с. е. 65.77472° ш. б. (G) (O) (Я) |
| Сағасы | Арал теңізі |
| Орналасуы | |
| Ел | Қазақстан, Өзбекстан |
Басқа мағыналар үшін Жаңадария деген бетті қараңыз.Географиялық орны
Жаңадария арнасы Сырдарияның Қызылорда қаласының тұсындағы сол жағалауынан басталып оңтүстік-батысқа қарай, Сырдария, Жалағаш және Қармақшы аудандары жерімен өтіп, Өзбекстан Республикасындағы Қарақалпақстан жеріне кетеді.
Тарихы
Жаңадария өзені б.з.д. І ғасырдан б.з.д. ІІІ-ІІ ғасырлары аралығында үлкен өзен болып 1819 жылға дейін Арал теңізіне құйып келген. Жаңадария арналары жайлы алғаш рет кеңінен түсінік берген орыс офицері Е.К.Мейендорф көне арналардың бойында 1820-1821 жылдары болады. Құм қойнауындағы арналардың сипаты мен регионның табиғи ерекшеліктері жайлы пікірлерін ол өзінің «Орынбордан Бұхараға саяхат» деп аталатын еңбегінде баяндаған. «Қырғыз (қазақ) даласында көне елді мекендердің орындары сақталған Жаңадария жағалауы секілді бірде-бір жер жоқ», - деп жазды ол. Жаңадария — көне Қызылдария болуы мүмкін. Бәлкім, соңғысы оңтүстікке таман ағады, өйткені біздер Жаңадарияның оңтүстігінен үлкен өзеннің құрғап қалған арнасын кездестірдік. Осыдан он жылдан астам уақыт бұрын аса үлкен өзен болған, 1816 жылы ені Қуаңдариядан да асып түскен Жаңадария, бүгінде ені 100 сажындық, жағалауынын биіктігі 3-тен 5 сажынға дейін, тереңдігі 2-3 сажындық, кейбіреулерінде су жататын шұңқырларға толы құрғақ арна ғана. Бойындағы тіршілік біржола тоқтаған Жаңадарияның бірден-бір белгісі осы». Бұл арналардың құрғап қалу себебі туралы Е.К. Мейендорф: «Кейбіреулер оның құрғап қалуын Қуаңдария жағалауын игеруді жеңілдету мақсатында, екі өзеннің айрығынан Жаңадарияға ағаш тоспа салынуынан болды деп есептейді. Ал енді біреулер Жаңадарияны Қызылқұмның құмы басып қалды деп санайды, бұл шындыққа бір табан жақындайды. Бәлкім, судың жоғалуын булану немесе құмға сіңіп кетуімен түсіндіру керек шығар. Қандай бір себеп боламасын Жаңадарияның жоғалуы таңданарлық факт» - деп жазды.
Қоқан хандығының билеушілері Жаңадария өзені бойындағы қазақтарды жерінен бездіріп, біржола көшіріп жіберу мақсатында өзенді сағасынан байлап тастайтын. Оны халық Қарабөгет дейтін. Ол кезде Жаңадария бойында, әсіресе, егіншіліктің өркендеп тұрған шағы болатын. Бұл әрекет жайлы сол кездегі орыстың саяхатшы оқымыстысы Гран: «1850 жылы Жаңадария бойындағы егіншілік жер мыңдаған қолдың шапқыншылығынан соң құлазыған шөлге айналып, ел тіршілігі тоқтау керек еді, бірақ қазақтан шыққан Бұқарбай батыр 1852 жылы қоқандықтарға екі мыңдай қол жиып қарсы жорыққа шығып, Қарабөгет тоспасын бұзды. Сол уақыттан бастап, Сыр суы қайтадан Жаңадариямен аққан, онан Қуаңдария да нәр алған», – депті. Яғни Сырдария мен Қуаңдария арасының қайтадан ел қонысына айналуына себепші болған да осы оқиға.
Сипаты
Ұзындығы 625 км, жоғарғы және төмен арналарының ені 50 м, орта тұсы тармақталып 200-400 м жетеді. Тереңдігі - 2-2,5 м. Бойында құм қайырлар мен аралдар кездеседі және өте иректеліп келген. Жер бедерін аллювий шөгінділері жапқан. Қазіргі кезде Жаңадария арнасының табиғи ағыны көктемнің су тасқыны кезінде болады. Жаз айларында арнаға су аз түсіп, әр-әр жерде қарасуларға айналып қалады. Грунт суы жақын жатқан ойысты жерлерінің сор, сортаң және сазды топырағында қамыс, құрақ шоғырлары кездеседі. Қазақстандағы ең ірі сексеуіл орманы да осы Жаңадария бойында.
Дереккөздер
- Мейендорф Е. К. Путешествие из Оренбурга в Бухару - М.: Наука, 1975.
- Ерболатов Н. Н., Айдаров О. Т. Жаңадария өзенінің тарихы мен географиялық жағдайы // Молодой ученый. — 2014. — №20.1. — С. 5-7
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhanadariya Syrdariya ozeninin kurgap kalgan eski arnasy ZhanadariyaSipattamasyҰzyndygy 625 kmBastauy Ornalaskan zheri Syrdariyanyn Қyzylorda kalasynyn tusyndagy sol zhagalauy Koordinattary 44 39 27 s e 65 46 29 sh b 44 65750 s e 65 77472 sh b 44 65750 65 77472 G O Ya T Sagasy Aral teniziOrnalasuyEl Қazakstan Өzbekstan Baska magynalar үshin Zhanadariya degen betti karanyz Geografiyalyk ornyZhanadariya arnasy Syrdariyanyn Қyzylorda kalasynyn tusyndagy sol zhagalauynan bastalyp ontүstik batyska karaj Syrdariya Zhalagash zhәne Қarmakshy audandary zherimen otip Өzbekstan Respublikasyndagy Қarakalpakstan zherine ketedi TarihyZhanadariya ozeni b z d I gasyrdan b z d III II gasyrlary aralygynda үlken ozen bolyp 1819 zhylga dejin Aral tenizine kujyp kelgen Zhanadariya arnalary zhajly algash ret keninen tүsinik bergen orys oficeri E K Mejendorf kone arnalardyn bojynda 1820 1821 zhyldary bolady Қum kojnauyndagy arnalardyn sipaty men regionnyn tabigi erekshelikteri zhajly pikirlerin ol ozinin Orynbordan Buharaga sayahat dep atalatyn enbeginde bayandagan Қyrgyz kazak dalasynda kone eldi mekenderdin oryndary saktalgan Zhanadariya zhagalauy sekildi birde bir zher zhok dep zhazdy ol Zhanadariya kone Қyzyldariya boluy mүmkin Bәlkim songysy ontүstikke taman agady ojtkeni bizder Zhanadariyanyn ontүstiginen үlken ozennin kurgap kalgan arnasyn kezdestirdik Osydan on zhyldan astam uakyt buryn asa үlken ozen bolgan 1816 zhyly eni Қuandariyadan da asyp tүsken Zhana dariya bүginde eni 100 sazhyndyk zhagalauynyn biiktigi 3 ten 5 sazhynga dejin terendigi 2 3 sazhyndyk kejbireulerinde su zhatatyn shunkyrlarga toly kurgak arna gana Bojyndagy tirshilik birzhola toktagan Zhanadariyanyn birden bir belgisi osy Bul arnalardyn kurgap kalu sebebi turaly E K Mejendorf Kejbireuler onyn kurgap kaluyn Қuandariya zhagalauyn igerudi zhenildetu maksatynda eki ozennin ajrygynan Zhanadariyaga agash tospa salynuynan boldy dep eseptejdi Al endi bireuler Zhanadariyany Қyzylkumnyn kumy basyp kaldy dep sanajdy bul shyndykka bir taban zhakyndajdy Bәlkim sudyn zhogaluyn bulanu nemese kumga sinip ketuimen tүsindiru kerek shygar Қandaj bir sebep bolamasyn Zhanadariyanyn zhogaluy tandanarlyk fakt dep zhazdy Қokan handygynyn bileushileri Zhanadariya ozeni bojyndagy kazaktardy zherinen bezdirip birzhola koshirip zhiberu maksatynda ozendi sagasynan bajlap tastajtyn Ony halyk Қaraboget dejtin Ol kezde Zhanadariya bojynda әsirese eginshiliktin orkendep turgan shagy bolatyn Bul әreket zhajly sol kezdegi orystyn sayahatshy okymystysy Gran 1850 zhyly Zhanadariya bojyndagy eginshilik zher myndagan koldyn shapkynshylygynan son kulazygan sholge ajnalyp el tirshiligi toktau kerek edi birak kazaktan shykkan Bukarbaj batyr 1852 zhyly kokandyktarga eki myndaj kol zhiyp karsy zhorykka shygyp Қaraboget tospasyn buzdy Sol uakyttan bastap Syr suy kajtadan Zhanadariyamen akkan onan Қuandariya da nәr algan depti Yagni Syrdariya men Қuandariya arasynyn kajtadan el konysyna ajnaluyna sebepshi bolgan da osy okiga SipatyҰzyndygy 625 km zhogargy zhәne tomen arnalarynyn eni 50 m orta tusy tarmaktalyp 200 400 m zhetedi Terendigi 2 2 5 m Bojynda kum kajyrlar men araldar kezdesedi zhәne ote irektelip kelgen Zher bederin allyuvij shogindileri zhapkan Қazirgi kezde Zhanadariya arnasynyn tabigi agyny koktemnin su taskyny kezinde bolady Zhaz ajlarynda arnaga su az tүsip әr әr zherde karasularga ajnalyp kalady Grunt suy zhakyn zhatkan ojysty zherlerinin sor sortan zhәne sazdy topyragynda kamys kurak shogyrlary kezdesedi Қazakstandagy en iri sekseuil ormany da osy Zhanadariya bojynda DerekkozderMejendorf E K Puteshestvie iz Orenburga v Buharu M Nauka 1975 Erbolatov N N Ajdarov O T Zhanadariya ozeninin tarihy men geografiyalyk zhagdajy Molodoj uchenyj 2014 20 1 S 5 7