Қор болды жаным...

«Қор болды жаным...» - Абайдың 1889 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 6 тармақты 4 шумақтан тұрады, көлөмі 24 жол. Абайдың ең мол қалам тартқан тақырыбы - адам сөзімі, махаббат болса, бұл өлеңінде сүйген жарына қолын жеткізе алмаған, махаббат азабын тартып, жүдеген жанның кейпі сомдалады. «Сен мені не етесің?» өлеңімен мазмұндастық, ойсабақтастығы сезіледі. Абай лирикасына тән ішкі динамика, ой терендігі, сөзім мелдірлігі мүнда да айқын көрінеді. Оқырман лирикалық қаһарманның жүрегін жаралап, жігерін жасытқан ыстық сағынышқа шүбәсіз иланады. Оның кейіпкері ғашығының бірауыз сөзіне зар болып, қаншалықты қамықса да егілмейді, үмітін ұзбейді. Абай өлеңдерінен ара кідік көздесіп қалатын тағдырға мойын ұсынушылықтың, жақсы-жаман атаулыны тағдырдың ісі деп санаушылықтың да нышаны байқалады. Өлеңнің сыртқы пішінінде жаңалық бар. Оның шумақ, буын, үйқас өрнектері қазақ өлеңінің дәстүрлі үлгілерімен үйлеспейді. Шумақтардың алгашқы 4 жолы шалыс (-а, -б, -а, -б) ұйқасады да, негізгі ойдың түйіні өзара ұйқасқан соңғы 2 тармақта беріледі. Өр тармақтағы буын сандары да әр қилы: тармақ бойынша алғанда ол 5/7, 5/7, 6/6 түрінде аралас буын болып келеді. Өлең алғаш рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайүғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Кейінгі басылымдарда осы нұсқа бойынша берілген. Оларда елеулі текстологиялық алшақтық көздеспейді. «Барса ғашық маңына» деген Мүрсейіт қолжазбасындағы шумақтың 4-жолы 1909 ж. жинақта «Ғашығымның жанына» болып берілген. Негізгі академ. басылымдарда соңғы нусқа басшылыққа алынған. Абай шығармаларының 1961 ж. шыққан бір томдығында 1-шумақтың 2-жолы «Сенсіз не менің кунім» деп берілген. 1939, 1945, 1957, 1977 жылғы басылымдарда негізгі нұсқалар бойынша «Сенсіз де менің күнім» түріндежарияланған. Өлең өзбек, қырғыз, орыс, тәжік, турікмен, қарақалпақ, ұйғыр тілдеріне аударылған. Ақын бұл өлеңіне ән шығарған. Әнді А. В. Затаевич 1930 ж. жазушы С. Мүқановтан Москва қаласында жазып алып нотағатұсірген. Әннің бұл үлгісі Осман Қашағановтан жазып алынған түріне ұқсас. А. В. Затаевич: «Музыка тұрғысынан қарағанда, осы ұсынылып отырған «Татьяна хаты» - өте сәтті, ойдағыдай шыққан қазақ авторының шығармасы»,- деп, жоғары пікірін білдірген. Композитор Л. Хамиди жазып алған ән үлгісі А. Э. Бимбоэстің нотаға хаттаған түрімен өте ұқсас. 1939ж. проф. Б. Г. Ерзаковичте белгілі әнші Қ. Лекеровтен осы әннің тағы да бір түрін жазып алған болатын. Әннің 3-, 4- және 6- түрлері бір-бірімен өте үқсас. Ал, 1-, 2-, және 5- түрлері әуендік болсын, екпіндік-ырғақтық жағынан әлгі жоғарыда аталған ән үлгілерінен өзгеше, алшақтау. Себебі, Қашағанов пен Мұқановтан және Лекеровтен жазып алынған әндер дәстұрлі қазақ әуен-саз арнасында айтылады. Әннің 1-, 2- түрлері бірқалыпты 2/4 ырғақ-елшем кестесімен ерекшеленетін болса, әннің қалған түрлері - аралас музыкалық елшемдермен сипатталады. Композитор Ғ. Жұбанова ақынның бұл әнінің вариациясын жасады, С. И. Шабельский 4 белімді фортепионалық триосына бір белім етіп енгізді, А. А. Гурьев романс жазды.

Өлең

Қор болды жаным,

Сенсізде менің күнім,

Бек бітті халім,

Тағдырдан келген зұлым.

Тағдыр етсе алла,

Не көрмейді пәнде?

Сайрай бер, тілім,

Сарғайған соң бұл дерттен.

Бүгілді белім,

Жар тайған соң әр серттен.

Қамырықты көңіл,

Қайтсе болар жеңіл?

Сағындым сені,

Көрмедім деп көп заман.

Адам деп мені,

Салмадың сен хат маған.

Жай таба алмай жүрек,

Жасыған соң сүйек.

Бұл қылған зарым

Барса жардың маңына,

Ол - қылған дәрім

Ғашығымның жанына.

Оңалдырып ойды,

Түзетпей ме бойды?

Дереккөздер

1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
2. https://bilim-all.kz/olen/581-Qor-boldy-zhanym