Континенттік шөгінділер

Континенттік шөгінділер — теңіздік шөгінділерге қарама-қарсы өзендік, көлдік, батпақтық, мұздық, эолдық шөтінділер; тау тасқындарының ысырындысы тағы басқалар.

КОНТИНЕНТТІК ІІІӨГІНДІЛЕР– теңізден шалғай жатқан құрлықтарда және ондағы өзендер мен көлдерде жинақталған шөгінділер тобы. Континенттік шөгінділер әр түрлі климаттық, жер бедерлік және физикалық-географиялық жағдайлар әсерінен түзіледі. Құрлықта түзілетін шөгінділер өзінің сипаты жағынан теңіздерде тұнатын жыныстар секілді бірқалыпты емес және тұрақты да болмайды. Континенттік шөгінділердің химиялық және литологиялық құрамы алуан түрлі. Онда әр түрлі организмдердің қалдықтары сирек сақталады. Жыныстардың жиылу; орналасу ерекшелігіне (жатыс жағдайларына), құрылымына байланысты Континенттік шөгінділер генетиктік типтерге бөлінеді. Бұл типтерді әр түрлі белгілеріне қарай топтарға және қатарларға ажыратады. Бұл қатарлардың ішінен үгілу қыртысын түзетін элювий ерекше орын алады. Тау жыныстарының үгілу процестері нәтижесінде түзілетін элювийлер бастапқы түзілген орындарында қалады. Жер бедері көбіне тегіс, жазық болып келетін Сарыарқа мен Үстіртте элювий жиі кездеседі. Шөгінді жыныстар болып саналатын басқадай Континенттік шөгінділер тау жыныстарының мүжілуінен, ыдырауынан түзілген жыныстардың денудация, тағы басқа процестер негізінде түзіледі. Тау, қырат, қырқа беткейлерінің үстіңгі бөліктерінің денудацияға (уатылған тау жыныстары) шалынуынан түзілетін жыныстар Континенттік шөгінділердің беткейлік қатарын құрайды. Бұл қатарға тән жыныстардың генетикалық бес типі бар. Бұларға [сусудан, құлаудан, сырғудан жиылған солифлюкция (беткейдегі суға қаныққан топырақтың жылжуы) мен делювий (жауын-шашын әсерінен жиналған тау жынысы) жатады. Бұл жыныстар Алтай, Тянь-Шань тау жүйелеріне кіретін жоталар беткейлерінде кездеседі. Өзен аңғарларының шөгінділері (аллювий), жыл маусымының өзгерісіне байланысты, түзілетін ағын су шөгінділері (пролювий) мен көлдердегі тұнба жыныстар су әрекетінен жиналған жыныстар деп аталады. Мұздық, мұздық-өзендік, мұздық-көлдік шөгінділерді мұз әрекетінен жаралған жыныстар дейді. Эол құмдары мен эол лёссі Континенттік шөгінділердің эолдық (желдік) қатарын құрайды. Эол шөгінділері Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында (Каспийдің солтүстігінде, Арал, Балқаш көлдері маңында, Қызылқұмда) кездеседі. Үңгірлер мен карст қуыстарында және органикалық заттар қалдықтарынан түзілген батпақ шөгінділері, әктасты сауыстар, сталактиттер, жер асты өзендерінің тұнбалары, адам еңбегі нәтижесінде пайда болған техногендік шөгінділер (шахталардың, карьерлердің, жол мен канал құрылыстарының, дамбалардың үйінді топырақтары) Континенттік шөгінділердің ерекше тобына жатады. Жанартаулық жыныстардың мүжіліп басқа жерге орын ауыстыруынан түзілген жыныстар да осы Континенттік шөгінділерге жатқызылады.

Дереккөздер

1. Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакңией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
2. Қазақ Энциклопедиясы