Есенкелді би

Есенкелді Құдайназарұлы (Есенгелді би Құдайназар баласы, 18 ғасырда өмір сүрген) – Жоңғар шапқыншылығы кезінде ғұмыр кешкен қазақтың белді билерінің бірі, атақты батыр. Әкесі , анасы . Алты алаштың арысы Абылай ханның бас серігі болған атақты кісі. Шыққан тегі Орта жүз құрамындағы Найман тайпасының Матай руының тармағынан.

Өмірбаян

Жастайынан жетім қалған Есенкелді зерек, батыр шешен болып өседі. Әкесі мен жалғыз әпкесі жоңғар-қазақ соғысында қаза табады. Ол жас кезінде нағашысы жанында жүріп үлгі-өнегесін алып ер жетеді.

Шежіреден

Қазақ шежіресінде Есенкелді бидің арғы тегі Найман тайпасының Матайынан Аталық, Қаптағай, Кенже тарайды. Аталықтан Құттыболат, Сүттіболат, Тәттіболат деген Үшболат ұрпағы шығады,Қызай елі атанған.

Ата-тектің болмысы

Есенкелді батырдың інісі , ағасы Жолымбет деген кісілер болған.Есенкелді батыр Қабанбай батырдың серігі, досы болған. заманында өмір сүрген Есенкелді би Абылайханның лауазымын да атқарған.

Бозінгеннің өлуі

Есенкелдінің 14-15 жасар кезі екен. Нағашысы қасына еріп жүргенде сол Сарыүйсін жұртын бір төре билепті. Бірде төренің қасиетті бозінгені жоғалып кетеді. Күндіз күлкісінен, түнде ұйқысынан айрылады. Ақырында ол жұртқа жар салып:

- Кімде-кім менің бозінгенімді іздеп тауып әкелсе, ат басындай алтын беремін, егер өлді деген хабар әкелсе, оның құлағына ерітіп қорғасын құямын, - дейді.

Жұрт бозінгенді әрі іздейді, бері іздейді. Ақыры жануардың үстінен шығады. Бошалап кеткен інген бір шұқырлау жерге жатып аунаған екен де, сол жерде үйелеп тұра алмай өліп қалыпты. Түйенің өлгенін төреге қалай да хабарлау керек? Ел осының есебін таба алмай, құлағымызға қорғасын құяды-ау деп қысылады. Сөйтіп тұрғанда Есенкелді бала:

- Бозінгеннің өлгенін мен хабарлаймын, - дейді.

Жұрт дабырласып, "Сорлы баланың ажалына көрінген шығар" деп қамығады. Жиеніне сенген Қайып би баланың бетінен қақпайды. Есенкелді бала төренің алдына келіп, бозінген жайынан хабар айтатынын білдереді. Төре: "құлағым сенде!" дейді. Сонда бала:

Бозінген бошалап кеткен екен,

Ойпаң жерге шөккен екен.

Көлбей түсіп жатқан екен,

Жатқан жерде қатқан екен, -

дейді.

-Онда өлді десеңші, - дейді төре. Сонда бала:

-Қайдам, ондай сөзді бірінші рет өз аузыңыздан естіп тұрсын, - депті.

Төре өз сөзінен өзі ұсталып, бала жазадан құтылып кегіпті...

Ауа райын болжамшы

Есенкелді биді қартайғанда ауылдастары "есепші ата" деп атайды екен. Олай атайтын себебі: би ауа райын күні бұрын болжап айта беретін бoпты. Айтқаны дәл шығып, жаңбыр жауады деген күні жаңбыр, қар жауады деген күні қар жауады екен. Сондай болжамдарының бірқатары мынандай:

Үркер үйден көрінсе,

Үш ай тоқсан қысың бар.

Үркер іңірде жамбасқа келсе,

Жаз шықпағанда несі бар?

Жеті қарақшыны аңғарсаң,

Жеті қараңғы түнде адаспайсын.

Сәуір болмай жауын болмас,

болмай сауын болмас.

Тышқан көп жылы –

болар.

Қоян көп жылы -

Жоқшылық болар...

"Жолаушы неше түрлі болады?" дегенге Есенкелді бй мынаны айтады екен:

-Аттылы жолаушы - алғыр жолаушы: барам деген жеріне барады, алам деген жерінен алады.

-Түйелі жолаушы - киелі жолаушы: желіп жүріп жер көреді, келіп жүріп ел көреді. Бұған қоса - жағаласқанды жағасынан алдырмайды; жүгіңді жолда қалдырмайды.

-Өгізді жолаушы - өлі жолаушы: не атқа жете алмайды, не есектен озып кете алмайды.

-Есекті жолаушы - есепті жолаушы.

-Жаяу жолаушы - көңілі қаяу жолаушы... - дер екен.

Саудагер арын сатады

Есенкелді би алыпсатар үнемі өткір тілімен, тақпақ сөзімен шенеп отырған. Бір жолы базарды аралап келе жатса, алдынан өзіне саудагер шығыпты да: "Биеке, арзан сатамын, алып калыңыз" деп бір күрең атты көлденең тарта беріпті. Қараса, әлгі күрең Қайып би ауылының бестісі болып шығады. Сонда Есенкелді оған көптің көзінше:

- Саудагерде иман жоқ,

Арын сатады.

Өтірікшіде иман жоқ,

Жанын сатады -

деп мақалдапты да, жүріп кетіпті.

Дереккөздер

1. Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647