Күпі түйенің немесе қойдың жабағы жүнін ішіне қаратып ұзыннан ұзын сырған сыртын әртүрлі матамен тыстап тіккен сырт киім

Күпі – түйенің немесе қойдың жабағы жүнін ішіне қаратып, ұзыннан ұзын сырған, сыртын әртүрлі матамен тыстап тіккен сырт киім. Күпі пішімі кең, етегі тобыққа дейін түсіп тұрады. Ішіктен бір ерекшелігі жел соққанда күпіден жел өткіш келеді. Қазақтың күпісi атақты ғалым С. Руденконың пiкiрiнше 2000 жылдан астам тарихы бар көне киiм түрi.

Сипаты

Күпінің тысына барқыт, мәуіт сияқты әрі қалың, әрі кір көтеретін, бір түсті мата пайдаланылады. Күпі, көбінесе, түймесіз, желбегей қаусырынатын етіп, етегі кең, тік және қайырма жағалы болып келеді. Жылылығы тері тоннан кем емес. Күпі тігілуі оңай болғандықтан тек қыста ғана емес көктем, күз айларында да киюге қолайлы, қалың және жұқа түрлерін тігеді. Ол барлық әлеуметтік топқа ортақ – бай да, кедей де, бала да, әйел де киетiн киiм. Тек тыстың матасында ғана өзгешелігі болады. Ауқаттылар түйе жабағысын қымбат матамен тыстап, оқа, шашақ т.б. әшекей тағып, жағасына құндыз, түлкі, сукүзен терісін тiккiзген.
Әйелдер күпісi көбiне өңi ашық матадан, жағасы кестеленiп, жеңiне құндыз салынып, әдемiлеп тiгiлген. Ортаң қол шаруалар күпіні қойдың басылған жабағы жүнінен сыртын қарапайым кіркөтерімді тығыз матамен сырып жасаған. Күпінің пішілу үлгісі дәстүрлі кебенекше ойып пішу, яғни, қарапайым жолмен пішіледі.
Күпіге көбінесе матадан қайырма кейде тік жаға салынады. Күпіге күсетін жүнді алдымен суға жуып кептірген соң, алдын-ала пішілген матаның арасына шабақтап салып, тысымен бірге көктеп тігеді.

Күпі түрлері

Күпінің түйенің іріктелген жабағы жүнін жуып тазартып, шайырынан арылтып, шүберекпен астарлап, тыстап сырған түрі күмпиіп сол қалпын ұзақ уақыт сақтайтындықтан оны батыс өңірінде күме, күмпі, "күмпей" деп те атайды. Онысы қой жүнін араластырып басқан, уақыт өте келе бір-бірімен жабысып, түйдектеліп қалатын күпіден айырып айтқан, сапалы күпі дегенді білдіреді. Көбiнесе кедейлер мен шаруалар киген қой жабағысын қол тоқымамен тыстап тiккенін "шидем күпі", жұқа бидайы матадан астар салып тіккен түрін "жабағы күпі" деп атайды.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Железнова И. Уральцы. Очерки быта Уральских казаков. Часть 1. Сочинение. Москва: Типографий Александра Семсыа, 1858; Жақыпов Ә. Түйе өсірушінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Қайнар, 1989;
Нүркеұлы Қ. Ұлттық мирас – ата мұра. Өлгий, 1991;
Шаңырақ. Энциклопедия. Алматы: ҚСЭ, 1991;
Қазақтың дәстүрлі киім-кешегі. Ғылыми каталог (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде). Ғылыми редактор және жоба жетекшісі Әлімбай Нұрсан. Алматы: Өнер, 2009.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9