Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Дөңтұмсық тұрпан (лат. Melanitta deglandi) - қазтәрізділерге жататын, өте сирек кездесетін және сирек ұялайтын түр.
| Дөңтұмсық тұрпан | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
 (IUCN3.1) | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Melanitta deglandi (, 1850) | ||||||||||||||||
| Түршелері | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Melanitta fusca deglandi, Melanitta fusca stejnegeri |
Шығыс Сібір мен Солтүстік Америкада таралған. Қазақстанда бұл тұрпанның ұялары өткен ғасырдың басында Алтайдың Ресеймен шектес аудандарынан табылған еді. Терең, жағалауы қалың бұталы көлдерді мекендеген. Қазіргі уақытта ол тек көктем мен күзде, онда да жыл сайын емес, ұшып өту кезінде ғана кездеседі. Егер сақталған болса, онда оны қорғау шараларын үйымдастыру қажет.
Статусы
3-ші санат. Қазақстанда мекендейтін ауданы шектелген өте сирек кездесетін түр.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
мекендейтін тұрпандардың бес түрінің бірі.
Таралуы
Солтүстік Америка, Шығыс және , тауларында, Орталық және қазақстандық бөлігін қоса мекендейді. Солтүстік Американың мұхит жағалауларында, Қытай, Корея, Жапония мен теңіз жағалауларында қыстайды. Қазақстанда бұрында шоқ орманды бөлігіндегі көлдерде ұялаған, ол жерлерден XX ғасырдың 60-шы жылдары кеткен. Қазір негізгі ұялайтын жерлері Бұқтырма және өзендерінің алаптарында, Рақманов және Үшкөл көлдерінде, солтүстік-шығысында шоғырланған. Марқакөлнде миграция кезінде кездеседі. Алакөл көліне ұшып келгені де белгілі.
Мекендейтін жерлері
Жағалаулары тасты және суы мөлдір, теңіз деңгейінен 1800-2400 м биіктікте орналасқан тайгалық, және көлдерде мекендейді.
Саны
Алтайдың қазақстандық бөлігінде 2001-2007 жылдары 150-200 құс болған. Көлдерде әдетте біреу, сирек екі жұбы және көбеюге қатыспайтын 10-20 құс мекендейді.
Негізгі әсер ететін факторлар
Қаскерлік жолмен аулау, көлдерді шаруашылық мақсатта игеру, рекреациялық маңызы бар су қоймаларында мазалау факторы, балықшылар ауларында өлім-жітімге ұшырау. Көбеюінің ойдағыдай өтуіне ауа-райының жағдайлары (көктемгі-жазғы қарлатып күн суыту, нөсер жаңбыр, бұршақ жауу) және жыртқыштар (, түлкілер, және басқалар) әсерін тигізеді.
Биологиялық ерекшеліктері
Көктемде мамырдың аяғында – маусымның басында тау көлдерінде мұз еріген соң ұшып келеді, қыстауға қазанда ұшып кетеді. Аталығы мен мекиені көбею маусымында жұп құрып бірге болады. Ұясын жағалаумаңы шөптердегі тастардың арасына салады және мамық төсейді. Ұяда 6-9 жұмыртқа маусымда пайда болады. Балапандары көлдерде шілдеден қыркүйекке дейін бірге болады, кейде бір жерге 20-ға дейін шоғырланады. Су насекомдарының дернәсілдері және майда балықтармен қоректенеді.
Қолда өсіру
Қазақстанның хайуанаттар парктерінде өсірілмейді.
Қабылданған қорғау шаралары
ұлттық паркінде, ал миграция кезінде Марқакөл қорығында қорғалады.
Қажетті қорғау шаралары
Жаңа ұялау орындарын анықтау және оларды қорғауға алу. Демалыс зоналарында, әсіресе Рақманов көлдерінде мазалау факторын азайту.
Зерттеу жөніндегі ұсыныстар
Ұялау биологиясына зерттеу, Қатон-Қарағай ұлттық паркінің суқоймаларында мониторинг ұйымдастыру.
Дереккөздер
- Стариков, 1991
- Стариков, 2005а
- Стариков, 2006
- Сушкин, 1938
- Березовиков, Рубинич, 2001
- Стариков, Прокопов, 2002
- Прокопов, 2004
- Стариков, 2005б
- Прокопов, 2005
- Березовиков, 1989
- Лопатин, Сибгатулин, 1991
- Колбинцев, 2006
- Прокопов, 2007
- Долгушин, 1960
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — орнитология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Dontumsyk turpan lat Melanitta deglandi kaztәrizdilerge zhatatyn ote sirek kezdesetin zhәne sirek uyalajtyn tүr Dontumsyk turpan IUCN3 1 Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby ҚustarSaby ҚaztәrizdilerTukymdasy ҮjrekKishi tukymdasy BejnarykTegi Tүri M deglandiMelanitta deglandi 1850 TүrsheleriM d stejnegeri M d deglandiMelanitta fusca deglandi Melanitta fusca stejnegeri Shygys Sibir men Soltүstik Amerikada taralgan Қazakstanda bul turpannyn uyalary otken gasyrdyn basynda Altajdyn Resejmen shektes audandarynan tabylgan edi Teren zhagalauy kalyn butaly kolderdi mekendegen Қazirgi uakytta ol tek koktem men kүzde onda da zhyl sajyn emes ushyp otu kezinde gana kezdesedi Eger saktalgan bolsa onda ony korgau sharalaryn үjymdastyru kazhet Statusy3 shi sanat Қazakstanda mekendejtin audany shektelgen ote sirek kezdesetin tүr Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzymekendejtin turpandardyn bes tүrinin biri TaraluySoltүstik Amerika Shygys zhәne taularynda Ortalyk zhәne kazakstandyk boligin kosa mekendejdi Soltүstik Amerikanyn muhit zhagalaularynda Қytaj Koreya Zhaponiya men teniz zhagalaularynda kystajdy Қazakstanda burynda shok ormandy boligindegi kolderde uyalagan ol zherlerden XX gasyrdyn 60 shy zhyldary ketken Қazir negizgi uyalajtyn zherleri Buktyrma zhәne ozenderinin alaptarynda Rakmanov zhәne Үshkol kolderinde soltүstik shygysynda shogyrlangan Markakolnde migraciya kezinde kezdesedi Alakol koline ushyp kelgeni de belgili Mekendejtin zherleriZhagalaulary tasty zhәne suy moldir teniz dengejinen 1800 2400 m biiktikte ornalaskan tajgalyk zhәne kolderde mekendejdi SanyAltajdyn kazakstandyk boliginde 2001 2007 zhyldary 150 200 kus bolgan Kolderde әdette bireu sirek eki zhuby zhәne kobeyuge katyspajtyn 10 20 kus mekendejdi Negizgi әser etetin faktorlarҚaskerlik zholmen aulau kolderdi sharuashylyk maksatta igeru rekreaciyalyk manyzy bar su kojmalarynda mazalau faktory balykshylar aularynda olim zhitimge ushyrau Kobeyuinin ojdagydaj otuine aua rajynyn zhagdajlary koktemgi zhazgy karlatyp kүn suytu noser zhanbyr burshak zhauu zhәne zhyrtkyshtar tүlkiler zhәne baskalar әserin tigizedi Biologiyalyk erekshelikteriKoktemde mamyrdyn ayagynda mausymnyn basynda tau kolderinde muz erigen son ushyp keledi kystauga kazanda ushyp ketedi Atalygy men mekieni kobeyu mausymynda zhup kuryp birge bolady Ұyasyn zhagalaumany shopterdegi tastardyn arasyna salady zhәne mamyk tosejdi Ұyada 6 9 zhumyrtka mausymda pajda bolady Balapandary kolderde shildeden kyrkүjekke dejin birge bolady kejde bir zherge 20 ga dejin shogyrlanady Su nasekomdarynyn dernәsilderi zhәne majda balyktarmen korektenedi Қolda osiruҚazakstannyn hajuanattar parkterinde osirilmejdi Қabyldangan korgau sharalaryulttyk parkinde al migraciya kezinde Markakol korygynda korgalady Қazhetti korgau sharalaryZhana uyalau oryndaryn anyktau zhәne olardy korgauga alu Demalys zonalarynda әsirese Rakmanov kolderinde mazalau faktoryn azajtu Zertteu zhonindegi usynystarҰyalau biologiyasyna zertteu Қaton Қaragaj ulttyk parkinin sukojmalarynda monitoring ujymdastyru DerekkozderStarikov 1991 Starikov 2005a Starikov 2006 Sushkin 1938 Berezovikov Rubinich 2001 Starikov Prokopov 2002 Prokopov 2004 Starikov 2005b Prokopov 2005 Berezovikov 1989 Lopatin Sibgatulin 1991 Kolbincev 2006 Prokopov 2007 Dolgushin 1960Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul ornitologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz