Бағашұр шад Ілік қаған

Бағашұр шад Ілік қаған Кат Иль – хан Баһадүр – шад, Хйели Дучи, Ілік хан, Ел қаған, Эль қаған, Киелі хан, Ашина Доби – Шығыс Түрік қағанатының қағаны (620 – 630/34)(қытайша: 頡利可汗 - Хйели-хан Дуби; жеке есімі қытайша: 阿史那咄苾 - Ашина Доби) — 620 жылдан 630 жылға дейін билік еткен Шығыс Түрік қағанатының қағаны.

Бағашұр шад Ілік
Лауазымы
4-ші қағаны
620 — 630
Ізашары	Ілікбек қаған
Ізбасары	Шығыс Түрік қағанаты Қытайға тәуелді болып қалады император тағайындаған губернатор
Өмірбаяны
Діні	Тәңіршілдік
Дүниеге келуі	Белгісіз
Қайтыс болуы	634 (0634)
Әкесі	Жанғар қаған
Балалары	Юйгу Шад
өңдеу

Басқаруы

Таққа отырған бойда ордасын солтүстікке, Хингай тауларының баурайына көшірді. Пинянда Се Цзюй Таң империясына қарсы көтеріліс бастады және қағаннан көмек сұрады. Вуюань қаласының билеушісі Чжан Чансунь бес қаламен бірге қағанға берілді. Ли Юань қағанға Қытайдың ішкі шаруаларына араласпауын сұрап Юйвэнь Ханді жіберді. Чуло – ханның баласы Юэшэ Шэ 10 000 түрік әскерімен Ордосқа баса көктеп кіріп, Линчжоу қаласын қоршады.

Қаған Ичжэн атты әйелге үйленді (ол бұның төртінші күйеуі болды), ал Шибир – хан Түрік – шадтың ұлы Шибобиді Төліс – хан, яғни, шығыс қанаттың билеушісі етті. Қаған әйелі мен оның туыстарының азғыруымен, Суй империясын қалпына келтіремін деген сылтаумен Таң империясымен соғысты. Атты әскерінің қалаларды ала алмайтынына қарамай, түркі әскері мықты болды. Ли Юань беріп отырған салық пен сый – сияпатқа қарамай қаған бейбітшілікті бұзып, Таң империясына шабуыл жасады.

621 жылдың жазында қаған бастаған 10 000 түрік әскері Яньмэнге шабуыл жасады. Губернатор Даэн шабуылдың бетін қайтарды. Ли Юань қағанмен келісімге келгісі кеп, оған елші жіберді. Бірақ қаған елшілерді тұтқынға алды. Бұған жауап ретінде император Жехай және Ашиде – тегін атты түрік елшілерін абақтыға жапты. Қаған Дайчжоуға (Шаньсиге) шабуыл жасады. Сяо Цзи бастаған Таң әскері жеңіліс тапты. Түркілер Хэдунды тонап, Яньчжоуға бағыт алды. Таң әскерлері түркілерге ауыр соққы бергісі келді. Бірақ олар жеңіліп жатты немесе шегінді. 622 жылдың басында қаған елге қайтуды ойлады.

Император Ли Юань түркі елшілерін қайтарды және бітімге келуді ұйғарды. Бірақ, Даэн атты уәзір «Түркілердің арасында жұт басталды. Соны пайдаланып олар басып алған жерлерді қайтып алуға болады» деп императорды шабуыл жасауға көндірді. Даэн генерал Дуцзи Шэнмен бірге солтүстікке аттанды. Шэн түркілер өте күшті болған соң әскеріне Синьченьде қалуға бұйрық берді. Даэн түркі әскерлерінің шабуылына ұшырады. Даэньнің өзі өлді, ал оның әскері жойылды. Түркілер шабуылдарын үдете түсті. Кат – Иль – хан Синчжоуды, Лю Хэйде Динчжоуға шабуыл жасады. Ли Гаоцзин қағанның әскерінің бетін қайтарды. Кат Иль – хан шегініп, 150 000 атты әскер жинап алды. Содан кейін Яньмэньге Бинчжоуға, Фэньчжоуға және Лучжоуға шабуылдады. Түркілер 5 мың адамды тұтқынға алды. Қаған бірнеше мың әскерін Юаньчжоу мен Линчжоуға жіберді. Қытайлар түркілердің бетін қайтару үшін әскер жинады. Оларды жеңімпаз Ли Цзяньчэн басқарды. Таң әскерлері түркілерді қоршап алды. Шэнь Фу Фэньшуй өзенінің бойында 500 адамды өлтіріп, 2000 атты айдап әкетті. Сяо И 5000 түркіні тұтқындады. Түркілер Дачжэньгунь бекінісін басып алды. Юйвэнь Синь мен Ян Шидао олардың олжасының көп бөлігін қайтарып алды. Таң патшасының көп әскерінің келе жатқанын біліп, қаған елге қарай шегінді. Соғыс 623 жылы солтүстік шекарада жалғасты. Ли Цзяньчэнді тағы да солтүстікке жіберді, бірақ түркілердің шабуылы одан әрі күшейе түсті. 624 жылы түркілер бірнеше нәтижесіз жорықтар жасады. Көп қол жинап, Бичжоуды қоршады. Ли Шиминь мен Юань Цзидің әскерлері қамалды қорғады. Қаған мен Толис – шад әрқайсысы 10 мың адамнан тұратын екі қанат әскерді бастап шықты. Қытай әскері жеңіле бастады. Сол себепті Ли Шиминь келіссөз жүргізгісі келді. Бірақ қаған оған жауап қайтарған жоқ. Сол кезде Ли Шиминь Төліс – ханға бұл дауды 100 адамды шайқастырып шешуге ұсыныс айтты. Осыны естіген қаған Төліс – ханның адалдығына күмән келтірді. Қаған Ли Юаньға бітімге келу үшін елші жіберді. Император бұған келісті. Кат Иль – хан өзінің әскерін алып кетті.

625 жылы қаған Шаньсиге шабуылдады. Синьчен түбіндегі шайқас түркілерлердің жеңісімен аяқталды. Император түркілерге қарсы өзінің ең мықты деген әскерін жіберді. Солардың бірін императордың ұлы Ли Шиминь басқарды. Түркілер Лучжоу мен Циньчжоуға дейін жерлерді өте қысқа уақыт ішінде басып алды. Қытайлықтардың үш әскері жеңіліс тапты. Бірақ, түркілер Гуанвуда күшті қарсылықққа ұшырады. Дао Цзунның әскері жеңді. Бірақ, түркілер әрі қарай жылжыды. Кездескен елді – мекеннің барлығын тонап, Юаньчжоуға бағыт алды. 626 жылы түркілер Юаньчжоу мен Линчжауды қоршады. Личжоудың түбінде оларға Ли Цзин басқарған әскер соққы берді. Түркілер шегінгенмен, олар Қытайдың жерінен кеткен жоқ. Циньчжоудың түбінде түркілер Чой Чжаодан жеңіліс тапты. Қаған Угунға шабуыл жасауға шешім қабылдады. Гаолинді қоршады. Цзиянның маңында Гин Дэюй түркілерге шабуыл жасады. 1000 адамын өлтіріп, Сыгиня Умучоны тұтқынға алды. Қаған келіссөз жүргізді. Чжишими Сыли атты түркі елшісі Чананьға барды. Сол жерде ол енді император Ли Юань емес Ли Шиминь екенін білді. Ли Шиминь келіссөзден бас тартып, елшіні Гао Шилян, Фан Сюаньлин, Чжоу Фанмен және алты атқосшысымен бірге тұтқынға алды. Ол Вэйхэ өзеніне келді. Өзеннің сол жағасында түркілердің 100 мың әскері тұрды. Астанадан императордың әскері шықты. Қытайлар өзеннен өтіп, шеп құрды. Ли Шиминь өзі қағанға келіп, оның атының жүгенінен ұстап, «бейбітшілік пен соғыстың біреуін таңда» деді. Қаған бейбітшілікті таңдап, келісімге келді.

627 жылы сеяньто, хуйхо – ұйғыр және байегу тайпалары көтеріліске шықты. Төліс – хан Шибоби олардан жеңіліс тауып, кейін шегінді. Сол үшін қаған оны қамауға алды.

Қыста қар көп түсіп, жұт болды. Түркілер Қытай жерінен аң аулады. 628 жылы Төліс – хан өзінің қидандарымен бірге көтеріліс жасады. Ли Шиминь Төліс – ханды қолдады. Ли Цзин қағанның ордасына шабуыл жасады. Бірақ қаған қашып үлгерді. Ли Цзин түркілермен соғысу үшін 100 мың әскер алды. Көптеген тайпалар қағанды сатып, қытайларға берілді. Төліс – хан да Қытайға қашып барды. Дао Цзун түркілерді жеңіп 10 мың адам мен көп малды олжалап қайтты. 630 жылы Ли Цзин Уянмин тауында қағанды қуып жетті. Кансуми атты ақсақал Суй әулетінің патшайымы Сяо Хоу мен оның жиені, Қытай императорының тағына үміткер Ян Чжэндаоны қытайларға ұстап берді. Кат Иль-хан да тұтқынға түсті. Қытайлар қағанды Чаньаньға алып келді.

Ли Шиминь қағанға кешірім жасап, оған отбасымен бірге тұруға Тайпудан үй берді. Бірақ, қаған бұрынғы әдеті бойынша киіз үйде тұрды. Көңілсіз әуендер айтып, жылап, күннен – күнге жүдей берді. 634 жылы жазда Кат Ильхан Баһадүр – шад іш құсадан қаза тапты. Кат Иль-ханның өлімінен кейін шығыстүркілер қытайлықтарға тәуелді болып қалды.

Тағы қараңыз