Қазақстан тарихы – Еуразия құрлығындағы ең үлкен елдің даму тарихы. Кеңестік дәуір кезінде бұл терминді қазіргі Қазақстан саяси шекарасына қатысты қолданып келген, яғни бүгінгі көрші мемлекеттердің территориясында қалған археологиялық немесе тарихи жәдігерлер, қалалар мен оқиғалар қарастырылмаған. Қазақстан тарихы ұғымы үлкен Еуразия аймағында болған барлық тарихи оқиғалармен тығыз байланысты.
Қазақстан тарихы | |
| |
Ежелгі Қазақстан тарихы | |
---|---|
Тас дәуірі | |
Қазақстанның ерте орта ғасырлардағы мемлекеттері | |
Түркі қағанаты (552—603) | |
Қарахан мемлекеті (942-1212) жж. • Қарақытай мемлекеті (1128-1213) жж. • Қыпшақ хандығы Моңғол империясы (1206—1291) | |
Қазақ хандығы дәуірі | |
Қазақ хандығы (1465—1847) | |
Ресей империясы құрамындағы Қазақстан | |
Бөкей Ордасы (1801—1872) | |
Алаш автономиясы (1917—1920) | |
Тәуелсіз Қазақстан тарихы | |
Қазақстан (1991—қазір) | |
Портал «Қазақстан» Санат «Қазақстан тарихы» |
Ежелгі дәуірде Қазақстан аумағында алғашқы адамзат мекендері пайда болды. Палеолит кезеңінде тас құралдар мен қаруларды қолданған алғашқы адамдар өмір сүрді. Неолит кезеңінде адамдар отырықшылыққа көшіп, егіншілік пен мал шаруашылығымен айналыса бастады. Бұл кезеңде Қазақстан аумағында Ботай мәдениеті қалыптасты, олар әлемде тұңғыш рет жылқыны қолға үйреткені белгілі.
Ерте темір дәуірінде Қазақстан жерінде сақтар, үйсіндер мен қаңлылар секілді көне тайпалар өмір сүрді. Сақтар (б.з.д. VII-III ғғ.) өздерінің ерекше мәдениетімен және жауынгерлігімен танымал болды. Олар металл өңдеу өнерінде жетістікке жетіп, өздері қолданған қару-жарақтар мен зергерлік бұйымдарымен белгілі болды. Үйсіндер мен Қаңлылар (б.з.д. II ғ. – б.з. V ғ.) Орталық Азияда қуатты мемлекеттер құрып, Қытаймен және басқа көрші елдермен сауда және мәдени байланыстар орнатты.
VI ғасырда түрік тайпаларының бірігуі нәтижесінде Түрік қағанаты құрылды. Бұл кезеңде түркілер Орталық Азияның кең аумағын басқарып, Ұлы Жібек жолының маңызды бөлігіне айналды. Түрік қағанатының құлауынан кейін Қазақстан аумағында Батыс Түрік қағанаты (603-704 ж.), (704-756 ж.), Қарлұқ қағанаты (756-904 ж.) сияқты мемлекеттер пайда болды.
XIII ғасырда Шыңғыс ханның жаулап алу жорықтары нәтижесінде Қазақстан аумағы моңғол империясының құрамына кірді. Шыңғыс ханның ұлы Жошы ұрпақтары Қазақстан аумағында Алтын Орда мемлекетін құрды. Алтын Орданың ыдырауынан кейін Ақ Орда мен Көк Орда пайда болды. Кейінірек Ақ Орда бөлініп, оның орнына Өзбек хандығы мен Ноғай Ордасы құрылды.
1465 жылы Жетісу аймағында Керей мен Жәнібек сұлтандар Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығы XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басында күшті мемлекетке айналып, қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігін жаулап алды. Қасым ханның тұсында (1511-1521 жж.) Қазақ хандығының аумағы кеңейіп, халық саны 1 миллионға жетті. Ол "Қасым ханның қасқа жолы" атты алғашқы заңдар жинағын шығарды. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығының сыртқы саясаты жоңғарлармен, орыстармен және басқа да көрші елдермен күреске бағытталды.
XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басында жоңғарлар Қазақ хандығына жиі шабуыл жасады. Бұл кезең қазақ тарихында "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" деген атпен белгілі. Жоңғар шапқыншылығы қазақтардың үлкен қасіретіне айналды, бірақ олар ақыры жоңғарларды жеңіп, өз тәуелсіздігін сақтап қалды.
XVIII ғасырдың ортасынан бастап Қазақ хандығы Ресей империясының ықпалына түсе бастады. 1731 жылы Кіші жүз Ресейдің протекторатын қабылдады, кейінірек Орта жүз бен Ұлы жүз де Ресейдің құрамына кірді. XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақтардың соңғы ханы Кенесары Қасымұлы Ресейге қарсы көтеріліс ұйымдастырды, бірақ бұл көтеріліс сәтсіз аяқталды.
1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанда Алаш Орда автономиясы құрылды. Бірақ 1920 жылы Алаш автономиясы Кеңестік Ресейдің құрамына кіріп, Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы болып өзгертілді (1925 жылы Қазақ АКСР-і деп өзгертілді). 1936 жылы Қазақстан Кеңес Одағының толық мүшесі ретінде Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы болып қайта құрылды.
1920-1930 жылдары Қазақстанда ашаршылық пен репрессиялар болды. 1921-1922 жылдары және 1932-1933 жылдары ұжымдастыру саясаты нәтижесінде миллиондаған адамдар қырылды. Алаш зиялылары, оның ішінде Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы және басқалар, репрессияға ұшырады.
1941-1945 жылдары Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстаннан 1,2 миллионнан астам адам майданға шақырылып, олардың жартысы қайтыс болды. Соғыс кезінде Қазақстанға көптеген зауыттар мен фабрикалар эвакуацияланды. Соғыстан кейін Қазақстан индустрияландыру мен тың және тыңайған жерлерді игеру саясатының орталығына айналды.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялады. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан демократиялық реформалар мен нарықтық экономикаға көшу процесін бастады. Елдің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен Қазақстан халықаралық аренада беделді мемлекетке айналды. Қазақстан 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етіп, 2011 жылы төрағасы болды.
Қазақстан арехеологиясы
Қазақстанның археологиялық зерттеулері ортағасырлық саяхатшылар мен тарихшылардың жазбаларынан бастау алады. І Петрдің жарлықтарымен және Сібірге бағытталған алғашқы академиялық экспедициялармен зерттеу жұмыстары күшейе түсті. Бұл зерттеулер Қазақстанның ежелгі тарихына қатысты маңызды мәліметтер жинауға мүмкіндік берді.
Ертістегі , Маңғыстау мен Солтүстік Қазақстанның неолиттік ескерткіштері, Ботай қонысы сияқты палеолит, неолит және энеолит дәуірлерінің жаңа ескерткіштері ашылды. Қола дәуіріндегі андронов және беғазы-дәндібай мәдениеті өкілдері егіншілікпен, мал шаруашылығымен айналысып, жауынгерлік күйме жасаған. Бұл дәуірдің мұралары – Қазақстанның жылқыны алғаш үйреткен жері ретінде танымал болуының айғағы.
Сақтар дәуірінде (б.з.б. VI-III ғғ.) алғашқы мемлекеттер құрылды, олардың орталығы Жетісуда орналасқан. Сақтардың өз жазуы, мифологиясы және «аң стилі өнері» деп аталған ерекше өнері болған.
Түрік кезеңінде (б.з. VI-XIII ғғ.) түрік тілдес тайпалар басымдық алып, Алтайда орталықтанған. Қазақстан территориясында Батыс-Түрік, Түргеш, Қарлұқ қағанаттары, оғыздар, қарахандар, қимақтар және қыпшақтардың мемлекеттері өмір сүрді.
Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан Тараз, Отырар, Испиджаб, Талхир қалалары Батыс пен Шығысты байланыстырған. Осы жол арқылы мәдениеттер мен діндер таралып, ислам діні VIII ғасырдан бастап кеңінен тарады. XIV-XV ғасырларда Түркістандағы Қожа Ахмет Иассауи кешені салынды.
Қазақстанның археологиясын зертету тарихы
1733 жылы академик Г. Ф. Миллердің басшылығымен жасалған бірінші академиялық экспедиция Қазақстанның археологиялық зерттеулерін жалғастырды. Экспедиция құрамында белгілі ғалымдар Л. Делаклоер, И. Фишер және геодезистер А. Красильников, А. Иванов, М. Ушаков жұмыс істеді.
1768-1774 жылдары екінші академиялық экспедиция Еділ бойы, Орал, Сібір мен Қазақстанның тарихын, географиясын және этнографиясын зерттеуді жалғастырды. Экспедицияға П. С. Паллас, И. П. Фальк, И. Г. Георги, П. И. Рычков және Х. Барданес сияқты көрнекті ғалымдар қатысты.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Орталық және Шығыс Қазақстанның табиғи байлықтарына қызығушылық күшейді. Геологтар мен кен инженерлері кен орындарын сипаттап, жазбалар қалдырды, бұл аудандардың археологиялық мәліметтер қорын байытты.
XIX ғасырдың орта шенінде негізінен Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан бойынша көп материал жиналды. Археологиялық ескерткіштерді жүйелі түрде зерттеу әлі басталмағанымен, кездейсоқ мәліметтер жинақталып, алғашқы қазба жұмыстары жүргізілді. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласындағы кен орындары мен археологиялық ескерткіштерге қызығушылық артты. Археологиялық комиссия, Тарих мұражайы және Мәскеу археологиялық қоғамы сияқты мекемелер зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1862 жылы Қазақстанда В. В. Радлов археологиялық жұмыстарды бастады. Ол Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен Сібірдің ежелгі ескерткіштерін топтастырып, кезең-кезеңге бөлуді ұсынды. 1867 жылы археологиялық комиссияның тапсырмасымен П. И. Лерх Түркістан өлкесін зерттеді. Ол Сауран, Сығанақ қалаларының орындарын қарастырып, Жанкент қаласының орнын қазды.
1893-1894 жылдары В. В. Бартольдтың Орталық Азияға сапары археология мен шығыстану ісін дамытуда маңызды рөл атқарды. Ол Шу және Талас алқабының ескерткіштерін зерттеп, тарихи қалаларды сәйкестендірді.
XX ғасырдың басында Ресейдің географиялық қоғамының Батыс Сібір, Семей және Орынбор бөлімдері, Орынбор ғылыми архив комиссиясы Қазақстанның археологиялық зерттеулеріне үлес қосты. Бұл зерттеулердің нәтижесінде XIX-XX ғасырларда нақты материалдар жинақталып, жүйеленді.
1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер мемлекеттік негізде жүргізілді. 1919 жылы Материалдық мәдениет тарихы академиясы, 1920 жылы Түркістан комитеті құрылды. 30-жылдары ірі экспедициялар Қазақстанның көптеген аудандарын қамтыды. Археологияны тарих ғылымының дербес бөліміне айналдыру жұмыстары жүргізілді.
1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясының құрылуымен археологиялық жұмыстардың көпшілігін Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институты жүргізді. Бұл кезеңде Қазақстан археологиясы дамудың жаңа кезеңіне қадам басты.
Э. Х. Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан экспедициясы Сарарқаның ежелгі ескерткіштерін зерттеді. Экспедиция неолит және энеолит дәуірлерінің тұрақтарын, андронов және дәндібай-беғазы мәдениеттерінің қоныстары мен зираттарын зерттеді.
1945 жылдан бастап Орталық және Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедицияларының зерттеулеріне Қызылорда облысында С. П. Толстов басшылығымен Хорезм археология-этнография экспедициясы қосылды. 1947 жылдан бастап Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы С. С. Черниковтың басшылығымен жұмыс істей бастады, оның негізгі міндеті су астында қалатын аймақтардағы ескерткіштерді анықтау болды.
1954 жылы Тарих, археология және этнография институты К. А. Ақышевтің басшылығымен Іле археологиялық экспедициясын ұйымдастырды. Экспедиция сақтар мен үйсіндердің қорған обаларын тапты. 1950-жылдардың ортасында Оңтүстік Қазақстанда Қаратауда ежелгі палеолиттік тұрақтар табылды, бұл жаңа палеолитті зерттеу бағытын қалыптастырды. 40-жылдардың аяғы мен 50-жылдар Қазақстанның әртүрлі аймақтарындағы археологиялық зерттеулердің кеңеюімен есте қалды.
1960 жылы Қазақстан археологиясының картасы шығарылды, бұл археологиялық зерттеулердің маңызды кезеңінің қорытындысы болды. 60-70-жылдары жаңа ескерткіштерді анықтап, оларды зерттеу жалғастырылды.
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы қола және ерте темір дәуірлерінің ескерткіштерін зерттеуді жалғастырды. М. К. Қадырбаев бастаған экспедиция Тасмола мәдениетінің обаларын, андронов ескерткіштерін зерттеді. Г. Б. Зданович Солтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштерін жаңа кезеңдерге бөліп, хронологиясын жасады. Х. А. Алпысбаев Оңтүстік Қазақстандағы палеолиттік ескерткіштерді зерттеді.
1970-жылдары Қазақстанда тас дәуірінің ескерткіштерін зерттеу жалғастырылды. В. Ф. Зайберттің жетекшілігімен Ботай мәдениеті ашылды, бұл ертедегі жылқы шаруашылығының дамуын көрсетті.
80-жылдары Қазақстан археологиясы ұйымдастырушылық өзгерістермен, археологиялық мектептердің пайда болуымен және монографиялық зерттеулердің шығуымен сипатталды. Бұл кезеңде қола дәуірі мен ерте темір дәуірінің экономикасы, көшпелі және егіншілік мәдениеттердің өзара әрекеті зерттелді.
Қазақстанның әртүрлі аймақтарында, әсіресе Оңтүстік және Шығыс Қазақстанда археологиялық зерттеулер жүргізілді. Отырар, Күйрықтөбе және Алтынтөбе қалаларының орындарында қазба жұмыстары жасалды.
Қазақстан археологиясының дамуы келесі кезеңде жалғасты. Бұл кезеңде қола дәуіріндегі экономикалық және мәдени байланыстар, көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара әрекеті тереңдетіліп зерттелді.
1945 жылдан бастап, Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы және Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясымен қатар, С. П. Толстов басшылығымен Хорезм археология-этнография экспедициясы Қызылорда облысында зерттеулер жүргізді. 1947 жылдан бастап Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы С. С. Черниковтың басшылығымен жұмыс істей бастады, оның негізгі міндеті су астында қалатын аймақтардағы ескерткіштерді анықтау және зерттеу болды.
1954 жылы К. А. Ақышевтің басшылығымен Іле археологиялық экспедициясы ұйымдастырылып, сақтар мен үйсіндер дәуірінің қорған обалары табылды. Оңтүстік Қазақстанда Қаратауда палеолиттік тұрақтардың табылуы Қазақстан археологиясында жаңа бағыттың негізін қалады.
1960 жылы Қазақстан археологиясының картасы шығарылып, 40-50 жылдардағы археологиялық зерттеулердің қорытындысы жасалды. 60-70 жылдары жаңа ескерткіштерді анықтау және оларды тереңдетіп зерттеу жұмыстары жалғастырылды. Орталық Қазақстан экспедициясы қола және ерте темір дәуірлерінің ескерткіштерін зерттеуді жалғастырды. М. К. Қадырбаев бастаған экспедиция Тасмола мәдениетінің обалары мен андронов ескерткіштерін зерттеді.
Г. Б. Зданович Солтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштерін жаңа кезеңдерге бөліп, хронологиясын жасады. Х. А. Алпысбаев Оңтүстік Қазақстандағы палеолиттік ескерткіштерді зерттеді. 1970-жылдары Қазақстанда тас дәуірінің ескерткіштерін зерттеу жалғастырылды. В. Ф. Зайберттің жетекшілігімен Ботай мәдениеті ашылып, ертедегі жылқы шаруашылығының дамуы анықталды.
80-жылдары археологияда ұйымдастырушылық өзгерістер болып, аймақтық археологиялық мектептер пайда болды. Бұл кезеңде қола дәуірі мен ерте темір дәуірінің экономикасы және көшпелі мәдениеттердің өзара әрекеті тереңдетіліп зерттелді. Орталық Қазақстанда Атасу қонысында қола дәуірінің металлургиясы мен керамикасы зерттелді. Ертедегі металлургтер өнімдерінің химиялық және минералдық құрамы анықталып, өңдеу технологиясы зерттелді.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық архитектураны зерттеу дамып, ортағасырлық қалалар мен діни құрылыстар зерттелді. Жібек жолы бойындағы мәдени байланыстар мен сәулет өнерінің үлгілері зерттеліп, жаңа деректер мен жазбаша мәліметтер арқылы анықталды.
Ортағасырлық Қазақстанның археологиялық зерттеулерінің нәтижелері Отырар және басқа да қалалардың тарихы мен мәдениетін тереңірек зерттеуге мүмкіндік берді. Жергілікті қала мәдениетінің ерекшеліктері мен оның мұсылман әлемімен байланысы анықталды.
Қазақстан археологиясының маңызды бағыты петроглифтерді зерттеу. Жартастағы бейнелер мен ертедегі жазбаларды зерттеу көне мәдениеттердің дамуын анықтауға мүмкіндік берді.
Қазақ археологиясы тарихи және мәдени ескерткіштердің кешенді зерттеулері арқылы жаңа деңгейге көтерілді. Археологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған мәліметтерді жүйелеу және талдау ғылыми қауымдастықта жоғары бағаланды. Археология тарих ғылымында революция жасап, өткеннің көрінісін кеңейтіп, жазбаша деректері аз елдер үшін маңызды болды. Қазақстан үшін археологиялық деректер ежелгі, ерте және орта ғасырлардағы тарихты зерттеудің негізі болды. Қазақстан археологиясының қалыптасуына В. В. Бартольд, В. В. Радлов, П. И. Лерх және Ш. Ш. Уәлиханов сияқты ғалымдар үлес қосты. Қазақстан археологиясы Ұлттық ғылым академиясының жүйесінде дербес ғылыми бағыт ретінде қалыптасып, дүние жүзілік ғылымды байытты. Қазақстанда миллион жыл бұрын адам мекендегенін дәлелдейтін ежелгі палеолиттік тұрақтар табылды. Қазақстанның төменгі палеолит мәдениеті Евразияның ортақ белгілерін көрсетеді.
Қола дәуіріндегі Евразия тайпаларының палеоэкономикасын дамытуда Қазақстан металлургиялық орталық ретінде маңызды рөл атқарды. Қазақстан ертедегі малшы-егінші тайпалардың көшпелілерге айналу үдерісін зерттеуге мүмкіндік береді. Сақ қорғандарын қазу жұмыстары Қазақстанды сақ тайпаларының маңызды орталығы ретінде анықтауға мүмкіндік берді. Қазақстанда урбанизациялық үдерістер мен қала мәдениетінің дамуы археологияның маңызды жетістіктерінің бірі болды.
Ұлы Жібек жолының Қазақстан жері арқылы өткені анықталды, бұл дүние жүзілік өркениеттің жетістігі болды. Қазақстанның мәдениетінің көпқырлылығы археологиялық материалдар арқылы дәлелденді. Қазақстандағы мәдени байланыстар Қытай, Таяу және Орта Шығыс, Орта Азия, Еділ бойы, Орал өңірі және Сібірмен болған. Батыс Түрік қағанаты, Түргеш, Қарлұқ қағанаттары және кейінгі Қарахан мемлекеттері ортағасырлық мемлекеттік құрылымдар болды. Отырар, Кедер, Тараз, Түркістан, Сарайшық, Талхир қалаларының археологиялық зерттеулері қазақ мемлекеттілігінің ежелгі түркілер, қарахандар, қыпшақтар мемлекеттерімен байланысын көрсетеді. Көшпелі және отырықшы өркениеттерді зерттеу мәдениеттердің өзара әсері мен байытылуын анықтайды.
Ежелгі Қазақстан тарихы
№ | Периодтың атауы | Уақыт шкаласы | Сипаттамасы |
---|---|---|---|
1 | Тас дәуірі | Б. з. б. 2 млн 500 жылдан Б. з. б. 3 мың жылдыққа дейін | Адамзаттың алғашқы дамуы кезеңі, тас құралдарды пайдалану дәуірі. |
2 | Палеолит | Б. з. б. 2 млн 500 жылдан 45-35 мың жылға дейін | Палеолит - адамзат тарихындағы ең ұзаққа созылған және аса маңызды кезеңдердің бірі. Бұл кезеңде адам және оның шаруашылығының бастапқы қалыптасуы жүрді. Алғашқы адамдар жабайы өсімдіктер мен дәндерді жинап, жануарларды аулаған. Қоғамдық ұйымы күрделі де ұзақ даму жолынан өтті, бастапқы кезеңде адамдар бірігіп қорғану, шабуыл жасау, аң аулау және жиын-терін үшін бірлескен алғашқы тобырлар құрады. |
3 | Төменгі палеолит | Б. з. б. 2,6 млн жылдан — 100,000 жылға дейін | Ерте палеолит Қазақстан үш кезеңге бөлінеді: Олдувэй (б.з.б. 1 млн жыл - 800 мың жыл), Ашель (б.з.б. 800-140 мың жыл) және Мустье (40-35 мың жыл). Адамның алғашқы еңбек құралдары тастан жасалды. Оңтүстік Қазақстандағы Қаратау жотасы мен Қарасу тұрағында ежелгі адамдар мекендеген. |
4 | Орта палеолит | Б. з. б. 300 — 30 мың жыл бұрын | Орта палеолит (б.з.б. 140-40 мың жыл) кезеңі ертедегі адамның дамуымен ерекшеленеді. Бұл уақытта адамдар шақпақ тастарды үйкелеу арқылы от шығаруды үйренді. Қазақстанда мұз дәуірінің басталуымен табиғи орта қатты өзгерді, тауларды мұз басып, ұзаққа созылған суыту кезеңі басталды. Орта палеолит дәуірінің адамдары - неандертальдықтар, олар аң аулау және терімшілікпен айналысты. |
5 | Кейінгі палеолит | Б. з. б. 50 — 10 мың жыл бұрын | Кейінгі палеолит (б.з.б. 40-35 мың жыл - 12-10 мың жыл) - адамның кеңінен тарай қоныстанған және нәсілдер мен нәсілдік топтардың қалыптасу уақыты. Рулық қауымдар қалыптасып, аналық рулық қоғам орнады. Ірі хайуанаттардың азаюымен, жаңа жетілдірілген еңбек құралдары пайда болды, бұл кезеңде адамның тұрмыс жағдайлары едәуір өзгерді. |
6 | Мезолит | Б. з. б. 10-15 мың жыл бұрын | Мезолит (орта тас ғасыры) (б.з.б. 12-5 мың жыл) - бұл кезеңде климаттың жылынуы мен мұздардың еруі орын алды. Садақ пен жебе сияқты маңызды өнертабыстар пайда болды, бұл құралдар аңшылық пен терімшілікті жетілдірді. Жануарларды қолға үйрету және дәнді дақылдарды өсіру мезолит дәуірінің ерекшеліктері болды. |
7 | Неолит | Б. з. б. 15-3 мың жыл бұрын | Неолит (жаңа тас ғасыры) (б.з.б. 5-3 мың жыл) - табиғаттың дайын өнімдерін иемдену орнына өндіруші шаруашылыққа негіз болған кезең. Мал шаруашылығы мен егіншілік пайда болды, бұл "неолиттік революция" деп аталды. Еңбек құралдары жетілдіріліп, керамикалық ыдыс жасау өнері дамыды. Қазақстанда бұл кезеңде 600-ден аса неолиттік және энеолиттік ескерткіш белгілі болды. |
9 | Қола дәуірі | Б. з. б. 35 / 33 — 13/11 ғасырлар | Қола дәуірі - б.з.б. 2-ші мыңжылдықта малшылық-егіншілік экономикасы және жоғары дамыған металлургия қалыптасты. Мал өсіруші тайпалар қуатты бірлестіктер құрып, қару-жарақ жасау металл өндірудің дербес саласына айналды. Андронов мәдениеті осы кезеңнің маңызды мәдени ескерткіші болып табылады. |
10 | Андронов мәдениетінің кезі | Б. з. б. XV-XIII ғасырлар | Қазақстан жерінде қола дәуірінің ең көрнекті мәдениеті. |
11 | Темір дәуірінің басы | Б. з. б. VIII ғасыр | Сақтар - б.з.б. 1-ші мыңжылдықтың басында Қазақстан далаларында, шөлейт және таулы аудандарында жартылай көшпелі және көшпелі мал шаруашылығы қалыптасқан. Жылқы шаруашылығы жедел дамып, сақтар атты жауынгер ретінде белгілі болды. Сақтардың шығу тегі мен мәдениеті әлі де зерттелуде, бірақ олардың көшпелі тұрмысқа көшуі б.з.б. 9-8 ғасырларда іске асырылған болуы мүмкін. |
Орта ғасырлар
№ | Мемлекет атауы | Хронологиясы | Астанасы |
---|---|---|---|
1 | Батыс Түрік қағанаты | 603-704 жж. | Суяб |
2 | Түркеш қағанаты | 704-756 жж. | Суяб |
3 | Қарлұқ қағанаты | 756-904 жж. | Қойлық |
4 | Оғыз мемлекеті | IX ғасырдың соңы - XI ғасырдың басы | Янгикент |
5 | Қимақ қағанаты | IX ғасырдың соңы - XI ғасырдың басы | Имақия |
6 | Қарахан мемлекеті | 942-1212 жж. | Баласұғын, Қашқар |
7 | Қарақытай мемлекеті | 1125-1212 жж. | Ғұз Орда |
8 | Қыпшақ хандығы | XI ғасырдың басы - XIII ғасырдың басы | Сығанақ |
Жошы ұлысы
Қазақ хандығы
Алғашқы қазақ елі Алтын Орданың құрамында пайда болды. Алтын Орданың ыдырауынан кейін Ақ Орда мен Көк Орда пайда болды. Кейде олар бір-бірімен қосылып, Алтын Орданы қалпына келтіргісі келді, бірақ Ақ Орданың басқарушысы Барақ хан қайтыс болғаннан кейін Ақ Орда бөлініп, оның орнына Өзбек хандығы мен Ноғай Ордасы пайда болды.
Өзбек хандығын қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігін қамтыған елді басқарған Әбілқайыр хан басқарды, ол Барақ ханды өлтіруді ұйымдастырды. Елде жемқорлық таралып, салықтар өсіп, хандық тұрақсыз болды. Бұл жағдайды шешу үшін Керей мен Жәнібек хандар қазақтарды жинап, көтеріліс ұйымдастырды.
1465 жылы Жетісу аймағында Қазақ хандығы құрылды. 1468 жылы қазақтардың тәуелсіздігі үшін соғыс басталып, ол 1500 жылға дейін жалғасты.
1511 жылы Қасым хан Қазақ хандығын билей бастады. Қасым хан басқарған кезде Қазақ хандығы Ноғай Ордасына қарсы шығып, 1520 жылы ноғайлардың астанасын жаулап алды және ноғайларды Астрахан хандығына дейін ығыстырды. Қасым хан басқарған кезде Қазақ хандығы қазіргі Қазақстанның аумағына ұқсас территорияны қамтып, халық саны 1 миллионға жетті. Қасым хан билігі кезінде Қазақстан еуразиялық аренада атаққа ие болды және Ресей Царлығы Қазақ хандығымен алғашқы дипломатиялық қарым-қатынастарды орната бастады. 1520 жылы Қасым хан қазақтың алғашқы заңын шығарды, оны «Қасым ханның қасқа жолы» деп атайды.
Ресей Империясы
Совет үкіметі
Қазақстан Республикасы
Дереккөздер
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қazakstan tarihy Euraziya kurlygyndagy en үlken eldin damu tarihy Kenestik dәuir kezinde bul termindi kazirgi Қazakstan sayasi shekarasyna katysty koldanyp kelgen yagni bүgingi korshi memleketterdin territoriyasynda kalgan arheologiyalyk nemese tarihi zhәdigerler kalalar men okigalar karastyrylmagan Қazakstan tarihy ugymy үlken Euraziya ajmagynda bolgan barlyk tarihi okigalarmen tygyz bajlanysty Қazakstan tarihyEzhelgi Қazakstan tarihyTas dәuiri Қola dәuiri Temir dәuiri Saktar Үjsinder Қanlylar ҒundarҚazakstannyn erte orta gasyrlardagy memleketteriTүrki kaganaty 552 603 Batys Tүrik kaganaty 603 704 Shygys Tүrik kaganaty 682 744 Tүrgesh kaganaty 704 756 Қarluk kaganaty 756 940 Қimak memleketi IH g sony HI g basy Ogyz memleketi IH g sony HI g basyҚarahan memleketi 942 1212 zhzh Қarakytaj memleketi 1128 1213 zhzh Қypshak handygy Mongol imperiyasy 1206 1291 Zhoshy ulysy 1224 1481 Shagataj kaganaty 1222 1370 Orda Ezhen ulysy 1242 1446 Shajbani ulysy 1243 Ak Orda XIII XV gg Kok Orda Әbilkajyr handygy 1428 1468 Nogaj ordasy 1440 1634 Mogolstan 1348 1514 Tashkent handygy 1501 1627 Қazak handygy dәuiriҚazak handygy 1465 1847 Ұly zhүz 1715 1822 Orta zhүz 1715 1822 Kishi zhүz 1715 1824 Resej imperiyasy kuramyndagy ҚazakstanBokej Ordasy 1801 1872 Alash avtonomiyasy 1917 1920 Tүrkistan avtonomiyasy 1917 1918 Қyrgyz Қazak AKSR i 1920 1925 Қazak AKSR i 1925 1936 Қazak KSR i 1936 1991 Tәuelsiz Қazakstan tarihyҚazakstan 1991 kazir k t oPortal Қazakstan Sanat Қazakstan tarihy Ezhelgi dәuirde Қazakstan aumagynda algashky adamzat mekenderi pajda boldy Paleolit kezeninde tas kuraldar men karulardy koldangan algashky adamdar omir sүrdi Neolit kezeninde adamdar otyrykshylykka koship eginshilik pen mal sharuashylygymen ajnalysa bastady Bul kezende Қazakstan aumagynda Botaj mәdenieti kalyptasty olar әlemde tungysh ret zhylkyny kolga үjretkeni belgili Erte temir dәuirinde Қazakstan zherinde saktar үjsinder men kanlylar sekildi kone tajpalar omir sүrdi Saktar b z d VII III gg ozderinin erekshe mәdenietimen zhәne zhauyngerligimen tanymal boldy Olar metall ondeu onerinde zhetistikke zhetip ozderi koldangan karu zharaktar men zergerlik bujymdarymen belgili boldy Үjsinder men Қanlylar b z d II g b z V g Ortalyk Aziyada kuatty memleketter kuryp Қytajmen zhәne baska korshi eldermen sauda zhәne mәdeni bajlanystar ornatty VI gasyrda tүrik tajpalarynyn birigui nәtizhesinde Tүrik kaganaty kuryldy Bul kezende tүrkiler Ortalyk Aziyanyn ken aumagyn baskaryp Ұly Zhibek zholynyn manyzdy boligine ajnaldy Tүrik kaganatynyn kulauynan kejin Қazakstan aumagynda Batys Tүrik kaganaty 603 704 zh 704 756 zh Қarluk kaganaty 756 904 zh siyakty memleketter pajda boldy XIII gasyrda Shyngys hannyn zhaulap alu zhoryktary nәtizhesinde Қazakstan aumagy mongol imperiyasynyn kuramyna kirdi Shyngys hannyn uly Zhoshy urpaktary Қazakstan aumagynda Altyn Orda memleketin kurdy Altyn Ordanyn ydyrauynan kejin Ak Orda men Kok Orda pajda boldy Kejinirek Ak Orda bolinip onyn ornyna Өzbek handygy men Nogaj Ordasy kuryldy 1465 zhyly Zhetisu ajmagynda Kerej men Zhәnibek sultandar Қazak handygyn kurdy Қazak handygy XV gasyrdyn sony men XVI gasyrdyn basynda kүshti memleketke ajnalyp kazirgi Қazakstan aumagynyn kop boligin zhaulap aldy Қasym hannyn tusynda 1511 1521 zhzh Қazak handygynyn aumagy kenejip halyk sany 1 millionga zhetti Ol Қasym hannyn kaska zholy atty algashky zandar zhinagyn shygardy XVI XVII gasyrlarda Қazak handygynyn syrtky sayasaty zhongarlarmen orystarmen zhәne baska da korshi eldermen kүreske bagyttaldy XVII gasyrdyn sony men XVIII gasyrdyn basynda zhongarlar Қazak handygyna zhii shabuyl zhasady Bul kezen kazak tarihynda Aktaban shubyryndy Alkakol sulama degen atpen belgili Zhongar shapkynshylygy kazaktardyn үlken kasiretine ajnaldy birak olar akyry zhongarlardy zhenip oz tәuelsizdigin saktap kaldy XVIII gasyrdyn ortasynan bastap Қazak handygy Resej imperiyasynyn ykpalyna tүse bastady 1731 zhyly Kishi zhүz Resejdin protektoratyn kabyldady kejinirek Orta zhүz ben Ұly zhүz de Resejdin kuramyna kirdi XIX gasyrdyn birinshi zhartysynda kazaktardyn songy hany Kenesary Қasymuly Resejge karsy koterilis ujymdastyrdy birak bul koterilis sәtsiz ayaktaldy 1917 zhylgy Akpan tonkerisinen kejin Қazakstanda Alash Orda avtonomiyasy kuryldy Birak 1920 zhyly Alash avtonomiyasy Kenestik Resejdin kuramyna kirip Қyrgyz Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasy bolyp ozgertildi 1925 zhyly Қazak AKSR i dep ozgertildi 1936 zhyly Қazakstan Kenes Odagynyn tolyk mүshesi retinde Қazak Kenestik Socialistik Respublikasy bolyp kajta kuryldy 1920 1930 zhyldary Қazakstanda asharshylyk pen repressiyalar boldy 1921 1922 zhyldary zhәne 1932 1933 zhyldary uzhymdastyru sayasaty nәtizhesinde milliondagan adamdar kyryldy Alash ziyalylary onyn ishinde Әlihan Bokejhan Ahmet Bajtursynuly Mirzhakyp Dulatuly zhәne baskalar repressiyaga ushyrady 1941 1945 zhyldary Ekinshi dүniezhүzilik sogys kezinde Қazakstannan 1 2 millionnan astam adam majdanga shakyrylyp olardyn zhartysy kajtys boldy Sogys kezinde Қazakstanga koptegen zauyttar men fabrikalar evakuaciyalandy Sogystan kejin Қazakstan industriyalandyru men tyn zhәne tynajgan zherlerdi igeru sayasatynyn ortalygyna ajnaldy 1991 zhyly 16 zheltoksanda Қazakstan ozinin tәuelsizdigin zhariyalady Tәuelsizdik algannan kejin Қazakstan demokratiyalyk reformalar men naryktyk ekonomikaga koshu procesin bastady Eldin tungysh prezidenti Nursultan Nazarbaevtyn basshylygymen Қazakstan halykaralyk arenada bedeldi memleketke ajnaldy Қazakstan 2010 zhyly Europadagy kauipsizdik zhәne yntymaktastyk ujymyna toragalyk etip 2011 zhyly toragasy boldy Қazakstan areheologiyasyTolyk makalasy Ezhelgi Қazakstan Қazakstannyn arheologiyalyk zertteuleri ortagasyrlyk sayahatshylar men tarihshylardyn zhazbalarynan bastau alady I Petrdin zharlyktarymen zhәne Sibirge bagyttalgan algashky akademiyalyk ekspediciyalarmen zertteu zhumystary kүsheje tүsti Bul zertteuler Қazakstannyn ezhelgi tarihyna katysty manyzdy mәlimetter zhinauga mүmkindik berdi Ertistegi Mangystau men Soltүstik Қazakstannyn neolittik eskertkishteri Botaj konysy siyakty paleolit neolit zhәne eneolit dәuirlerinin zhana eskertkishteri ashyldy Қola dәuirindegi andronov zhәne begazy dәndibaj mәdenieti okilderi eginshilikpen mal sharuashylygymen ajnalysyp zhauyngerlik kүjme zhasagan Bul dәuirdin muralary Қazakstannyn zhylkyny algash үjretken zheri retinde tanymal boluynyn ajgagy Saktar dәuirinde b z b VI III gg algashky memleketter kuryldy olardyn ortalygy Zhetisuda ornalaskan Saktardyn oz zhazuy mifologiyasy zhәne an stili oneri dep atalgan erekshe oneri bolgan Tүrik kezeninde b z VI XIII gg tүrik tildes tajpalar basymdyk alyp Altajda ortalyktangan Қazakstan territoriyasynda Batys Tүrik Tүrgesh Қarluk kaganattary ogyzdar karahandar kimaktar zhәne kypshaktardyn memleketteri omir sүrdi Ұly Zhibek zholynyn bojynda ornalaskan Taraz Otyrar Ispidzhab Talhir kalalary Batys pen Shygysty bajlanystyrgan Osy zhol arkyly mәdenietter men dinder taralyp islam dini VIII gasyrdan bastap keninen tarady XIV XV gasyrlarda Tүrkistandagy Қozha Ahmet Iassaui kesheni salyndy Қazakstannyn arheologiyasyn zertetu tarihy 1733 zhyly akademik G F Millerdin basshylygymen zhasalgan birinshi akademiyalyk ekspediciya Қazakstannyn arheologiyalyk zertteulerin zhalgastyrdy Ekspediciya kuramynda belgili galymdar L Delakloer I Fisher zhәne geodezister A Krasilnikov A Ivanov M Ushakov zhumys istedi 1768 1774 zhyldary ekinshi akademiyalyk ekspediciya Edil bojy Oral Sibir men Қazakstannyn tarihyn geografiyasyn zhәne etnografiyasyn zertteudi zhalgastyrdy Ekspediciyaga P S Pallas I P Falk I G Georgi P I Rychkov zhәne H Bardanes siyakty kornekti galymdar katysty XIX gasyrdyn birinshi zhartysynda Ortalyk zhәne Shygys Қazakstannyn tabigi bajlyktaryna kyzygushylyk kүshejdi Geologtar men ken inzhenerleri ken oryndaryn sipattap zhazbalar kaldyrdy bul audandardyn arheologiyalyk mәlimetter koryn bajytty XIX gasyrdyn orta sheninde negizinen Ortalyk Soltүstik zhәne Shygys Қazakstan bojynsha kop material zhinaldy Arheologiyalyk eskertkishterdi zhүjeli tүrde zertteu әli bastalmaganymen kezdejsok mәlimetter zhinaktalyp algashky kazba zhumystary zhүrgizildi XIX gasyrdyn ekinshi zhartysynda kazak dalasyndagy ken oryndary men arheologiyalyk eskertkishterge kyzygushylyk artty Arheologiyalyk komissiya Tarih murazhajy zhәne Mәskeu arheologiyalyk kogamy siyakty mekemeler zertteu zhumystaryn zhүrgizdi 1862 zhyly Қazakstanda V V Radlov arheologiyalyk zhumystardy bastady Ol Soltүstik Shygys Қazakstan men Sibirdin ezhelgi eskertkishterin toptastyryp kezen kezenge boludi usyndy 1867 zhyly arheologiyalyk komissiyanyn tapsyrmasymen P I Lerh Tүrkistan olkesin zerttedi Ol Sauran Syganak kalalarynyn oryndaryn karastyryp Zhankent kalasynyn ornyn kazdy 1893 1894 zhyldary V V Bartoldtyn Ortalyk Aziyaga sapary arheologiya men shygystanu isin damytuda manyzdy rol atkardy Ol Shu zhәne Talas alkabynyn eskertkishterin zerttep tarihi kalalardy sәjkestendirdi XX gasyrdyn basynda Resejdin geografiyalyk kogamynyn Batys Sibir Semej zhәne Orynbor bolimderi Orynbor gylymi arhiv komissiyasy Қazakstannyn arheologiyalyk zertteulerine үles kosty Bul zertteulerdin nәtizhesinde XIX XX gasyrlarda nakty materialdar zhinaktalyp zhүjelendi 1917 zhylgy revolyuciyadan kejin arheologiyalyk zertteuler memlekettik negizde zhүrgizildi 1919 zhyly Materialdyk mәdeniet tarihy akademiyasy 1920 zhyly Tүrkistan komiteti kuryldy 30 zhyldary iri ekspediciyalar Қazakstannyn koptegen audandaryn kamtydy Arheologiyany tarih gylymynyn derbes bolimine ajnaldyru zhumystary zhүrgizildi 1946 zhyly Қazakstan Ғylym akademiyasynyn kuryluymen arheologiyalyk zhumystardyn kopshiligin Sh Sh Uәlihanov atyndagy Tarih arheologiya zhәne etnografiya instituty zhүrgizdi Bul kezende Қazakstan arheologiyasy damudyn zhana kezenine kadam basty E H Margulan baskargan Ortalyk Қazakstan ekspediciyasy Sararkanyn ezhelgi eskertkishterin zerttedi Ekspediciya neolit zhәne eneolit dәuirlerinin turaktaryn andronov zhәne dәndibaj begazy mәdenietterinin konystary men zirattaryn zerttedi 1945 zhyldan bastap Ortalyk zhәne Ontүstik Қazakstan arheologiyalyk ekspediciyalarynyn zertteulerine Қyzylorda oblysynda S P Tolstov basshylygymen Horezm arheologiya etnografiya ekspediciyasy kosyldy 1947 zhyldan bastap Shygys Қazakstan arheologiyalyk ekspediciyasy S S Chernikovtyn basshylygymen zhumys istej bastady onyn negizgi mindeti su astynda kalatyn ajmaktardagy eskertkishterdi anyktau boldy 1954 zhyly Tarih arheologiya zhәne etnografiya instituty K A Akyshevtin basshylygymen Ile arheologiyalyk ekspediciyasyn ujymdastyrdy Ekspediciya saktar men үjsinderdin korgan obalaryn tapty 1950 zhyldardyn ortasynda Ontүstik Қazakstanda Қaratauda ezhelgi paleolittik turaktar tabyldy bul zhana paleolitti zertteu bagytyn kalyptastyrdy 40 zhyldardyn ayagy men 50 zhyldar Қazakstannyn әrtүrli ajmaktaryndagy arheologiyalyk zertteulerdin keneyuimen este kaldy 1960 zhyly Қazakstan arheologiyasynyn kartasy shygaryldy bul arheologiyalyk zertteulerdin manyzdy kezeninin korytyndysy boldy 60 70 zhyldary zhana eskertkishterdi anyktap olardy zertteu zhalgastyryldy Ortalyk Қazakstan arheologiyalyk ekspediciyasy kola zhәne erte temir dәuirlerinin eskertkishterin zertteudi zhalgastyrdy M K Қadyrbaev bastagan ekspediciya Tasmola mәdenietinin obalaryn andronov eskertkishterin zerttedi G B Zdanovich Soltүstik Қazakstandagy kola dәuirinin eskertkishterin zhana kezenderge bolip hronologiyasyn zhasady H A Alpysbaev Ontүstik Қazakstandagy paleolittik eskertkishterdi zerttedi 1970 zhyldary Қazakstanda tas dәuirinin eskertkishterin zertteu zhalgastyryldy V F Zajberttin zhetekshiligimen Botaj mәdenieti ashyldy bul ertedegi zhylky sharuashylygynyn damuyn korsetti 80 zhyldary Қazakstan arheologiyasy ujymdastyrushylyk ozgeristermen arheologiyalyk mektepterdin pajda boluymen zhәne monografiyalyk zertteulerdin shyguymen sipattaldy Bul kezende kola dәuiri men erte temir dәuirinin ekonomikasy koshpeli zhәne eginshilik mәdenietterdin ozara әreketi zertteldi Қazakstannyn әrtүrli ajmaktarynda әsirese Ontүstik zhәne Shygys Қazakstanda arheologiyalyk zertteuler zhүrgizildi Otyrar Kүjryktobe zhәne Altyntobe kalalarynyn oryndarynda kazba zhumystary zhasaldy Қazakstan arheologiyasynyn damuy kelesi kezende zhalgasty Bul kezende kola dәuirindegi ekonomikalyk zhәne mәdeni bajlanystar koshpeli zhәne otyrykshy mәdenietterdin ozara әreketi terendetilip zertteldi 1945 zhyldan bastap Ortalyk Қazakstan arheologiyalyk ekspediciyasy zhәne Ontүstik Қazakstan arheologiyalyk ekspediciyasymen katar S P Tolstov basshylygymen Horezm arheologiya etnografiya ekspediciyasy Қyzylorda oblysynda zertteuler zhүrgizdi 1947 zhyldan bastap Shygys Қazakstan arheologiyalyk ekspediciyasy S S Chernikovtyn basshylygymen zhumys istej bastady onyn negizgi mindeti su astynda kalatyn ajmaktardagy eskertkishterdi anyktau zhәne zertteu boldy 1954 zhyly K A Akyshevtin basshylygymen Ile arheologiyalyk ekspediciyasy ujymdastyrylyp saktar men үjsinder dәuirinin korgan obalary tabyldy Ontүstik Қazakstanda Қaratauda paleolittik turaktardyn tabyluy Қazakstan arheologiyasynda zhana bagyttyn negizin kalady 1960 zhyly Қazakstan arheologiyasynyn kartasy shygarylyp 40 50 zhyldardagy arheologiyalyk zertteulerdin korytyndysy zhasaldy 60 70 zhyldary zhana eskertkishterdi anyktau zhәne olardy terendetip zertteu zhumystary zhalgastyryldy Ortalyk Қazakstan ekspediciyasy kola zhәne erte temir dәuirlerinin eskertkishterin zertteudi zhalgastyrdy M K Қadyrbaev bastagan ekspediciya Tasmola mәdenietinin obalary men andronov eskertkishterin zerttedi G B Zdanovich Soltүstik Қazakstandagy kola dәuirinin eskertkishterin zhana kezenderge bolip hronologiyasyn zhasady H A Alpysbaev Ontүstik Қazakstandagy paleolittik eskertkishterdi zerttedi 1970 zhyldary Қazakstanda tas dәuirinin eskertkishterin zertteu zhalgastyryldy V F Zajberttin zhetekshiligimen Botaj mәdenieti ashylyp ertedegi zhylky sharuashylygynyn damuy anyktaldy 80 zhyldary arheologiyada ujymdastyrushylyk ozgerister bolyp ajmaktyk arheologiyalyk mektepter pajda boldy Bul kezende kola dәuiri men erte temir dәuirinin ekonomikasy zhәne koshpeli mәdenietterdin ozara әreketi terendetilip zertteldi Ortalyk Қazakstanda Atasu konysynda kola dәuirinin metallurgiyasy men keramikasy zertteldi Ertedegi metallurgter onimderinin himiyalyk zhәne mineraldyk kuramy anyktalyp ondeu tehnologiyasy zertteldi Songy zhyldary Қazakstanda arheologiyalyk arhitekturany zertteu damyp ortagasyrlyk kalalar men dini kurylystar zertteldi Zhibek zholy bojyndagy mәdeni bajlanystar men sәulet onerinin үlgileri zerttelip zhana derekter men zhazbasha mәlimetter arkyly anyktaldy Ortagasyrlyk Қazakstannyn arheologiyalyk zertteulerinin nәtizheleri Otyrar zhәne baska da kalalardyn tarihy men mәdenietin terenirek zertteuge mүmkindik berdi Zhergilikti kala mәdenietinin erekshelikteri men onyn musylman әlemimen bajlanysy anyktaldy Қazakstan arheologiyasynyn manyzdy bagyty petroglifterdi zertteu Zhartastagy bejneler men ertedegi zhazbalardy zertteu kone mәdenietterdin damuyn anyktauga mүmkindik berdi Қazak arheologiyasy tarihi zhәne mәdeni eskertkishterdin keshendi zertteuleri arkyly zhana dengejge koterildi Arheologiyalyk zertteuler nәtizhesinde alyngan mәlimetterdi zhүjeleu zhәne taldau gylymi kauymdastykta zhogary bagalandy Arheologiya tarih gylymynda revolyuciya zhasap otkennin korinisin kenejtip zhazbasha derekteri az elder үshin manyzdy boldy Қazakstan үshin arheologiyalyk derekter ezhelgi erte zhәne orta gasyrlardagy tarihty zertteudin negizi boldy Қazakstan arheologiyasynyn kalyptasuyna V V Bartold V V Radlov P I Lerh zhәne Sh Sh Uәlihanov siyakty galymdar үles kosty Қazakstan arheologiyasy Ұlttyk gylym akademiyasynyn zhүjesinde derbes gylymi bagyt retinde kalyptasyp dүnie zhүzilik gylymdy bajytty Қazakstanda million zhyl buryn adam mekendegenin dәleldejtin ezhelgi paleolittik turaktar tabyldy Қazakstannyn tomengi paleolit mәdenieti Evraziyanyn ortak belgilerin korsetedi Қola dәuirindegi Evraziya tajpalarynyn paleoekonomikasyn damytuda Қazakstan metallurgiyalyk ortalyk retinde manyzdy rol atkardy Қazakstan ertedegi malshy eginshi tajpalardyn koshpelilerge ajnalu үderisin zertteuge mүmkindik beredi Sak korgandaryn kazu zhumystary Қazakstandy sak tajpalarynyn manyzdy ortalygy retinde anyktauga mүmkindik berdi Қazakstanda urbanizaciyalyk үderister men kala mәdenietinin damuy arheologiyanyn manyzdy zhetistikterinin biri boldy Ұly Zhibek zholynyn Қazakstan zheri arkyly otkeni anyktaldy bul dүnie zhүzilik orkeniettin zhetistigi boldy Қazakstannyn mәdenietinin kopkyrlylygy arheologiyalyk materialdar arkyly dәleldendi Қazakstandagy mәdeni bajlanystar Қytaj Tayau zhәne Orta Shygys Orta Aziya Edil bojy Oral oniri zhәne Sibirmen bolgan Batys Tүrik kaganaty Tүrgesh Қarluk kaganattary zhәne kejingi Қarahan memleketteri ortagasyrlyk memlekettik kurylymdar boldy Otyrar Keder Taraz Tүrkistan Sarajshyk Talhir kalalarynyn arheologiyalyk zertteuleri kazak memlekettiliginin ezhelgi tүrkiler karahandar kypshaktar memleketterimen bajlanysyn korsetedi Koshpeli zhәne otyrykshy orkenietterdi zertteu mәdenietterdin ozara әseri men bajytyluyn anyktajdy Ezhelgi Қazakstan tarihy Periodtyn atauy Uakyt shkalasy Sipattamasy1 Tas dәuiri B z b 2 mln 500 zhyldan B z b 3 myn zhyldykka dejin Adamzattyn algashky damuy kezeni tas kuraldardy pajdalanu dәuiri 2 Paleolit B z b 2 mln 500 zhyldan 45 35 myn zhylga dejin Paleolit adamzat tarihyndagy en uzakka sozylgan zhәne asa manyzdy kezenderdin biri Bul kezende adam zhәne onyn sharuashylygynyn bastapky kalyptasuy zhүrdi Algashky adamdar zhabajy osimdikter men dәnderdi zhinap zhanuarlardy aulagan Қogamdyk ujymy kүrdeli de uzak damu zholynan otti bastapky kezende adamdar birigip korganu shabuyl zhasau an aulau zhәne zhiyn terin үshin birlesken algashky tobyrlar kurady 3 Tomengi paleolit B z b 2 6 mln zhyldan 100 000 zhylga dejin Erte paleolit Қazakstan үsh kezenge bolinedi Olduvej b z b 1 mln zhyl 800 myn zhyl Ashel b z b 800 140 myn zhyl zhәne Muste 40 35 myn zhyl Adamnyn algashky enbek kuraldary tastan zhasaldy Ontүstik Қazakstandagy Қaratau zhotasy men Қarasu turagynda ezhelgi adamdar mekendegen 4 Orta paleolit B z b 300 30 myn zhyl buryn Orta paleolit b z b 140 40 myn zhyl kezeni ertedegi adamnyn damuymen erekshelenedi Bul uakytta adamdar shakpak tastardy үjkeleu arkyly ot shygarudy үjrendi Қazakstanda muz dәuirinin bastaluymen tabigi orta katty ozgerdi taulardy muz basyp uzakka sozylgan suytu kezeni bastaldy Orta paleolit dәuirinin adamdary neandertaldyktar olar an aulau zhәne terimshilikpen ajnalysty 5 Kejingi paleolit B z b 50 10 myn zhyl buryn Kejingi paleolit b z b 40 35 myn zhyl 12 10 myn zhyl adamnyn keninen taraj konystangan zhәne nәsilder men nәsildik toptardyn kalyptasu uakyty Rulyk kauymdar kalyptasyp analyk rulyk kogam ornady Iri hajuanattardyn azayuymen zhana zhetildirilgen enbek kuraldary pajda boldy bul kezende adamnyn turmys zhagdajlary edәuir ozgerdi 6 Mezolit B z b 10 15 myn zhyl buryn Mezolit orta tas gasyry b z b 12 5 myn zhyl bul kezende klimattyn zhylynuy men muzdardyn erui oryn aldy Sadak pen zhebe siyakty manyzdy onertabystar pajda boldy bul kuraldar anshylyk pen terimshilikti zhetildirdi Zhanuarlardy kolga үjretu zhәne dәndi dakyldardy osiru mezolit dәuirinin erekshelikteri boldy 7 Neolit B z b 15 3 myn zhyl buryn Neolit zhana tas gasyry b z b 5 3 myn zhyl tabigattyn dajyn onimderin iemdenu ornyna ondirushi sharuashylykka negiz bolgan kezen Mal sharuashylygy men eginshilik pajda boldy bul neolittik revolyuciya dep ataldy Enbek kuraldary zhetildirilip keramikalyk ydys zhasau oneri damydy Қazakstanda bul kezende 600 den asa neolittik zhәne eneolittik eskertkish belgili boldy 9 Қola dәuiri B z b 35 33 13 11 gasyrlar Қola dәuiri b z b 2 shi mynzhyldykta malshylyk eginshilik ekonomikasy zhәne zhogary damygan metallurgiya kalyptasty Mal osirushi tajpalar kuatty birlestikter kuryp karu zharak zhasau metall ondirudin derbes salasyna ajnaldy Andronov mәdenieti osy kezennin manyzdy mәdeni eskertkishi bolyp tabylady 10 Andronov mәdenietinin kezi B z b XV XIII gasyrlar Қazakstan zherinde kola dәuirinin en kornekti mәdenieti 11 Temir dәuirinin basy B z b VIII gasyr Saktar b z b 1 shi mynzhyldyktyn basynda Қazakstan dalalarynda sholejt zhәne tauly audandarynda zhartylaj koshpeli zhәne koshpeli mal sharuashylygy kalyptaskan Zhylky sharuashylygy zhedel damyp saktar atty zhauynger retinde belgili boldy Saktardyn shygu tegi men mәdenieti әli de zerttelude birak olardyn koshpeli turmyska koshui b z b 9 8 gasyrlarda iske asyrylgan boluy mүmkin Orta gasyrlar Memleket atauy Hronologiyasy Astanasy1 Batys Tүrik kaganaty 603 704 zhzh Suyab2 Tүrkesh kaganaty 704 756 zhzh Suyab3 Қarluk kaganaty 756 904 zhzh Қojlyk4 Ogyz memleketi IX gasyrdyn sony XI gasyrdyn basy Yangikent5 Қimak kaganaty IX gasyrdyn sony XI gasyrdyn basy Imakiya6 Қarahan memleketi 942 1212 zhzh Balasugyn Қashkar7 Қarakytaj memleketi 1125 1212 zhzh Ғuz Orda8 Қypshak handygy XI gasyrdyn basy XIII gasyrdyn basy SyganakZhoshy ulysyTolyk makalasy Mongol shapkynshylygyҚazak handygyTolyk makalasy Қazak handygy Algashky kazak eli Altyn Ordanyn kuramynda pajda boldy Altyn Ordanyn ydyrauynan kejin Ak Orda men Kok Orda pajda boldy Kejde olar bir birimen kosylyp Altyn Ordany kalpyna keltirgisi keldi birak Ak Ordanyn baskarushysy Barak han kajtys bolgannan kejin Ak Orda bolinip onyn ornyna Өzbek handygy men Nogaj Ordasy pajda boldy Өzbek handygyn kazirgi Қazakstan aumagynyn kop boligin kamtygan eldi baskargan Әbilkajyr han baskardy ol Barak handy oltirudi ujymdastyrdy Elde zhemkorlyk taralyp salyktar osip handyk turaksyz boldy Bul zhagdajdy sheshu үshin Kerej men Zhәnibek handar kazaktardy zhinap koterilis ujymdastyrdy 1465 zhyly Zhetisu ajmagynda Қazak handygy kuryldy 1468 zhyly kazaktardyn tәuelsizdigi үshin sogys bastalyp ol 1500 zhylga dejin zhalgasty 1511 zhyly Қasym han Қazak handygyn bilej bastady Қasym han baskargan kezde Қazak handygy Nogaj Ordasyna karsy shygyp 1520 zhyly nogajlardyn astanasyn zhaulap aldy zhәne nogajlardy Astrahan handygyna dejin ygystyrdy Қasym han baskargan kezde Қazak handygy kazirgi Қazakstannyn aumagyna uksas territoriyany kamtyp halyk sany 1 millionga zhetti Қasym han biligi kezinde Қazakstan euraziyalyk arenada atakka ie boldy zhәne Resej Carlygy Қazak handygymen algashky diplomatiyalyk karym katynastardy ornata bastady 1520 zhyly Қasym han kazaktyn algashky zanyn shygardy ony Қasym hannyn kaska zholy dep atajdy Resej ImperiyasySovet үkimetiҚazakstan RespublikasyDerekkozderBul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet