Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ноғай ордасы (Маңғыт ұлысы) – Алтын Орда ыдырап, Ақ Орда әлсірегеннен кейін Батыс Қазақстан жеріне іргелес аймақта пайда болған мемлекеттік бірлестік.
Территориясы
Негізгі аумағы Еділ мен Жайық аралығы болғанымен, шығыста Жайықтың сол жағасына, солтүстік-шығыста Батыс Сібір ойпатына дейін, солтүстік-батыста Қазанға дейін, оңтүстік-батыста Арал, Каспий теңізіне дейін, кейде Маңғыстау мен Хорезмге дейінгі алқапты қамтыды. Ноғай ордасы алғашында осы бірлестіктің негізін қалаған маңғыттардың атымен аталған.
Саяси тарихы
Ноғай ордасының құрылу алғышарттары
“Ноғай” атауы бұдан кейініректе, алғаш орыс жылнамаларында (1479), кейін шығыс деректерінде (1500) пайда болған. Бұл атаудың шығу тегі туралы көптеген зерттеушілер 13 ғ. 2-жартысында Алтын Орда әскерінің қолбасшысы Ноғай иелігіне қараған ұлыс халқы “ноғай”, “ноғайлы” аталғандықтан деп санайды. Тарихи жазба деректерге қарағанда Ноғай ордасының негізін Едіге қалаған. Ол 15 жыл (1396 – 1411) Алтын Ордадағы билікті түгелдей өз қолына ұстаған тұста иелігіндегі ноғай ұлысы даралана бастады. Қастилия елшісі Р.Г. Клавихоның жазбасында Едіге ордасы 200 мыңнан астам жасақ ұстағаны айтылады. Ол Алтын Орданы өзі қойған хандар арқылы басқарып, “бектер бегі” немесе “ұлы әмір” атағына ие болған. Ибн Арабшахтың айтуынша, оның жиырма баласының әрқайсысы жеке иеліктерде билік жүргізіп, әскер ұстаған. Ноғай ордасының даралануы 13 ғ. 2-жартысында басталып, (1426 – 40) тұсында аяқталды. Орт. – Жайық өзенінің төменгі саласы, Сарайшық қ. болды. Алтын Орда ыдырағаннан кейін пайда болған өзге де ордалар сияқты Ноғай ордасында этникалық құрылымнан гөрі, саяси құрылым басым еді. Бас билікті “бектер бегі” әмір атқарды. Негізгі бұқарасы “ұлыс адамдары” (ноян, мырза, кінәз, т.б.), “қара халық” деп аталды. Хан тағы тек Шыңғыс хан әулетінің ғана үлесі болса да, Ноғай ордасының саяси үстемдігі, экономикалық тіршілігі маңғыт әмірлерінің, яғни Едіге ұрпағының қолында болып, билік атадан балаға көшіп отырды.
XV ғасыр
15-ғасырдың орта шенінде ноғайлар Сырдарияның орта ағысындағы қалаларды басып алып, саяси өмірінде Едігенің ұрпақтары Уақас би, , , т.б. басты рөл атқарды. мен ру-тайпалар арасында билік үшін, жайылымдық жер үшін үздіксіз күрес жүрді. Халқының негізгі кәсібі көшпелі мал шаруашылығы болды. Ноғай ордасының құрамына енген тайпалар ( қоңырат,, алшын, жалайыр, қаңлы, керей, қыпшақ, найман, арғын, тама, т.б.) кейіннен қазақ халқының этностық құрамын қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. Ш.Уәлиханов Ноғай ордасы мен Қазақ хандығы халқының туыстығы туралы “бауырлас орда” деп атаған (Қазақ-ноғай қарым-қатынастары). 15 ғ. аяғында Ноғай орда орыс мемлекетімен саяси және сауда-экономикалық байланыстар орнатып, ноғай билеушілері Мәскеу мен Қазан базарларына жыл сайын мыңдаған жылқы мен қой өткізіп тұрды.
XVI-XVII ғасырлар
16 ғ. 2-жартысында Қазан мен Астрахан хандықтарын Ресей жаулап алғаннан кейін Ноғай ордасы әлсіреп, бірнеше ұлыстарға, ордаларға бөлінді. Солтүстік Кавказда Кіші Ноғай ордасы, ал Жем, Ойыл жағалауларында Алты Ұлыс ордасы құрылды. Исмаил мырзаның қарамағындағы тайпалар Үлкен Ноғай ордасын құрып, 1557 ж. Орыс мемлекетіне бағынды. Еділ қалмақтарының шабуылынан кейін 1634 ж. ноғайлар Еділдің оң жағына көшіп, Кіші Ноғай ордасымен бірікті де, Қырым хандығына тәуелді болды. Ноғай ордасы ыдырағаннан кейін қазақ жерінде қалған ел Қазақ хандығы құрамына енді. Ноғай ордасы түркі халықтары тарихында үлкен із қалдырды. Қазақ, қарақалпақ, өзбек, татар, башқұрт, т.б. түркі халықтарының ұлт болып қалыптасуында Ноғай ордасына кірген тайпалардың үлесі өте мол. Олардан аса үлкен мәдени мұра қалды; Ноғайлы дәуірінің әдебиеті.
Ноғай Ордасының билеушілері
- Едіге би (1392-1412)
- Нұраддин би (1412-1419)
- Мансұр би (1419-1427)
- Қазы би (1427-1428)
- Уақас би (1428-1447)
- Хорезми би (1447-1473)
- Аббас би (1473-1491)
- Мұса би (1491-1502)
- Жаңбыршы би (1502-1504)
- Хасан би (1504-1508)
- Шейх Мұхаммед би (1508-1510, 1516-1519)
- Алшағыр би (1508-1516)
- Ағыш би (1521-1524)
- Саид Ахмет би (1524-1541)
- Қазы Мұхаммед мырза (1537-1541)
- Шейх Мамай би (1541-1549)
- Жүсіп би (1549-1554)
- Исмаил би (1557-1563)
Дереккөздер
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
Әдебиет
- Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1960. — 279 с. — 1500 экз.
- Жолдасбаев С., Бабаев Д. История Казахстана средних веков. — Алматы: «Атамура», 2003.
- Восточная Европа Средневековья и раннего Нового времени глазами французских исследователей: Сборник статей / Отв. ред. И. А. Мустакимов, А. Г. Ситдиков; науч. ред. И. В. Зайцев, Д. А. Мустафина; ввод. ст. В. В. Трепавлов. — * Казань: Институт истории АН РТ, 2009. — 428 с.
- Керейтов Рамазан, Червонная Светлана. Эпиграфика Ногайской степи // «Татарская археология», 2002−2003. — № 1−2(10−11).
- Хисамиева Г. Заговорили камни времен Ногайской Орды // Газета «Маяк» Азнакаевского района 14.04.06.
- Трепавлов В. В. «Орда самовольная»: Кочевая империя ногаев XV–XVI веков. — М.: Квадрига, 2013. — 224 с. — (Исторические исследования). — 600 экз. — ISBN 978-5-91791-021-5.
- Гимбатова М. Б. О воинской этике ногайцев. // Военно-исторический журнал. — 2008. — № 12. — С.74-76.
Сыртқы сілтемелер
- Malimetter.kz Ноғай Ордасы реферат (қазақша)
- Ноғай Ордасы
- Ноғай ордасының күшеюі және әлсіреуі
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Nogaj ordasy Mangyt ulysy Altyn Orda ydyrap Ak Orda әlsiregennen kejin Batys Қazakstan zherine irgeles ajmakta pajda bolgan memlekettik birlestik Қazakstan tarihyEzhelgi Қazakstan tarihyTas dәuiri Қola dәuiri Temir dәuiri Saktar Үjsinder Қanlylar ҒundarҚazakstannyn erte orta gasyrlardagy memleketteriTүrki kaganaty 552 603 Batys Tүrik kaganaty 603 704 Shygys Tүrik kaganaty 682 744 Tүrgesh kaganaty 704 756 Қarluk kaganaty 756 940 Қimak memleketi IH g sony HI g basy Ogyz memleketi IH g sony HI g basyҚarahan memleketi 942 1212 zhzh Қarakytaj memleketi 1128 1213 zhzh Қypshak handygy Mongol imperiyasy 1206 1291 Zhoshy ulysy 1224 1481 Shagataj kaganaty 1222 1370 Orda Ezhen ulysy 1242 1446 Shajbani ulysy 1243 Ak Orda XIII XV gg Kok Orda Әbilkajyr handygy 1428 1468 Nogaj ordasy 1440 1634 Mogolstan 1348 1514 Tashkent handygy 1501 1627 Қazak handygy dәuiriҚazak handygy 1465 1847 Ұly zhүz 1715 1822 Orta zhүz 1715 1822 Kishi zhүz 1715 1824 Resej imperiyasy kuramyndagy ҚazakstanBokej Ordasy 1801 1872 Alash avtonomiyasy 1917 1920 Tүrkistan avtonomiyasy 1917 1918 Қyrgyz Қazak AKSR i 1920 1925 Қazak AKSR i 1925 1936 Қazak KSR i 1936 1991 Tәuelsiz Қazakstan tarihyҚazakstan 1991 kazir k t oPortal Қazakstan Sanat Қazakstan tarihy TerritoriyasyNegizgi aumagy Edil men Zhajyk aralygy bolganymen shygysta Zhajyktyn sol zhagasyna soltүstik shygysta Batys Sibir ojpatyna dejin soltүstik batysta Қazanga dejin ontүstik batysta Aral Kaspij tenizine dejin kejde Mangystau men Horezmge dejingi alkapty kamtydy Nogaj ordasy algashynda osy birlestiktin negizin kalagan mangyttardyn atymen atalgan Sayasi tarihyNogaj ordasynyn kurylu algysharttary Nogaj atauy budan kejinirekte algash orys zhylnamalarynda 1479 kejin shygys derekterinde 1500 pajda bolgan Bul ataudyn shygu tegi turaly koptegen zertteushiler 13 g 2 zhartysynda Altyn Orda әskerinin kolbasshysy Nogaj ieligine karagan ulys halky nogaj nogajly atalgandyktan dep sanajdy Tarihi zhazba derekterge karaganda Nogaj ordasynyn negizin Edige kalagan Ol 15 zhyl 1396 1411 Altyn Ordadagy bilikti tүgeldej oz kolyna ustagan tusta ieligindegi nogaj ulysy daralana bastady Қastiliya elshisi R G Klavihonyn zhazbasynda Edige ordasy 200 mynnan astam zhasak ustagany ajtylady Ol Altyn Ordany ozi kojgan handar arkyly baskaryp bekter begi nemese uly әmir atagyna ie bolgan Ibn Arabshahtyn ajtuynsha onyn zhiyrma balasynyn әrkajsysy zheke ielikterde bilik zhүrgizip әsker ustagan Nogaj ordasynyn daralanuy 13 g 2 zhartysynda bastalyp 1426 40 tusynda ayaktaldy Ort Zhajyk ozeninin tomengi salasy Sarajshyk k boldy Altyn Orda ydyragannan kejin pajda bolgan ozge de ordalar siyakty Nogaj ordasynda etnikalyk kurylymnan gori sayasi kurylym basym edi Bas bilikti bekter begi әmir atkardy Negizgi bukarasy ulys adamdary noyan myrza kinәz t b kara halyk dep ataldy Han tagy tek Shyngys han әuletinin gana үlesi bolsa da Nogaj ordasynyn sayasi үstemdigi ekonomikalyk tirshiligi mangyt әmirlerinin yagni Edige urpagynyn kolynda bolyp bilik atadan balaga koship otyrdy XV gasyr 1549 zhyly zharyk korgen Sigizmund fon Gerbershtejnnin kartasyndagy Nogaj ordasy Nagayski tartare 15 gasyrdyn orta sheninde nogajlar Syrdariyanyn orta agysyndagy kalalardy basyp alyp sayasi omirinde Edigenin urpaktary Uakas bi t b basty rol atkardy men ru tajpalar arasynda bilik үshin zhajylymdyk zher үshin үzdiksiz kүres zhүrdi Halkynyn negizgi kәsibi koshpeli mal sharuashylygy boldy Nogaj ordasynyn kuramyna engen tajpalar konyrat alshyn zhalajyr kanly kerej kypshak najman argyn tama t b kejinnen kazak halkynyn etnostyk kuramyn kalyptastyruda үlken rol atkardy Sh Uәlihanov Nogaj ordasy men Қazak handygy halkynyn tuystygy turaly bauyrlas orda dep atagan Қazak nogaj karym katynastary 15 g ayagynda Nogaj orda orys memleketimen sayasi zhәne sauda ekonomikalyk bajlanystar ornatyp nogaj bileushileri Mәskeu men Қazan bazarlaryna zhyl sajyn myndagan zhylky men koj otkizip turdy XVI XVII gasyrlar 16 g 2 zhartysynda Қazan men Astrahan handyktaryn Resej zhaulap algannan kejin Nogaj ordasy әlsirep birneshe ulystarga ordalarga bolindi Soltүstik Kavkazda Kishi Nogaj ordasy al Zhem Ojyl zhagalaularynda Alty Ұlys ordasy kuryldy Ismail myrzanyn karamagyndagy tajpalar Үlken Nogaj ordasyn kuryp 1557 zh Orys memleketine bagyndy Edil kalmaktarynyn shabuylynan kejin 1634 zh nogajlar Edildin on zhagyna koship Kishi Nogaj ordasymen birikti de Қyrym handygyna tәueldi boldy Nogaj ordasy ydyragannan kejin kazak zherinde kalgan el Қazak handygy kuramyna endi Nogaj ordasy tүrki halyktary tarihynda үlken iz kaldyrdy Қazak karakalpak ozbek tatar bashkurt t b tүrki halyktarynyn ult bolyp kalyptasuynda Nogaj ordasyna kirgen tajpalardyn үlesi ote mol Olardan asa үlken mәdeni mura kaldy Nogajly dәuirinin әdebieti Nogaj Ordasynyn bileushileriEdige bi 1392 1412 Nuraddin bi 1412 1419 Mansur bi 1419 1427 Қazy bi 1427 1428 Uakas bi 1428 1447 Horezmi bi 1447 1473 Abbas bi 1473 1491 Musa bi 1491 1502 Zhanbyrshy bi 1502 1504 Hasan bi 1504 1508 Shejh Muhammed bi 1508 1510 1516 1519 Alshagyr bi 1508 1516 Agysh bi 1521 1524 Said Ahmet bi 1524 1541 Қazy Muhammed myrza 1537 1541 Shejh Mamaj bi 1541 1549 Zhүsip bi 1549 1554 Ismail bi 1557 1563 DerekkozderOtyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3ӘdebietSafargaliev M G Raspad Zolotoj Ordy Saransk Mordov kn izd vo 1960 279 s 1500 ekz Zholdasbaev S Babaev D Istoriya Kazahstana srednih vekov Almaty Atamura 2003 Vostochnaya Evropa Srednevekovya i rannego Novogo vremeni glazami francuzskih issledovatelej Sbornik statej Otv red I A Mustakimov A G Sitdikov nauch red I V Zajcev D A Mustafina vvod st V V Trepavlov Kazan Institut istorii AN RT 2009 428 s Kerejtov Ramazan Chervonnaya Svetlana Epigrafika Nogajskoj stepi Tatarskaya arheologiya 2002 2003 1 2 10 11 Hisamieva G Zagovorili kamni vremen Nogajskoj Ordy Gazeta Mayak Aznakaevskogo rajona 14 04 06 Trepavlov V V Orda samovolnaya Kochevaya imperiya nogaev XV XVI vekov M Kvadriga 2013 224 s Istoricheskie issledovaniya 600 ekz ISBN 978 5 91791 021 5 Gimbatova M B O voinskoj etike nogajcev Voenno istoricheskij zhurnal 2008 12 S 74 76 Syrtky siltemelerMalimetter kz Nogaj Ordasy referat kazaksha Nogaj Ordasy Nogaj ordasynyn kүsheyui zhәne әlsireui