Бөлшек

Бөлшек

Бөлшек , арифметикада —бірліктің (бір бүтіннің) бір не бірнеше тең үлестерінен құралған сан. Ол (немесе m/n) белгісімен өрнектеледі, мұндағы m — Бөлшектің алымы, ол бірліктен алынған үлес санын көрсетеді, ал n — Бөлшектің бөлімі, ол бірліктің тең бөлікке бөлінгендігін көрсетеді. Бір санды екінші санға бөлгеннен шығатын сан бөлінді деп аталады. Алымы бөлімінен кіші Бөлшек дұрыс Бөлшек деп, ал алымы бөліміне тең не одан үлкен Бөлшек бұрыс Бөлшек деп аталады. Бөлімі 10 санының бүтін дәрежесі болатын Бөлшек ондық бөлшек деп аталады. Ондық бөлшек бөлімсіз жазылады. Оның бөлімінде қанша нөл болса, алымының оң жағынан сонша цифр (орын) үтір арқылы ажыратылады. Мысалы, (ал тізбекті Бөлшек жайлы үзіліссіз бөлшек мақаласын қ.). Бөлшек туралы алғашқы түсінік ежелгі Вавилонның ескілікті жазуларында кездеседі. Вавилондағы “” деп аталатын, яғни бөлімі 60-тың дәрежесі болатын Бөлшектің ежелгі арифметикада ерекше маңызы болған. Бірлікті 60 және 3600 = 602 үлеске бөлу әдісі қазіргі кезге дейін сақталған. Мысалы, сағат не градус 60 мин-қа (), ал әрбір минут 60 с-қа бөлінеді. Бөлшекке амалдар қолдану әдісі Мысырдағы (б.з.б. 2000 — 1700 ж.) кездеседі. Онда Бөлшекті тек түрінде ғана болады деп есептеп, кез келген Б-ті өзара тең Б-тердің қосындысы түрінде жазуды ұсынған. Мысалы, . Бөлшектің осы заманғы белгіленуі ежелгі үнділерде пайда болған. “Бөлшек” термині Еуропаға 1202 жылы арабтардан Леонардо Пизанскийдің еңбегі арқылы енген.

Дұрыс бөлшек

Дұрыс бөлшек — алымы бөлімнен кіші болатын бөлшек, яғни ${\displaystyle ~{\frac {a}{b}},a<b.}$ Мысалы, ${\displaystyle ~{\frac {2}{3}},{\frac {7}{11}}.}$ Егер алымы бөлімінен үлкен болса, яғни ${\displaystyle ~{\frac {a}{b}},a>b}$, онда бұл — бұрыс бөлшек деп аталады. Мысалы: ${\displaystyle ~{\frac {5}{2}},{\frac {3}{3}},{\frac {8}{7}}}$

Белсенді бөлшек

Әлуеттік кедергіден өтіп белсенді кешен түзуге жеткілікті энергиясы бар реакцияласқыш бөлшек (молекула, атом, радикал).

Коллоидты бөлшек

Kоллоидты жүйелердің майдалық фазасына сай бөлшек.

Бөлшектерді ортақ бөлімге келтіру

Бөлшектерді ортақ бөлімге келтіру - бөлімдері әр түрлі болатын бөлшектерге бөлшектің негізгі қасиетін пайдаланып, өздеріне тең басқа бөлшектермен ауыстырып, сонда алынған бөлшектердің бөлімдерінің тең болуы. Бөлшектердің ортақ бөлімі - бөлшектердің бөлімдері не еселі сан, ал олардың ең кішісін ең кіші ортақ бөлім деп атайды. Бөлшектерді ең кіші ортақ бөлімге кертіру үшін:

1. бөлшектер бөлімдерінің ЕКОЕ-сін табу;
2. ЕКОЕ-ні әрбір бөлімге бөліп, қосымша көбейткіштерді есептеу;
3. әрбір бөлшектің алымы мен бөлімін сәйкес қосымша көбейткішке көбейту керек.

Мысалы: 13/1485 және 7/825 бөлшектерін ең кіші ортақ бөлімге келтіру қажет. Шешудің бірінші қадамы 1485 және 825 сандарының ЕКОЕ-сін табамыз.

Ең кіші ортақ бөлгішті табу әдісінен көріп отырғанымыздай, бірінші бөлшектің алымы мен бөлімін 9-ға көбейтеміз. Қосымша көбейткіштер 5 және 9 сандарын ЕКОЕ-ні сәйкес әрбір бөлшектің бөліміне бөліп табуға да болады: 7425 : 1485 = 5; 7425: 825 = 9

Сонымен бөлшектерді ортақ бөлімге көптеген тәсілдермен келтіруге болады, бірақ, әдетте, бөлшектерді ең кіші ортақ бөлімге келтіруге тырысады, ол берілген бөлшектер бөлімдерінің ең кіші ортақ еселігіне тең.

Дереккөздер

1. Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі ISBN 9965-769-67-2
2. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9
3. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Химия. Н.Нұрахметов, А.Ниязбаева, Р.Рысқалиева, Н.Далабаева. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 336 бет. ISBN 9965-36-416-8
4. "Математикалық ойашар", «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9 Алматы, 2009 ISBN 9965-893-25-X
5. Оқушы анықтамасы: 5-11 сыныптар. 2-кітап - Астана: «Арман-ПВ» баспасы, 2008 ж. - 536 бет. ISBN 9965-861-72-2