Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Құбылай (қыт. 忽必烈，23 қыркүйек 1215 — 18 ақпан 1294) – Шыңғыс ханның немересі, Қытайдағы Юань империясының негізін қалаушы. 1260 жылы Құбылай Шыңғыс хан империясының ұлы ханы болып сайланды. 1271 жылдан бастап қытай деректерінде Юань империясы, ал Құбылайдың ұрпақтары Юань әулеті деп аталды.
| Құбылай Хан 忽必烈汗 | |
|---|---|
 | |
| Юань Империясының негізін қалаушы Құбылай хан портреті. | |
| Тақта отыру жылдары | 5 мамыр, 1260 – 12 ақпан, 1294 (33) |
| 5 мамыр, 1260 | |
| Ізашары | Мөңке хан |
| Ізбасары | Темір хан |
| Әйелі | Тегулен, , |
| Issue | |
| Цэцэн хаан | |
| Дәуір мерзімі | |
| Zhongtong (中統) 1260–1264 Zhiyuan (至元) 1264–1294 | |
| Өмір бақи есімі | |
| Шэндэ Шэньгун Вэньу император (聖德神功文武皇帝) | |
| Діни есімі | |
| Шизу (世祖) | |
| Юань | |
| Әкесі | Төле |
| Анасы | |
| Туған күні | 23 қыркүйек 1215 |
| Қайтыс болған күні | 18 ақпан 1294 (aged 78) Даду () |
| Жерлеу рәсімі | , |
Арық Бұға мен Құбылай
Шыңғыс хан империясының Ұлы ханы Мөңке өлгеннен кейін ел бірлігі бұзылады. Билік үшін күреске ханның інілері Құбылай мен Арық Бұға таласады. «Жасақ» заңына сәйкес, хан сайлау үшін барлық қолбасшылар мен ханзадалар атамекені – Моңғолия жерінде құрылтайда бас қосуы тиіс еді. Бұл заңды Құбылай бұзады. Себебін, "Моңғолға да жаңа өзгеріс керек, ескімен жүрмейік",- деп түсіндіреді. Ол Қытайдағы жаңа моңғол қаласы Шандуде (Кайпин қаласында) жақтастарын жинап, өзін «хан» деп жариялайды. Оған 1260 жылы өткен Қарақорымдағы құрылтайда моңғол ақсүйектері «ұлы хан» сайлаған Төленің кіші ұлы Арық Бұға қарсы шығады. Империя екі жауласушы жаққа бөлінеді. Құбылайдың тәжірибелі жауынгерлері Арық Бұға әскерін тез арада талқандап, Қарақорымды басып алады. Бұдан кейін Құбылайға қарсы тұрар мықты ешкім шықпады. Империя біртұтас болудан қалды. Бұрынғы моңғол ұлыстары тәуелсіз мемлекеттерге айналды. Жошы, Шағатай, Үгедей ұрпақтары империяның батыс бөлігін өзара бөліп алды. Иран жерінде Хулагу мен оның ұрпақтары билік құрды. Құбылай кішірейген астанасын Қарақорымнан Ханбалыққа (Пекинге) ауыстырып, өз империясын қытайша Юань деп атады. Оның ұрпақтары Қытайда Мин династиясынан жеңіліп, қуылғанға дейін жүз жыл билік етті. Осылайша Ұлы империя ыдырады. Оның ұлан-ғайыр жерінде көптеген жаңа мемлекеттер құрылды.
Құбылайдың таққа отырғаннан кейінгі жасаған жорықтары
Қытайдың көп бөлігін жаулап алған Құбылай, жаңа Юань династиясының негізін қалады. 1279 жылы оның әскері Сун империясының тас-талқанын шығарып, 1280 жылы Құбылай хан өзін император деп жариялады. Юань династиясы бүкіл Қытайға өз билігін жүргізді. Құбылай үшін құрлықтағы жаулап алған жерлері аз болды. 1266 жылы хан Жапонияға назар аударып, оны жаулап алуды мақсат етті. Ол корей вассалы арқылы жапон билеушісіне оған бағыну жөнінде хат жіберді. Егерде жапондар бағынбаса, күш қолданатынын ескертті. Құбылай хан күткендей, жапондар бас тартты. Хан әскері жорыққа әзірлене бастады. Көшпенділер кемелерді өздері жасамады. Олар бұл іске Корея және тағы да басқа жаулап алған жерлердегі шеберлерді тартты. 900 кемені жасау үшін бірнеше жыл керек болды. 1274 жылдың 3 қазанында корейдің Масан портынан шыққан қызыл желкенді кемелер, 19 қазанда Хата шығанағындағы Кюсю аралына келіп тоқтады, көшпенділер жапон жеріне аяқ басты. Бастапқыда Құбылай хан әскерлері жеңіске жетті. Бірақ кейін жапондарға көмек келудің арқасында, 20 қазанда хан әскері кемелеріне дейін шегіне бастады. Құбылай сәтсіздікті мойындағысы келмеді. Бірақ оған ауа-райы кедергі болды. 21 қазанға қараған түні күшті дауыл соқты, осының кесірінен хан әскері теңізге шығуға мәжбүр болды. Күшті жел 200 кеменің тас-талқанын шығарды. Әскери қимылдарды тоқтатып, флот Кореяға оралуға мәжбүр болды. Жапонияны жаулап алу ойынан Құбылай хан бас тартпады. 1276 жылы ол Оңтүстік Қытайды жаулап алып, бүкіл елге билік жасай бастады. Ол кеме жасаудың үлкен ресурстарына ие болды. Хан тез уақытта Қытайда және Кореяда флоттың санын көбейту туралы жарлық берді. Флотты күшейткен Құбылай хан 1281 жылдың көктемінде жорыққа аттанды. 142 теңізшісі бар 4400 кемелі флот Хакат шығанағына қайта келді. Бірақ, осы жылы жапондықтар қорғанысқа жақсы дайындалды. Жапондар жағада ұзын тас қорғанын салды. Бұл қорған көшпенділердің атты әскері үшін үлкен кедергі болды. Бастапқыда хан әскері Хаката шығанағының солтүстік-батысындағы Ики аралын жаулап алды. Кейін кемелер оңтүстікке Такасима аралына аттанды. Аралдың бүкіл халқын жойған хан әскері, жапондардың Хаката шығанағындағы негізгі әскерімен соғысуға дайындалды. Әскери күші басым Құбылай хан өз жеңісіне сенген еді. Бірақ бір ғажап оқиға орын алды. 1281 жылдың тамызында Кюсюде қатты дауыл соқты, кейін жапондар осы дауылды «камикадзе», яғни «құдай желі» деп атады. Бұл дауыл хан кемелерін қиратты. Желдің кесірінен бір-бірімен соқтығысқан кемелер суға батты. Тірі қалғандарды жапон әскерлері аямай өлтірді. Нәтижесінде ханның флоты талқандалды. Құбылай хан Жапонияны жаулап алу мақсатынан бас тартты. 1291 жылы Құбылай хан өз империясын 12 ауданға бөлді. Ханның есімі тарихта ұлы қолбасшы, реформатор ретінде қалды.
Әйелдері мен балалары
Құбылайдың 4 ордасы (орду) болған, әр қайсысын үлкен әйелі басқарған, оған басқа кіші әйелдері мен күңдері бағынған.
- Тегулун (Те-гу-лунь) — бірінші үлкен әйелі, 1260 ж. д. қайтыс болған.
- — екінші үлкен әйелі 1239 ж., 4 ұл және 5 қыз туған, 1281 ж. қ. б.
- Дорджи — 1-ші ұлы, 1240 ж. т., нәресте кезінде шетінеген.
- (Чжэнь-цзинь (қыт. «Сап алтын»)) — 2-ші ұл, тақ мұрагері, императорлық хатшылықтың басшысы, белгісіз аурудан 1285 ж. қ.б., император Темірдің (Чэн-цзуна) әкесі және Гаммала Цзинь-ванасы(мемлекет князі)
- Мангала — 3-ші ұл, Аньси князі ( пров.), 1280 ж. қ.б.
- — 4-ші ұл, 1266 г. Бэйпин-ван (Солтүстік Тыныштықтың князі), 1271 ж. Алмалықтағы әскердің бас қолбасшысы, 1276—1284 жж. Алтын Орданың тұтқынында болға, 05.1284 ж. Солтүстік Қытай шекарасы жөніндегі Департаменттің басшысы және Бэйань князі, 1292 ж. қ.б.
- Мяоянь — ханшайым, Таньчжэсы монастырына кеткен (Бат. Пекин).
- Ху-ду-лу Цзе-ли-ми-ши — ханшайым, 1273 ж. Корея королі Ван Чунның әйелі.
- Тарахан — үлкен әйелі.
- Баягуджин — үлкен әйелі.
- — үлкен әйелі 1281 ж., Чабидің туысы, 1 ұл туған.
- ? — басқа әйелдерінен 7 ұлы болған
- Туган (Тогон) — Чжэньнан князі, 1285—1288 жж. Чампуге (Вьетнам) жасалған екінші сәтсіз жорықты басқарған, кейін Янчжоуға жіберілген.
- Кокочу — 1276—1284 жж. Алтын Ордада Номуханмен бірге тұтқында болған.
- Угэчи — ханзада
- Миклукан — ханзада
- Кутлук-Тимур — ханзада
- Куридай — ханзада
- Аячи — ханзада
Дереккөздер
- Rossabi Morris Khubilai Khan: His Life and Times — University of California Press, 1988. — P. 13. — ISBN 0-520-06740-1.
- Rossabi Morris Khubilai Khan: His Life and Times — University of California Press, 1988. — P. 227-228. — ISBN 0-520-06740-1.
- Сен білесің бе?» энциклопедиясы./Құраст.: Қ.Ж. Райымбеков, Қ.Т. Байғабылова. – Алматы: «Аруна» баспасы
- "El.kz" сайтынан алынған
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қubylaj kyt 忽必烈 23 kyrkүjek 1215 18 akpan 1294 Shyngys hannyn nemeresi Қytajdagy Yuan imperiyasynyn negizin kalaushy 1260 zhyly Қubylaj Shyngys han imperiyasynyn uly hany bolyp sajlandy 1271 zhyldan bastap kytaj derekterinde Yuan imperiyasy al Қubylajdyn urpaktary Yuan әuleti dep ataldy Қubylaj Han 忽必烈汗Yuan Imperiyasynyn negizin kalaushy Қubylaj han portreti Takta otyru zhyldary 5 mamyr 1260 12 akpan 1294 33 5 mamyr 1260Izashary Monke hanIzbasary Temir hanӘjeli Tegulen IssueCecen haanDәuir merzimiZhongtong 中統 1260 1264 Zhiyuan 至元 1264 1294Өmir baki esimiShende Shengun Venu imperator 聖德神功文武皇帝 Dini esimiShizu 世祖 YuanӘkesi ToleAnasyTugan kүni 23 kyrkүjek 1215Қajtys bolgan kүni 18 akpan 1294 aged 78 Dadu Zherleu rәsimi Aryk Buga men ҚubylajShyngys han imperiyasynyn Ұly hany Monke olgennen kejin el birligi buzylady Bilik үshin kүreske hannyn inileri Қubylaj men Aryk Buga talasady Zhasak zanyna sәjkes han sajlau үshin barlyk kolbasshylar men hanzadalar atamekeni Mongoliya zherinde kuryltajda bas kosuy tiis edi Bul zandy Қubylaj buzady Sebebin Mongolga da zhana ozgeris kerek eskimen zhүrmejik dep tүsindiredi Ol Қytajdagy zhana mongol kalasy Shandude Kajpin kalasynda zhaktastaryn zhinap ozin han dep zhariyalajdy Ogan 1260 zhyly otken Қarakorymdagy kuryltajda mongol aksүjekteri uly han sajlagan Tolenin kishi uly Aryk Buga karsy shygady Imperiya eki zhaulasushy zhakka bolinedi Қubylajdyn tәzhiribeli zhauyngerleri Aryk Buga әskerin tez arada talkandap Қarakorymdy basyp alady Budan kejin Қubylajga karsy turar mykty eshkim shykpady Imperiya birtutas boludan kaldy Buryngy mongol ulystary tәuelsiz memleketterge ajnaldy Zhoshy Shagataj Үgedej urpaktary imperiyanyn batys boligin ozara bolip aldy Iran zherinde Hulagu men onyn urpaktary bilik kurdy Қubylaj kishirejgen astanasyn Қarakorymnan Hanbalykka Pekinge auystyryp oz imperiyasyn kytajsha Yuan dep atady Onyn urpaktary Қytajda Min dinastiyasynan zhenilip kuylganga dejin zhүz zhyl bilik etti Osylajsha Ұly imperiya ydyrady Onyn ulan gajyr zherinde koptegen zhana memleketter kuryldy Қubylajdyn takka otyrgannan kejingi zhasagan zhoryktaryҚytajdyn kop boligin zhaulap algan Қubylaj zhana Yuan dinastiyasynyn negizin kalady 1279 zhyly onyn әskeri Sun imperiyasynyn tas talkanyn shygaryp 1280 zhyly Қubylaj han ozin imperator dep zhariyalady Yuan dinastiyasy bүkil Қytajga oz biligin zhүrgizdi Қubylaj үshin kurlyktagy zhaulap algan zherleri az boldy 1266 zhyly han Zhaponiyaga nazar audaryp ony zhaulap aludy maksat etti Ol korej vassaly arkyly zhapon bileushisine ogan bagynu zhoninde hat zhiberdi Egerde zhapondar bagynbasa kүsh koldanatynyn eskertti Қubylaj han kүtkendej zhapondar bas tartty Han әskeri zhorykka әzirlene bastady Koshpendiler kemelerdi ozderi zhasamady Olar bul iske Koreya zhәne tagy da baska zhaulap algan zherlerdegi sheberlerdi tartty 900 kemeni zhasau үshin birneshe zhyl kerek boldy 1274 zhyldyn 3 kazanynda korejdin Masan portynan shykkan kyzyl zhelkendi kemeler 19 kazanda Hata shyganagyndagy Kyusyu aralyna kelip toktady koshpendiler zhapon zherine ayak basty Bastapkyda Қubylaj han әskerleri zheniske zhetti Birak kejin zhapondarga komek keludin arkasynda 20 kazanda han әskeri kemelerine dejin shegine bastady Қubylaj sәtsizdikti mojyndagysy kelmedi Birak ogan aua rajy kedergi boldy 21 kazanga karagan tүni kүshti dauyl sokty osynyn kesirinen han әskeri tenizge shyguga mәzhbүr boldy Kүshti zhel 200 kemenin tas talkanyn shygardy Әskeri kimyldardy toktatyp flot Koreyaga oraluga mәzhbүr boldy Zhaponiyany zhaulap alu ojynan Қubylaj han bas tartpady 1276 zhyly ol Ontүstik Қytajdy zhaulap alyp bүkil elge bilik zhasaj bastady Ol keme zhasaudyn үlken resurstaryna ie boldy Han tez uakytta Қytajda zhәne Koreyada flottyn sanyn kobejtu turaly zharlyk berdi Flotty kүshejtken Қubylaj han 1281 zhyldyn kokteminde zhorykka attandy 142 tenizshisi bar 4400 kemeli flot Hakat shyganagyna kajta keldi Birak osy zhyly zhapondyktar korganyska zhaksy dajyndaldy Zhapondar zhagada uzyn tas korganyn saldy Bul korgan koshpendilerdin atty әskeri үshin үlken kedergi boldy Bastapkyda han әskeri Hakata shyganagynyn soltүstik batysyndagy Iki aralyn zhaulap aldy Kejin kemeler ontүstikke Takasima aralyna attandy Araldyn bүkil halkyn zhojgan han әskeri zhapondardyn Hakata shyganagyndagy negizgi әskerimen sogysuga dajyndaldy Әskeri kүshi basym Қubylaj han oz zhenisine sengen edi Birak bir gazhap okiga oryn aldy 1281 zhyldyn tamyzynda Kyusyude katty dauyl sokty kejin zhapondar osy dauyldy kamikadze yagni kudaj zheli dep atady Bul dauyl han kemelerin kiratty Zheldin kesirinen bir birimen soktygyskan kemeler suga batty Tiri kalgandardy zhapon әskerleri ayamaj oltirdi Nәtizhesinde hannyn floty talkandaldy Қubylaj han Zhaponiyany zhaulap alu maksatynan bas tartty 1291 zhyly Қubylaj han oz imperiyasyn 12 audanga boldi Hannyn esimi tarihta uly kolbasshy reformator retinde kaldy Әjelderi men balalaryҚubylajdyn 4 ordasy ordu bolgan әr kajsysyn үlken әjeli baskargan ogan baska kishi әjelderi men kүnderi bagyngan Tegulun Te gu lun birinshi үlken әjeli 1260 zh d kajtys bolgan ekinshi үlken әjeli 1239 zh 4 ul zhәne 5 kyz tugan 1281 zh k b Dordzhi 1 shi uly 1240 zh t nәreste kezinde shetinegen Chzhen czin kyt Sap altyn 2 shi ul tak murageri imperatorlyk hatshylyktyn basshysy belgisiz aurudan 1285 zh k b imperator Temirdin Chen czuna әkesi zhәne Gammala Czin vanasy memleket knyazi Mangala 3 shi ul Ansi knyazi prov 1280 zh k b 4 shi ul 1266 g Bejpin van Soltүstik Tynyshtyktyn knyazi 1271 zh Almalyktagy әskerdin bas kolbasshysy 1276 1284 zhzh Altyn Ordanyn tutkynynda bolga 05 1284 zh Soltүstik Қytaj shekarasy zhonindegi Departamenttin basshysy zhәne Bejan knyazi 1292 zh k b Myaoyan hanshajym Tanchzhesy monastyryna ketken Bat Pekin Hu du lu Cze li mi shi hanshajym 1273 zh Koreya koroli Van Chunnyn әjeli Tarahan үlken әjeli Bayagudzhin үlken әjeli үlken әjeli 1281 zh Chabidin tuysy 1 ul tugan baska әjelderinen 7 uly bolgan Tugan Togon Chzhennan knyazi 1285 1288 zhzh Champuge Vetnam zhasalgan ekinshi sәtsiz zhorykty baskargan kejin Yanchzhouga zhiberilgen Kokochu 1276 1284 zhzh Altyn Ordada Nomuhanmen birge tutkynda bolgan Ugechi hanzada Miklukan hanzada Kutluk Timur hanzada Kuridaj hanzada Ayachi hanzadaDerekkozderRossabi Morris Khubilai Khan His Life and Times University of California Press 1988 P 13 ISBN 0 520 06740 1 Rossabi Morris Khubilai Khan His Life and Times University of California Press 1988 P 227 228 ISBN 0 520 06740 1 Sen bilesin be enciklopediyasy Қurast Қ Zh Rajymbekov Қ T Bajgabylova Almaty Aruna baspasy El kz sajtynan alyngan