Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Этнос, этникалық қауымдастық [грек, ethnos - тайпа, халық] - бір халықты екіншісінен ажыратуға мүмкіндік беретін ортақ белгілері бар қауымдастық. "Этнос" ұғымы әлі күнге бірыңғай түсіндірілмейді. Кең мағынада, "этнос" ұғымын көпшілік зерттеушілер барлық дәрежедегі этникалық жүйелер жиынтығы ретінде түсіндіру қалыптасқан (тайпа, халық, ұлт және т.б.). Алайда, кейбіреулер (Л. Н. Гумилевтан кейін) оны негізгі жүйе ретінде қарастырады (субэтностар, суперэтностармен қатар және т.б.).
Тар мағынада алғашқылардың бірі болып "этнос" ұғымына анықтама берген М. Вебер: "Этнос - мүшелері сыртқы бейнелерінің, әдет-ғұрыптарының үқсастықтарына қарай немесе ортақ отаршылық не көші-қонды басынан өткерген тағдырлас тарихына қарай өздерінің шығу тектерінің бір екендігіне сенетін топ". Бүдан кейін де көптеген зерттеушілер этносқа аумақ, тіл, дін ортақтығының негізінде өзінше анықтама беруге тырысты. Алайда, Л. Н. Гумилевтің пікірінше, аталған белгілердің бірде-бірі жалпыға бірдей, кез келген этносқа қолданыла бермейді, мүнымен бірқатар зерттеушілер келісті.
Этнос ең алдымен, мәденитілдік қауымдастық. Этностың пайда болуында аумақ және әлеуметтік қарым-қатынас тілінің ортақтығы шешуші фактор болып табылады. Саяси кеңістіктің ор¬тақтығы мен халықтың әлеуметтік және шаруашылық әдістерінің ортақтығы да маңызды рөл атқаратыны сөзсіз.
Этникалық ұйысудың басты тетігі салт-дәстүр, әдет-ғұрып түрінде мүраға қалатын мәдениет болып табылады. Этникалық қауымдастық мағынасындағы этнос ретінде көбіне бірыңғай атауы, ортақ мәдениет элементтері бар, тағдарлас тарихы бар, ерекше географиялық ортадағы топтық ынтымақтастық танытатын адамдар тобын атауға болады.
Этникалық топ
Этникалық топ - кең мағынада, нақтылы этникаға негізделген адамдар тобы, яғни, әрбір жеке адам туғаннан иемденетін әлеуметтік және мәдени бірегейлік. "Этникалық топ" ұғымы 1950-1960-шы жж. пайда болды. Ол "тайпа" ұғымының орнын басты.
Қазіргі кезде "этникалық топ" ұғымы қоғамдық ғылымдарда екі негізгі мәнге ие.
- Біріншісі, этникалық топқа барлық осы этносты құрайтын адамдар тобын жатқызу.
- Екіншісі, этиникалық топ пен ұлтты қарсы қою. Соңғысында ұлт пен этникалық топ арасындағы айырмашылық бірнеше факторлармен байланыстырылады:
- Біріншіден, ұлттық дербестікке немесе ұлттық мемлекеттілікке үмтылатын ұлттың саяси бағдарламасына негізделген ұлтшылдыққа ие. Ал, этникалық топтың ондай бағдарламасы жоқ;
- Екіншіден, ұлтшылдық ұлтқа өз мүдделерін жалпыұлттық деңгейде қалыптастыруға мүмкіндік береді. Жалпы этникалық белгілер этникалық топқа әлеуметтік мәдени ұйысу береді, бірақ олардың кейде өзге топтардың немесе өз этникалық тобының мүдделеріне қайшы келетін өз мүдделерін көрсетуіне тыйым сала алмайды;
- Үшіншіден, ұлт жағдайында этникалық топтың этникалық шекарасы саяси шекарамен, ақыр соңында ұлттық мемлекеттің географиялық шекарасы белгіленеді;
- Төртіншіден, ұлттық этникалықты жасау осы ұлттың ұлтшылдығымен, ұлттық мемлекеттің институттарымен бақыланады;
- Бесіншіден, ұлттың этникалығы этникалық құрамдас бөліктері арқылы да, азаматтық арқылы да анықталуы мүмкін.
Этноним
Этноним - қандай да бір этникалық топ атауы.
Этнопсихология
Этнопсихология - [грек, ethnos - ру, тайпа, халық] - әлеуметтік және саяси психологияның құрамдас бөлігі; адамдар психикасының этникалық ерекшеліктерін, ұлттық мінез- құлқын, ұлттық сана-сезім қызметі мен заңдылықтарын, этникалық стереотиптерді зерттейтін пәнаралық бағыт. Ұлттық психологиядағы бастысы "ұлттық рух" деп қараған М.Лаңарус пен Х.Штейнталь (1860) "халықтар психологиясы" мектебінен бастау алады. XX ғ. басында бұл идеяларды В.Вундт "халықтар психологиясында" жалғастырды. Қазіргі этнопсихология тақырыбы тұрғысынан да, әдістері жағынан да біртүтас емес. Онда бірнеше бағыттарды анықтауға болады:
- а) жалпы және әлеуметтік психологиямен байланысты психофизиология, когнитивті процестер, жадында сақталған, көңіл-күй, сөздің этникалық ерекшеліктерін салыстырмалы зерттеу;
- ә) этнографияның, фольклористиканың, өнертанудың бөлімдерімен байланысты символдық элем мен халық мәдениетінің құндылықты бағдарларын мәдениеттанулық зерттеу;
- б) топаралық қатынастарды, үстанымдарды, стереотиптерді зерттейтін әлеуметтік және саяси психо- логиядан алынған әдістер мен түсініктемелерді пайдаланып этникалық сана- сезімді зерттеу;
- в) әлеуметтендірудің этникалық ерекшеліктерін зерттеу. Өйткені ұлттық мәдениет мәні мен этносты құрайтын индивидтер ерекшеліктері бір емес, мәдениеттанулық және психологиялық зерттеулердің арасында қашан да алшақтық болады.
Саяси пси¬хология этнопсихологияны зерттеудің біртүтас нысаны ретінде екі негізгі деңгейден тұратын ұлттың психологиялық қалпы больш табылады. Негізгі деңгейі - ұлттық сана-сезім қалыптасатын ұлттық мінез-құлық және оның саяси іс- әрекетте көрініс табуы.
Этникалық бейімделу
Этникалық бейімделу - этникалық топтардың (қауымдастықтың) күнделікті өмірге, қоршаған орта жағдайына ыңғайлануы; көне заманда жекелеген шағын топтардың өздері тұратын табиғи ортаның жағдайына бейімделуі. Мысалы, киім дайындау барысында жергілікті климат пен ондағы бар материал ресурсы ескерілді (жапырақтар, өсімдік талшықтары, мал немесе аң терісі және т.б.), үйі (үңгір немесе жер там, ағаштан, саз балшықтан, күйдірілген қыштан немесе тастан жасалған; еңбек құралы (тас, сүйек, күйдірілген қыш және т.б.); тіл және ауыз әдебиеті (мысалы, теңіз болмаған жердің тілінде де бұл ұғым болмаған); аңыздар, ертегілер де жергілікті аң-құстарды, табиғат құбылыстарын бақылаудан туындаған; билер мен алғашқы суреттер (жергілікті аңдардың, құстардың қылықтарын, оларды аулау тәсілдерін бейнеледі). Осы негізде алғашқы этникалық белгілер қалыптасты. Көші-қон барысында алғашқы этникалық белгілер жаңа ортаға бейімделіп жаңарады, ескілері ұмытылып, санадан біртіндеп, біржола өшеді. Көптеген дәстүрлер қоғам дамуына орай өшкенімен де, көбіне, аңыз-әңгімелерде, мейрамдарда, халықтың жадында тіпті әдеттегі құқық пен күнделікті түрмыста да сақталады. Сондай-ақ әсіресе, демографиялық және экологиялық дағдарыстар кезінде этностар "бөтен" дәстүрлерге де бейімделеді.
Этникалық бірегейлік
Этникалық бірегейлік - этнос пен оның өкілінің өзіндік сана-сезімінің негізі. Этнос - өзінің бірегейлігін сезінген халық. Этникалық бірегейлік негізіне келесі белгілер жатады: "жер қыртысы" (табиғи орта, атамекен, Жер Ана); "қан" (антропологиялық белгілер: нәсілі, көз қиығы, бет әлпеті және т.б.); тіл (бірдей ойлап, әлемдік құндылықтарды біркелкі түйсініп, пікір білдіру құралы ретінде); діл (мәдени-психологиялық стереотиптер және мінез-құлық, әдет-ғұрып үқсастығы); көркем мәдениет (өнер, мейрамдар); тұрмыс (ұлттық тағам, киім, тұрмыс-салт ерекшеліктері); мифология (бірегейліктің негізін құрайтын құндьшықтар мен үміттердің жүйесі).
Этникалық құрамда болу
Этникалық құрамда болу - атадан балаға мұра болып қалатын, белгілі бір топ мүшелері ортақтасатын мәдени өзгешелік (әдет-ғұрып, салт- дәстүр, мінез-құлықтантілге дейін). Діни немесе кландық белгілермен астасатын этникалық белгілер көп жағдайда саяси қақтығыстардың себебі болады.
Этниканың саясаттандырылуы
Этниканың саясаттандырылуы - қоғам өмірінде этнос рөлін, мәнін арттыру, баса көңіл аудару және саяси өмірдің барлық қырын этнос төңірегіне шоғырландыру; этникалық мәселелерге тым саяси мән берілу; этникалық топтардың саяси мәселелердің шешімін қабылдауға қатысу мүмкіншілігін кеңейту арқылы оларды саясатқа тарту.
Этникалық сіңісу
Этникалық сіңісу (этникалық ассимиляция) - бір этнос өкілдерінің сол ортада тұратын басқа этникалық топтардың тілін, мәдениетін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін сіңіріп, нәтижесінде өздерінің төл мәдениетінен, тілінен, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінен айырылып, этникалық тиесілік санасының өзгеруі. Этникалық сіңісудің күшейіп, қарқын алуында элем, аймақ, мемлекет халықтарын интернациоландыру шешуші рөл атқарады. Бұл процесс көбіне бытыраңқы орналасқан этностарда аса қарқынды жүреді. Нәтижесінде этнос басқа этностың құрамын толықтырып, соларға "сіңіп" кетеді. Этникалық сіңісудің күшеюінің тағы бір арнасы - ұлттықаралас некенің көбеюі.
Этникалық "тазарту"
Этникалық "тазарту" – 1992 ж. бұрынғы Югославиядағы, әсіресе соғыс аясында қолданысқа енген ұғым. Бүған дейін ол серб және хор¬ват баспасөздерінде осы соғыстың мақ¬саты жөніндегі хабарламаларда пайдаланылды. Соғысушы жақтар жарияланған этноұлттық мемлекет аумағын мем¬лекет құрушы этникалық ұлтқа жатпайтын халықтан "тазарту" жүргізуге талпынды. "Этникалық" сөзі 1940-50 жж. ғылыми еңбектерден күнделікті өмірге аяқ басты. Алайда, "тазарту" ұғымы бүгінгі біздің түсінігіміздегі этникалық тазарту мағынасында бүрын да қолданылды. Ең алғаш осы түсініктің қолданылуын Познань қаласында 1918 ж. құрылған поляк ұйымының атауынан кездестіреміз - "Познанды еврейлер мен немістерден тазарту ұйымы". Бұл ұйым аталған топтарды қаладан және төңіректен аластауды көздеді. Үшінші рейхте еврейлер қырылған аймақтар"Judenrein" (еврейлерден тазартылған) деп аталды. Этникалық тазартулар ескі замандардан бері келеді. Мысалы: б.д.д. VI ғ. еврейлер Палестинадан Вавилонға қоныс аударылды; б.д. IV-X ғғ. герман, славян, түркі және финн-угорлық этникалық топтар, Орталық Азия, Батыс Еуропа мен Солтүстік Африка арасында үнемі бірін-бірі тықсырып келді; VIII ғ. Византия армиясы павликиандық діни сектаның мүшелерін Армениядан Балқанға ысырды; XII ғ. Батыс және Орталық Еуропадан еврейлерді ауық-ауық қуғындау орын алды; 1609-1614 жж. морискілер (католик дінін қабылдаған мұсылмандар) Испаниядан қуғындалды; отыз жылдық соғыстан кейін, XVII ғ. ортасында, протестанттарды жиі католик аймақтарынан, ал католиктерді - протестанттық аймақтардан қуды; XVIII ғ. ортасында Акадияның франк тілді тұрғындары (Канададағы ағылшын отары болып табылатын) бұл ауданнан тықсырылды; 1820-1880-шы жылдар аралығында АҚШ-тың шығыс аудандарында жергілікті үндістерді батыста резервацияға үшыратты; XIX ғ. ортасында британ қоныс аударушылары Тасманияның бүкіл түпкілікті халқын жойып жіберді; 1907 ж. неміс армиясы Оңтүстік-Шығыс Африкадағы гереро этникалық тобын түп-тамырымен құртты.
Бұл мысалдардың барлығында әртүрлі этникалық немесе діни топтар келтірілсе де, оның барлығы империялық саясаттың (империялар негізінен моноэтникалық болып келеді) жемісі болды, немесе бір мемлекеттің бақылауында болған аумақтарда жүргізілді, я болмаса діни біркелкілікке үмтылудан туындады (діндер әдетте этнос шекарасымен сәйкес келе бермейді). Осылайша, бұл мысалдарды біртекті этноұлттық мемлекет құру үшін жасалған этникалық тазартулармен тең қарастыру жаңылыс бол ар еді. Тек осындай мемлекет қана мемлекет құрушы ұлтпен сіңісіп кете алмайтын барлық адамдар мен топтардан тазартуға мұқтаж болады. Этникалық ұлтшылдық қисынына сәйкес, өзіндік этноұлттық мемлекет құруға талпынатын этникалық ұлт өз мемлекетін "өзгелерден" "тазарту" үшін этникалық тазартуды жүргізеді.
Этнократия
Этнократия - [грек, ethnos - ру, тайпа, халық, kratos - билік] - көпэтникалы мемлекетте бір этностың, әдетте, елдің, байырғы тұрғыны болып табылатын мемлекет құрушы титулды ұлттың биліғі.
Этнофобия
Этнофобия - "өзіміз" емес, өзгелерге қатысты ұстамсыздық, тікелей жауығумен сипатталады. Әсіресе, ол жиі көрініс табады.
Этношектеулік
Этношектеулік - өз этносының шеңберінен тыс байланыстарға баруға құлықсыздық. Бұл әдетте моноэт- никалық отбасын құруға ғана талпынудан, бірэтникалық үжымдарда жұмыс істеуді дұрыс көруден, жетекші лауазымды орындарының барлық деңгейінде билік тізгінін тек өз ұлтының өкілдерінің қолына үстатып, монополиялаудан көрініс табады.
Іс жүзінде кез келген, әсіресе, өз ұлттық-мемлекеттік немесе ұлттық- аумақтық автономиясы барлары этни¬кааралық келісімнің бұзылуына апаратын бұл "аурумен" ауырады.
Этноцентризм
Этноцентризм - [грек, ethnos - тайпа, халық, centrum - шоғырлану, орталық] - адамның өмірдегі барлық құбылыстарды өз этникалық тобының құндылықтарымен өлшеп, бағалауға бейімдігі; өз өмір салтын артық көріп, басқаларға таңу. Ұғымды 1883 ж. Л.Гумплович енгізіп, 1906 ж. У.Г. Самнер дамытты. Оның пікірінше, этникалық топтың ішіндегі қатынастар мен топаралық қатынастардың арасында айырмашылық алшақ. Егер топтың ішінде жолдастық және ынтымақтастық басым болса, топтар арасында күдікті, шүбәлі, күмәнді және жауласу басым. Этноцентризм бір жағынан этникалық топтың бірлігін қалыптастырып, көрсетеді. Қарабайыр деңгейде басқа этникалық топтарға салқын қарайды.Этноцент¬ризм идеология ретінде - ұлттық-этникалық санасезімнің теориялық деңгейі дамуының өнімі.
Этноцид
Этноцид - [грек, ethnos - тайпа, халық және лат. caedo - өлтіру] - адамдардың өздерін қырып-жоятын геноцидтен айырмасы, халықтың мәдениетін жойып жіберу.
Этноэгоизм
Этноэгоизм - басқа этностардың есебінен өз этносына артықшылықтар әперуге талпыну. XX ғасырдың 90-шы жылдарында посткеңестік республикалардың көпшілігінде бұл құбылыс байқалды. Табиғи ресурстарды бөлуде, иемденуде өз ұлттарына артықшылық беріп, басқа этнос өкілдерін тықсыру орын алды.
Этникалық мәдениет
Этникалық мәдениет– мәдени элементтер мен құрылымдардың жиынтығы. Онда этн. специфика сақталынады және ол этнодифференц. қызмет атқарады. Этникалық мәдениет белгілі бір тайпаға, ұлтқа, халыққа тән. Ол арқылы басқа халықтар этностың біртұтастығын, өзгешелігін және даралығын таниды. Этникалық мәдениетке белгілі бір этнос өкілдері қалдырған барлық заттай және рухани мәдениеттердің жиынтығын жатқызуға болады. Бұл мәдениеттің қалыптасуына табиғи орта, тіл, дін, этноним өзіндік әсерін тигізеді. Өз мәдениеті арқылы әрбір этникалық қауымдастық әлемдік өркениетке өзіндік үлесін қосады.Д. Байғонақов
Дереккөздер
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Etnos etnikalyk kauymdastyk grek ethnos tajpa halyk bir halykty ekinshisinen azhyratuga mүmkindik beretin ortak belgileri bar kauymdastyk Etnos ugymy әli kүnge biryngaj tүsindirilmejdi Ken magynada etnos ugymyn kopshilik zertteushiler barlyk dәrezhedegi etnikalyk zhүjeler zhiyntygy retinde tүsindiru kalyptaskan tajpa halyk ult zhәne t b Alajda kejbireuler L N Gumilevtan kejin ony negizgi zhүje retinde karastyrady subetnostar superetnostarmen katar zhәne t b Tar magynada algashkylardyn biri bolyp etnos ugymyna anyktama bergen M Veber Etnos mүsheleri syrtky bejnelerinin әdet guryptarynyn үksastyktaryna karaj nemese ortak otarshylyk ne koshi kondy basynan otkergen tagdyrlas tarihyna karaj ozderinin shygu tekterinin bir ekendigine senetin top Bүdan kejin de koptegen zertteushiler etnoska aumak til din ortaktygynyn negizinde ozinshe anyktama beruge tyrysty Alajda L N Gumilevtin pikirinshe atalgan belgilerdin birde biri zhalpyga birdej kez kelgen etnoska koldanyla bermejdi mүnymen birkatar zertteushiler kelisti Etnos en aldymen mәdenitildik kauymdastyk Etnostyn pajda boluynda aumak zhәne әleumettik karym katynas tilinin ortaktygy sheshushi faktor bolyp tabylady Sayasi kenistiktin or taktygy men halyktyn әleumettik zhәne sharuashylyk әdisterinin ortaktygy da manyzdy rol atkaratyny sozsiz Etnikalyk ujysudyn basty tetigi salt dәstүr әdet guryp tүrinde mүraga kalatyn mәdeniet bolyp tabylady Etnikalyk kauymdastyk magynasyndagy etnos retinde kobine biryngaj atauy ortak mәdeniet elementteri bar tagdarlas tarihy bar erekshe geografiyalyk ortadagy toptyk yntymaktastyk tanytatyn adamdar tobyn atauga bolady Etnikalyk topEtnikalyk top ken magynada naktyly etnikaga negizdelgen adamdar toby yagni әrbir zheke adam tugannan iemdenetin әleumettik zhәne mәdeni biregejlik Etnikalyk top ugymy 1950 1960 shy zhzh pajda boldy Ol tajpa ugymynyn ornyn basty Қazirgi kezde etnikalyk top ugymy kogamdyk gylymdarda eki negizgi mәnge ie Birinshisi etnikalyk topka barlyk osy etnosty kurajtyn adamdar tobyn zhatkyzu Ekinshisi etinikalyk top pen ultty karsy koyu Songysynda ult pen etnikalyk top arasyndagy ajyrmashylyk birneshe faktorlarmen bajlanystyrylady Birinshiden ulttyk derbestikke nemese ulttyk memlekettilikke үmtylatyn ulttyn sayasi bagdarlamasyna negizdelgen ultshyldykka ie Al etnikalyk toptyn ondaj bagdarlamasy zhok Ekinshiden ultshyldyk ultka oz mүddelerin zhalpyulttyk dengejde kalyptastyruga mүmkindik beredi Zhalpy etnikalyk belgiler etnikalyk topka әleumettik mәdeni ujysu beredi birak olardyn kejde ozge toptardyn nemese oz etnikalyk tobynyn mүddelerine kajshy keletin oz mүddelerin korsetuine tyjym sala almajdy Үshinshiden ult zhagdajynda etnikalyk toptyn etnikalyk shekarasy sayasi shekaramen akyr sonynda ulttyk memlekettin geografiyalyk shekarasy belgilenedi Tortinshiden ulttyk etnikalykty zhasau osy ulttyn ultshyldygymen ulttyk memlekettin instituttarymen bakylanady Besinshiden ulttyn etnikalygy etnikalyk kuramdas bolikteri arkyly da azamattyk arkyly da anyktaluy mүmkin Etnonim Etnonim kandaj da bir etnikalyk top atauy EtnopsihologiyaEtnopsihologiya grek ethnos ru tajpa halyk әleumettik zhәne sayasi psihologiyanyn kuramdas boligi adamdar psihikasynyn etnikalyk erekshelikterin ulttyk minez kulkyn ulttyk sana sezim kyzmeti men zandylyktaryn etnikalyk stereotipterdi zerttejtin pәnaralyk bagyt Ұlttyk psihologiyadagy bastysy ulttyk ruh dep karagan M Lanarus pen H Shtejntal 1860 halyktar psihologiyasy mektebinen bastau alady XX g basynda bul ideyalardy V Vundt halyktar psihologiyasynda zhalgastyrdy Қazirgi etnopsihologiya takyryby turgysynan da әdisteri zhagynan da birtүtas emes Onda birneshe bagyttardy anyktauga bolady a zhalpy zhәne әleumettik psihologiyamen bajlanysty psihofiziologiya kognitivti procester zhadynda saktalgan konil kүj sozdin etnikalyk erekshelikterin salystyrmaly zertteu ә etnografiyanyn folkloristikanyn onertanudyn bolimderimen bajlanysty simvoldyk elem men halyk mәdenietinin kundylykty bagdarlaryn mәdeniettanulyk zertteu b toparalyk katynastardy үstanymdardy stereotipterdi zerttejtin әleumettik zhәne sayasi psiho logiyadan alyngan әdister men tүsiniktemelerdi pajdalanyp etnikalyk sana sezimdi zertteu v әleumettendirudin etnikalyk erekshelikterin zertteu Өjtkeni ulttyk mәdeniet mәni men etnosty kurajtyn individter erekshelikteri bir emes mәdeniettanulyk zhәne psihologiyalyk zertteulerdin arasynda kashan da alshaktyk bolady Sayasi psi hologiya etnopsihologiyany zertteudin birtүtas nysany retinde eki negizgi dengejden turatyn ulttyn psihologiyalyk kalpy bolsh tabylady Negizgi dengeji ulttyk sana sezim kalyptasatyn ulttyk minez kulyk zhәne onyn sayasi is әrekette korinis tabuy Etnikalyk bejimdeluEtnikalyk bejimdelu etnikalyk toptardyn kauymdastyktyn kүndelikti omirge korshagan orta zhagdajyna yngajlanuy kone zamanda zhekelegen shagyn toptardyn ozderi turatyn tabigi ortanyn zhagdajyna bejimdelui Mysaly kiim dajyndau barysynda zhergilikti klimat pen ondagy bar material resursy eskerildi zhapyraktar osimdik talshyktary mal nemese an terisi zhәne t b үji үngir nemese zher tam agashtan saz balshyktan kүjdirilgen kyshtan nemese tastan zhasalgan enbek kuraly tas sүjek kүjdirilgen kysh zhәne t b til zhәne auyz әdebieti mysaly teniz bolmagan zherdin tilinde de bul ugym bolmagan anyzdar ertegiler de zhergilikti an kustardy tabigat kubylystaryn bakylaudan tuyndagan biler men algashky suretter zhergilikti andardyn kustardyn kylyktaryn olardy aulau tәsilderin bejneledi Osy negizde algashky etnikalyk belgiler kalyptasty Koshi kon barysynda algashky etnikalyk belgiler zhana ortaga bejimdelip zhanarady eskileri umytylyp sanadan birtindep birzhola oshedi Koptegen dәstүrler kogam damuyna oraj oshkenimen de kobine anyz әngimelerde mejramdarda halyktyn zhadynda tipti әdettegi kukyk pen kүndelikti tүrmysta da saktalady Sondaj ak әsirese demografiyalyk zhәne ekologiyalyk dagdarystar kezinde etnostar boten dәstүrlerge de bejimdeledi Etnikalyk biregejlikEtnikalyk biregejlik etnos pen onyn okilinin ozindik sana seziminin negizi Etnos ozinin biregejligin sezingen halyk Etnikalyk biregejlik negizine kelesi belgiler zhatady zher kyrtysy tabigi orta atameken Zher Ana kan antropologiyalyk belgiler nәsili koz kiygy bet әlpeti zhәne t b til birdej ojlap әlemdik kundylyktardy birkelki tүjsinip pikir bildiru kuraly retinde dil mәdeni psihologiyalyk stereotipter zhәne minez kulyk әdet guryp үksastygy korkem mәdeniet oner mejramdar turmys ulttyk tagam kiim turmys salt erekshelikteri mifologiya biregejliktin negizin kurajtyn kundshyktar men үmitterdin zhүjesi Etnikalyk kuramda boluEtnikalyk kuramda bolu atadan balaga mura bolyp kalatyn belgili bir top mүsheleri ortaktasatyn mәdeni ozgeshelik әdet guryp salt dәstүr minez kulyktantilge dejin Dini nemese klandyk belgilermen astasatyn etnikalyk belgiler kop zhagdajda sayasi kaktygystardyn sebebi bolady Etnikanyn sayasattandyryluyEtnikanyn sayasattandyryluy kogam omirinde etnos rolin mәnin arttyru basa konil audaru zhәne sayasi omirdin barlyk kyryn etnos toniregine shogyrlandyru etnikalyk mәselelerge tym sayasi mәn berilu etnikalyk toptardyn sayasi mәselelerdin sheshimin kabyldauga katysu mүmkinshiligin kenejtu arkyly olardy sayasatka tartu Etnikalyk sinisuEtnikalyk sinisu etnikalyk assimilyaciya bir etnos okilderinin sol ortada turatyn baska etnikalyk toptardyn tilin mәdenietin әdet gurpyn salt dәstүrin sinirip nәtizhesinde ozderinin tol mәdenietinen tilinen әdet guryp salt dәstүrinen ajyrylyp etnikalyk tiesilik sanasynyn ozgerui Etnikalyk sinisudin kүshejip karkyn aluynda elem ajmak memleket halyktaryn internaciolandyru sheshushi rol atkarady Bul process kobine bytyranky ornalaskan etnostarda asa karkyndy zhүredi Nәtizhesinde etnos baska etnostyn kuramyn tolyktyryp solarga sinip ketedi Etnikalyk sinisudin kүsheyuinin tagy bir arnasy ulttykaralas nekenin kobeyui Etnikalyk tazartu Etnikalyk tazartu 1992 zh buryngy Yugoslaviyadagy әsirese sogys ayasynda koldanyska engen ugym Bүgan dejin ol serb zhәne hor vat baspasozderinde osy sogystyn mak saty zhonindegi habarlamalarda pajdalanyldy Sogysushy zhaktar zhariyalangan etnoulttyk memleket aumagyn mem leket kurushy etnikalyk ultka zhatpajtyn halyktan tazartu zhүrgizuge talpyndy Etnikalyk sozi 1940 50 zhzh gylymi enbekterden kүndelikti omirge ayak basty Alajda tazartu ugymy bүgingi bizdin tүsinigimizdegi etnikalyk tazartu magynasynda bүryn da koldanyldy En algash osy tүsiniktin koldanyluyn Poznan kalasynda 1918 zh kurylgan polyak ujymynyn atauynan kezdestiremiz Poznandy evrejler men nemisterden tazartu ujymy Bul ujym atalgan toptardy kaladan zhәne tonirekten alastaudy kozdedi Үshinshi rejhte evrejler kyrylgan ajmaktar Judenrein evrejlerden tazartylgan dep ataldy Etnikalyk tazartular eski zamandardan beri keledi Mysaly b d d VI g evrejler Palestinadan Vavilonga konys audaryldy b d IV X gg german slavyan tүrki zhәne finn ugorlyk etnikalyk toptar Ortalyk Aziya Batys Europa men Soltүstik Afrika arasynda үnemi birin biri tyksyryp keldi VIII g Vizantiya armiyasy pavlikiandyk dini sektanyn mүshelerin Armeniyadan Balkanga ysyrdy XII g Batys zhәne Ortalyk Europadan evrejlerdi auyk auyk kugyndau oryn aldy 1609 1614 zhzh moriskiler katolik dinin kabyldagan musylmandar Ispaniyadan kugyndaldy otyz zhyldyk sogystan kejin XVII g ortasynda protestanttardy zhii katolik ajmaktarynan al katolikterdi protestanttyk ajmaktardan kudy XVIII g ortasynda Akadiyanyn frank tildi turgyndary Kanadadagy agylshyn otary bolyp tabylatyn bul audannan tyksyryldy 1820 1880 shy zhyldar aralygynda AҚSh tyn shygys audandarynda zhergilikti үndisterdi batysta rezervaciyaga үshyratty XIX g ortasynda britan konys audarushylary Tasmaniyanyn bүkil tүpkilikti halkyn zhojyp zhiberdi 1907 zh nemis armiyasy Ontүstik Shygys Afrikadagy gerero etnikalyk tobyn tүp tamyrymen kurtty Bul mysaldardyn barlygynda әrtүrli etnikalyk nemese dini toptar keltirilse de onyn barlygy imperiyalyk sayasattyn imperiyalar negizinen monoetnikalyk bolyp keledi zhemisi boldy nemese bir memlekettin bakylauynda bolgan aumaktarda zhүrgizildi ya bolmasa dini birkelkilikke үmtyludan tuyndady dinder әdette etnos shekarasymen sәjkes kele bermejdi Osylajsha bul mysaldardy birtekti etnoulttyk memleket kuru үshin zhasalgan etnikalyk tazartularmen ten karastyru zhanylys bol ar edi Tek osyndaj memleket kana memleket kurushy ultpen sinisip kete almajtyn barlyk adamdar men toptardan tazartuga muktazh bolady Etnikalyk ultshyldyk kisynyna sәjkes ozindik etnoulttyk memleket kuruga talpynatyn etnikalyk ult oz memleketin ozgelerden tazartu үshin etnikalyk tazartudy zhүrgizedi EtnokratiyaEtnokratiya grek ethnos ru tajpa halyk kratos bilik kopetnikaly memlekette bir etnostyn әdette eldin bajyrgy turgyny bolyp tabylatyn memleket kurushy tituldy ulttyn biligi EtnofobiyaEtnofobiya ozimiz emes ozgelerge katysty ustamsyzdyk tikelej zhauygumen sipattalady Әsirese ol zhii korinis tabady EtnoshekteulikEtnoshekteulik oz etnosynyn shenberinen tys bajlanystarga baruga kulyksyzdyk Bul әdette monoet nikalyk otbasyn kuruga gana talpynudan biretnikalyk үzhymdarda zhumys isteudi durys koruden zhetekshi lauazymdy oryndarynyn barlyk dengejinde bilik tizginin tek oz ultynyn okilderinin kolyna үstatyp monopoliyalaudan korinis tabady Is zhүzinde kez kelgen әsirese oz ulttyk memlekettik nemese ulttyk aumaktyk avtonomiyasy barlary etni kaaralyk kelisimnin buzyluyna aparatyn bul aurumen auyrady EtnocentrizmEtnocentrizm grek ethnos tajpa halyk centrum shogyrlanu ortalyk adamnyn omirdegi barlyk kubylystardy oz etnikalyk tobynyn kundylyktarymen olshep bagalauga bejimdigi oz omir saltyn artyk korip baskalarga tanu Ұgymdy 1883 zh L Gumplovich engizip 1906 zh U G Samner damytty Onyn pikirinshe etnikalyk toptyn ishindegi katynastar men toparalyk katynastardyn arasynda ajyrmashylyk alshak Eger toptyn ishinde zholdastyk zhәne yntymaktastyk basym bolsa toptar arasynda kүdikti shүbәli kүmәndi zhәne zhaulasu basym Etnocentrizm bir zhagynan etnikalyk toptyn birligin kalyptastyryp korsetedi Қarabajyr dengejde baska etnikalyk toptarga salkyn karajdy Etnocent rizm ideologiya retinde ulttyk etnikalyk sanasezimnin teoriyalyk dengeji damuynyn onimi EtnocidEtnocid grek ethnos tajpa halyk zhәne lat caedo oltiru adamdardyn ozderin kyryp zhoyatyn genocidten ajyrmasy halyktyn mәdenietin zhojyp zhiberu EtnoegoizmEtnoegoizm baska etnostardyn esebinen oz etnosyna artykshylyktar әperuge talpynu XX gasyrdyn 90 shy zhyldarynda postkenestik respublikalardyn kopshiliginde bul kubylys bajkaldy Tabigi resurstardy bolude iemdenude oz ulttaryna artykshylyk berip baska etnos okilderin tyksyru oryn aldy Etnikalyk mәdenietEtnikalyk mәdeniet mәdeni elementter men kurylymdardyn zhiyntygy Onda etn specifika saktalynady zhәne ol etnodifferenc kyzmet atkarady Etnikalyk mәdeniet belgili bir tajpaga ultka halykka tәn Ol arkyly baska halyktar etnostyn birtutastygyn ozgesheligin zhәne daralygyn tanidy Etnikalyk mәdenietke belgili bir etnos okilderi kaldyrgan barlyk zattaj zhәne ruhani mәdenietterdin zhiyntygyn zhatkyzuga bolady Bul mәdeniettin kalyptasuyna tabigi orta til din etnonim ozindik әserin tigizedi Өz mәdenieti arkyly әrbir etnikalyk kauymdastyk әlemdik orkenietke ozindik үlesin kosady D BajgonakovDerekkozderSayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 X tom