Фация (геология)

Фация (лат. facіes – келбет, түр) – бір стратиграфиялық горизонттың таралу аумағындағы тау жыныстарының қалыптасу жағдайы.
Фация терминін Швейцария геологы А. ұсынған (1941). Бір зерттеушілер Фацияны жер қыртысының физ.-геогр. жағдайлары және шөгіндінің фаунасы мен флорасы бірдей бөлікшесі деп түсіндірсе, басқалары шөгінді тау жыныстары түзілу ортасының палеонтол. және петрограф. ерекшеліктерінің кешені деп есептейді. Фацияларды анықтау барысында тау жыныстары сипаттамасының бірнеше басты өлшемдері негізге алынады. Мысалы, органик. дүние мен палеоэколог. жағдай, құрылымы мен бітіміндегі ерекшеліктер, ортаның гидродинамик. белсенділігі, түйірлер мен кесектердің мөлшері мен пішіні, түзілімдердің типі мен заттық құрамы, су алабының ащылығы мен газдық режимі, тотығу коэффициент мен басқа да коэффициенттердің мөлшері, геохим. ерекшеліктері мен түсі, т.б. Тау жыныстарының түзілу жағдайына қарай Фациялар үш түрге бөлінеді: магмалық, шөгінді, метаморфтық. Магмалық Фациялар магманың қатаю ортасын сипаттайды, осыған байланысты олар үш түрге (абиссал, гипабиссал, эффуз.) бөлінеді.
Абиссал (грек. abіssos – түпсіз) Фацияда магма баяу, ұзақ және бір қалыпты термодинамик. жағдайда қатаяды, сондықтан ондағы тау жыныстары толық кристалданады, орташа және ірі түйірлі болады.
Гипабиссал (грек. gіpoabіssos – түгелдей терең емес) Фацияда магма жер бетіне жақын тереңдікте суынып тез қатаяды, оның тау жыныстары ұсақ түйірлі, кейде порфирлілеу болып келеді.
Эффузио (грек. effysіo – төгілу) Фацияда магма жер бетіне лава түрінде шығып, тез суынып қатаяды, бұлай пайда болған тау жыныстары шала кристалды, шынылы, порфирлі болады.

1. ландшафттануда – қарапайым табиғи аумақтық кешен; аумақтың ұзына бойына бір литол. құрам, жер бедері, ылғалдану, өзіне тән микроклимат, топырақ және бір биоценоздың сақталуы. Геогр. ландшафтың ең кіші морфол. бірлігі, геотоп терминінің синонимі;
2. биогеографияда – бір биотоп аумағындағы өмір сүру жағдайының шамалы өзгешеліктері бар телімдері;
3. топырақтануда – топырақтың түзілуі мен топырақ құрамының ылғалдану мен жылулық режимдеріндегі өзіндік ерекшеліктеріне байланысты топырақ белдемдері мен белдемшелерінің белгілі бір спектрімен анықталатын геогр. белдеудің бөлігі.

Топырақ облысы немесе топырақ провинциясының синонимі ретінде қолданылады.
Шөгінді Фациялар шөгінді тау жыныстары қалыптасуының физ.-геогр. жағдайын сипаттайды. Шөгінді Фациялардың негізгі үш түрі бар: теңіздік, лагуналық, континенттік. Теңіздік Фациялар төрт топқа (литоралдық Фациялардың түзілу тереңд. бірнеше м-ден 10 – 30 метрге дейін, қайраңдық Фациялар 10 – 30 метрден 300 – 400 метрге, батиалдық Фациялар 300 – 400 метрден 2000 – 3000 метрге, абиссалдық немесе пелагиалдық Фациялар 3000 метрден жоғары тереңдікке жетеді), лагуналық Фациялар төрт топқа (тұзды алаптар Фациялары, тұщы алаптар Фациялары, дельта Фациялары, эстуарий Фациялары), континенттік Фациялар жеті топқа (тұщы сулы көлдер Фациялары, батпақ Фациялары, мұздық Фациялар, шөл Фациялары, тау бөктері Фациялары, өзен Фациялары, желдік Фациялар, мору қыртысының Фациялары) жіктеледі. Метаморфтық Фациялар тау жыныстары қалыптасуының термодинамик. жағдайын сипаттайды. Ол қысым бойынша үш топқа (қысымы 300 – 400 мПа болатын төмен қысым Фациялары, 300 – 400 мПа-дан 1000 – 12000 мПа аралығындағы орташа қысым Фациялары, және жоғары қысым Фациялары) жіктеледі. Геологияда сондай-ақ өзіне тән белгілеріне байланысты геохим., жанартаулық, гидрохим., гидротермалдық, литолог., метасоматоздық, минералдық, т.б. Фациялар ажыратылады.

Геологиялық Фация. Фация (латын тілінен facies – бейне, кейіп) – шөгінді жыныстарды жаралу тегіне қарай ажыратудың басты өлшемі. Ол екі мағынада қолданылады: 1) қайсыбір петрографиялық (литологиялық) белгілер мен организм қалдықтарынан (палеонтологиялық) құралатын шөгінді жыныстар; 2) түп жыныстардың үгілуінен көшкен тұңбалардың басқа тау жыныстарына айналу кезіндегі физ.-геогр. орта. «Фация» терминін швейцар геологы А. Гресли енгізді (1838). Геологиялық фация шөгінділердің бастапқы литологиялық, палеонтологиялық ерекшеліктерін, белгілі бір орындағы физ.-геогр. ортаны, тектоникалық, геохим. жағдайларды білдіреді. Бірдей жағдайда түзілген әр түрлі фациялар қатар тұрған жағдайда, шөгінділер жиынтығы макрофациялар деп Аталады. Геологиялық фацияларды жаралу уақытына қарай қазіргі Геологиялық фация және көне геологиялық фация деп екі топқа бөледі. Белгілі бір облыстың физ.-геогр. жағдайлары, онда түзілетін шөгінділер мен осы шөгінділерді мекендейтін организмдер қазіргі геологиялық фация болып саналады. Көне геологиялық фация шөгінділердің алғашқыда қандай жағдайда түзілгенін шамалауға жәрдемдесетін литологиялық және палеонтологиялық ерекшеліктермен сипатталады. Геологиялық фация пайда болған орнына қарай теңіздік, лагуналық және континентік болып ажыратылады. Теңіздік геологиялық фация түзілу тереңдігіне қарай жағадағы (тасулар мен қайтулар зонасында), тайыз судағы (70-100м-де), терңдегі шамалы (100-150м), терең (500-3000м) және одан да терең судағы (3000м-ден аса) макромациялар болып жіктеледі. Теңіздік геологиялық фацияларда бокситті, темірлі, марганецті, фосфатты, кремнийлі шөгінділер түзіледі.Лагуналық геологиялық фациялар құрлық пен теңіздің аралық зонасында тұздылық мөлшері қалыпты шамадан ауытқыған суларда түзіледі. Мұны тұщы су бассейндерінің, атыраулардың, лимандардың макрофацияларына бөледі. Тұз, көмір, мұнай кендері лагуналық фациялармен байланысты. Континентік геологиялық фациялар құрлықта өзен аңғарларында, көл түбінде. Мұздықтар тараған аймақтарда болады. Мұнда элювийлік, делювийлік және коллювийлік пролювийлік, өзен, тұщы көл, батпақ, шөл, мұздық макрофациялары ұшырайды. Геологиядағы шөгінді жыныстардың таралуын, оның физикалық географиясын зерттейтін саласын фациялар туралы ілім деп атайды. Жер тарихының өткендегі осындай жағдайларын дұрыс ұғуға мүмкіндік беретін әдістерді фациялық анализ дейді. Фациялық анализ – тарихи геологияның ең басты тәсілдерінің бірі. Бұл термин геология ғылымының басқа салаларында да қолданылады (интрузиялық, эффузиялық, метаморфтық, гидрохим т.б.). фациялық анализ негізінде жасалған фациялық карталар мен қималар (профильдер) пеайдалы қазбалардың таралуы жөнінде болжам жасауға және оларды іздеуге ғылыми негіз болады. Қазақстан (Жезқазған) мен Оралдың мысты құм тастарын, Қарағанды мен Теңіз алабының көмір кендерін, Торғай өңірінің қоңыр темір тас, боксит кендерін, Маңғыстаудың мұнай кендерін т.б. көптеген кен орындарын іздеу мен зерттеуде фациялық анализ тәсілі қолданылады.

Дереккөздер

1. "Қазақ Энциклопедиясы", 9 том