Сұраншы батыр

Сұраншы Ақынбекұлы — (1815–1864) Ұлы жүз Шапырашты руының Еміл-Есқожа бөлімінен шыққан батыр. Арғы атасы – Қарасай батыр. 1848–1860 жылдары Қоқан билеушілерінің Жетісуға басып кіруіне қарсы күресті. 1864–1865 жылдары Ресей әскері сапында Ұзынағаштан Сайрамға дейінгі қазақ ауылдарын азат етуге қаты "Сұраншы батыр" тарихи жыр. Қоқан хандығынын Жетісу қазақтарына жасаған зорлығына қарсы бас көтерген Сұраншы батырдың ерліктеріне арналған жырлар мен аңыз-әңгімелер топтамасы. Батырдың жорықтарына қатысқан атақты ақын Сүйінбай Аронұлы шығарған алғашқы "Сұраншы батыр" жыры Қырғызстанда тұрған Рысбек деген қарияның айтуынан жазылып алынды. Жыр нұсқасы толық болмағанына қарамастан Сұраншының Сайрам түбіндегі соғысы "Сайрам деген қаланың, жасы менен кәрісін жау қолынан босатқан" деген жыр жолдары арқылы нақышталып, батыр ерлігі тарихи оқиға ізімен баяндалады да, "Қарасайлап" ұран сап, жауға қарсы шауып, ерлікпен қаза табуымен аяқталады. Жамбылдың айтуынан естіген Тәпеке Жарықбасов айтқан "Сұраншы батырдың бала шағы" атты әңгімесінде батыр шыққан Шапырашты руының Сұраншыға дейінгі іпежіресі таратылып, Саурық батыр өлгеннен кейін, қырғыздың Орман манабы елді талап, күйзеліске ұшыратуы, оған қарсы Сұраншы батыр бастаған жігіттер аттанып, халық кегін қайтаруы сөз болады. "Сұраншы батыр туралы" деп аталатын мен деген кісілердің Жамбылдың айтуынан естіген қара сөз түріндегі аңыз-әңгіме Сұраншы батырдың коқандықтарға қарсы азаттық жолындағы күресінен сыр шертеді. Осы жырлар мен аңыздардың барлығы жыр алыбы Жамбылдың атақты "Сұраншы батыр" поэмасына негіз болғаны бел Жамбылдың хатшысы болған кейде ақын Қалмақан Әбдіқадыр бұл поэманы жыр алыбының өз туынан жазып алған. Осы нұсқа 1938 жылдан бастап Жамбылдың барлық жинақтарында басылып келеді. "Сұраншы жырлары мен аңыз-әңгімелер және Жамбыл поэмасының жазба нұсқалары Орталық ғылыми кітапхана қорында және Әдебиет және өнер институтының қолжазба және мәтіні бөлімінде сақтаулы.

Ұлы Жүз қырғыз-қайсақтары туралы:

"Хотя до появления русских войск в этой части степи Большая орда и считалась под покровительством России с 1824 года, но китайцы не переставали посылать в Заилийский край свои отряды для сбора ничтожной дани до 1840 году, в который они потерпели горестное и плачевное поражение от здешних чапраштов при урочище Тирен-Узек. Отряд состоял из трех тысяч китайцев и собирая ясак, намеревался пробраться к ташкентскому аксакалу для переговоров. Еще до сих пор китайцы не могут забыть этого поражения и с глубоким негодованием отзываются о всяком кайсаке чапраштинского поколения"

- деп, Шоқан Уәлиханов, Қашқарға барғанда, сол 3 мын қытай жасағынын, қашып кұтылған қалдықтарымен кездесiп, әңгiмелескенi тұралы жазады. Сол 1840 жылы қытайлармен болған соғыста шапырашты әскерiн Қарасай батырдың Түркпенінен тарайтын шөбересi, Дәулет батырдын немерелерi Саурық пен Сұраншы батырлар басқарған.

1853 жылы Сұраншы батыр 300 жасақпен, қоқандықтардын 20 мың әскерiн, казiргi Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Қопа станциясы маңында тас талқан етiп жеңгенін, сол оқиғаларға өзі қатысып, көзімен көрген Сүйінбай ұстазы мен үлкендерден естігенін айтқан, Жамбылдың жырларынан білеміз.

Дереккөздер

1. “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
2. http://www.eurasica.ru/articles/kazakh/Valihanov_O_kirgiz-kaysakskoy(қолжетпейтін сілтеме)
3. http://classic.nlrk.kz/result/ebook_1009/index.html Мұрағатталған 28 маусымның 2016 жылы. http://classic.nlrk.kz/result/ebook_1009/Pages/158.jpg Мұрағатталған 10 сәуірдің 2020 жылы. http://www.eurasica.ru/articles/kazakh/Valihanov_O_kirgiz-kaysakskoy(қолжетпейтін сілтеме)