Омар Қарашев

Қарашев Омар (Ғүмар, 1876-1921) - ақын. Оның «Ойға келген пікірлерім» (Уфа, 1910), «Қарлығаш» (Қазан, 1911), «Тумыш» (Уфа, 1911), «Бала тұлпар» (Уфа, 1911), «Аға тұлпар» (Орынбор, 1914), «Тұрымтай»(Уфа, 1918)тәрізді шығармалары және «Орнек» (Уфа, 1911) атты қара сөзбен жазылған публицистик.-философиялық шығармалары жарық көрді. ...Алғашқы кітаптарында ақындық қуатын онша тереңтанытпаған Ғұмар «Бала түлпар» мен «Аға тұлпарда» шеберліктің біраз үлгісін көрсетеді. Бұл тұста ақын Бұқар, Дулат толғауларының, Мұрат өлеңдерінің жыр елшеулерін, сарынын, халықтың ауыз әдебиетінің сөз айшықтарын пайдаланумен бірге өзі де көп ізденеді. Ол шұбыртпалы жыр арқылы да қатпар-қатпар күрделі ойларды қиюын тауып жеткізіп береді. Рас, кейде Шәңгерей әсері де сөзіліп қалады. Бірақ Ғұмар оны жалаң қайталамайды, небір тың теңеулер, тапқыр салыстырулар қолданады, дамыта әрі тереңдете отырып қолданады. Жалпы алғанда Қарашев поэзиясын оның алдында еткен және сол тұстың ақындарының дәстүрлерінен белектеп, даралап алып қарауға болмайды... Оған Абай әсері болғаны да даусыз. Абай поэзиясындағы кейбір сыншылдық, әшкерелеушілік сарындар Қарашев өлеңдерінде бой көрсетіп отырады. Бірақ Абай поэзиясын нағыз классик. дәрежеге көтеріп, оған өлмес-өшпестік қасиет бітірген кемелбелгілер, халықтық және реалистік сипаттар Ғ. Қарашев поэзиясынан табыла бермейді. Бұл орайда Абай әсерін Қарашев өлеңдерінің түр өзгешеліктерінен, өлең жасаудағы техникасы мен шеберлігінен, бейнелі сөз орамдарынан, ақындық айшықтардан көбірек іздеу қажет. Абай сарыны ара-тұра Ғұмардың тұтас өлендерінен де ұшырасып қалады. Мысалы, «Түрымтай» жинағына беташар ретіңце берілген мына бір үш шумақ өленді алып көрелік:

«Аяңшыл аттың бипылы Қалпағың апшы кигізер. Аршыңды үйдің сылқымы Жүрегің тартып сүйгізер. Үлгілі сөз - бір сұлу қыз, Теңіне тегін берілер. Теңтабылып, салса көз, Таранар сұлу, керілер. Саналы жүрек, терең ой, Түбіне зейін сала бер. Алдында сұлу сынды бой, Мал берместен ала бер». 

Мүнда гәптек өленнің қазақ поэзиясына Абай енгізген шалыс ұйқасты өлшеумен жазылуында ғана емес. Сонымен бірге одан Абайдың ақын туралы, ақындық өнер мен шабыт туралы өлендерінің лебі есетінін байқауға болады. «Жүрегің тартып сүйгізер», «Таранарсұлу, керілер» немесе «Саналы жұрек, терең ой» деп келетін айшықты сөз тіркестері құлаққа да, кеңілге де Абай сарынын әкелетіндей. Қарашевтің Абайдан үйрене отырып, өзінше өлең өрнектерін жаңғыртып қүруға, өзгеше етіп жасауға талпынғаныда бар. Мысалы, «Тастағанжарға» өлеңінің әр шумағы он тармақтан, яғни, он жолдан турады. Оның 1-жолы мен 3-жолы, 2-жолы мен 4-жолы, 6- жолы мен 8-жолы, 7-жолы мен 9-жолы және 5-жолы мен 10-жолы ұйқасып келіп отырады:

«Жарым... Жаным... Бұл қалай? Жапғызым... барым... Бұл қалай? Үмыттың ба күдайды? Асығым менің, Бұл іске, Кәрібім менің Бұл күшке Жүрегім нағып шыдайды?...» 

Өлеңнің ырғағында да өзгешелік көп. Қазақтың байырғы өлеңіндей немесе Қарашевтіңөз поэзиясындағыдай емес, бұл өлеңде тониканың элементтері бар, ауызекі сөйлеу тілінің интонациясына жақын. Тағы да бір мысал келтіріп қаралық:

«Сарғайғанжүз, Сағынған жүрек, Шалдыққан кәз, Жалынған тілек Алдындатур... міне... Қан солды, Шаршадым, біттім; Мөзгіл тодцы, Уағдаңды күттім - Маған айтарын не?...» 

Бұл өлең, сөз жоқ, ырғағы, өзгеше әуені жағынан Абайдың «Ем таба алмай», әсіресе, «Сен мені не етесің?» деп аталатын өлеңдерімен жақындық, үқсастық сөздіреді.
Әрине, бұл айтылғандардан Қарашев - Абайдың реалистік дәстұрлерінің тікелей мұрагері деген үғым тумайды. Сейтсе де, көркемдік форма саласында оның Абай тәжірибесіне үңілгендігі, пайдаланғаны да күдік туғызбасқа керек.

Дереккөздер

1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9