Изафет (парсыша اضافه ezāfe, арабша إِضَافَة) — зат есім сөздердің бір-біріне бағына байланысуынан жасалған сөз тіркестері. Изафет көбіне иран, түркі, семит тілдерінде және урду сияқты иран тілдерінің ықпалына түскен тілдерде кездеседі.
Парсы изафеті
Парсы тіліндегі изафет түрлері осындай мақсаттарда қолданылады:
- Тиесілілікті белгілейді: برادرِ مریم barādar-e Maryam — Мәриямның ағасы/інісі. Есімдіктермен де пайдаланылады, мәселен برادرِ من barādar-e man — менің ағам/інім, бірақ ауызекі тілде көбінесе тәуелдік жалғауды қолданады: برادرم barādar-am — ағам/інім.
- Сын есім–зат есім сөз тізбегі ретінде: برادرِ بزرگ barādar-e bozorg — үлкен бауыр (аға).
- Ат пен тек/лауазым/атақ: محمد مصدق Mohammad-e Mosaddeq — Мұхаммед Мосаддық, آقایِ مصدق āghā-ye Mosaddeq — Мосаддық мырза.
- Екі зат есім байланыстыру: خیابانِ تهران khiābān-e tehrān — Тегеран көшесі немесе Тегеранға жол.
Түркі изафеті
Түркі тілдерінде, солардың қатарындағы қазақ тілінде, изафеттің үш түрі бар:
- Бір зат есім сөздің екінші зат есімге анықтауыш болып, қосымшасыз қабыса байланысуы арқылы жасалған сөз тіркесі: аллюминий қасық, шуашша чукун çул — темір жол, түрікше orta parmak — ортаң терек, тура аудармасы орта саусақ.
- Нөлдік тұлғадағы зат есімнен тұрған анықтауыш сөз бен тәуелдік жалғаудың үшінші жағындағы анықталатын сөзден жасалған сөз тіркесі: орман аңы, өзбекше O’zbekiston Respublikasi — Өзбекстан Республикасы.
- Ілік септіктегі анықтауыш сөз бен тәуелдік жалғаулы анықталатын сөзден тұратын сөз тіркесі: аңшының мылтығы, түрікше atın ölümü — аттың өлімі.
Изафет түрлері контекстіге қарай бір-біріне ауыса алады. Мәселен, ауыл баласы – осы ауылдың баласы, бұл мектептің оқушылары – мектеп оқушылары. Изафеттің сыңарлары бір-бірінен алыс тұрып та, байланыса береді, мысалы студенттің бүгін берген жауабы.
Басқа тілдерде
Түркі изафетіне ұқсас құрылым фин-угр тілдерінде де табылады, алайда олар шығыс тілдері болмағандықтан ол құрылымды атау үшін изафет термині көбінесе қолданылмайды:
- Удмуртша мынам киы — менің қолым, ныллэн книгаез — қыздың кітабы.
- Мажарша Ferenciek tere — Францискандар алаңы.
Албан тілінде парсы изафеті тәрізді құрылым бар. Оны құру үшін оқшау артикльді қолданады. Мәселен, djali i urtë — ақылды ұл бала, bija е partizanit — партизанның қызы, Akademia e Shkencave e Shqipërisë — Албания Ғылым Академиясы.
Дереккөздер
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия / Ә. Нысанбаев — Алматы, 1998. — ISBN 5-89800-123-9.
- Moshiri Leila Colloquial Persian — London: Routledge, 1988. — ISBN 0-415-00886-7. (ағыл.)
- Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты Қазақ тілі. Энциклопедия — Алматы, 1998. — P. 509. — ISBN 5-89800-123-9.
- Denis Sacharnych [udmurt.info УДМУРТОЛОГИЯ] (орыс.).
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Izafet parsysha اضافه ezafe arabsha إ ض اف ة zat esim sozderdin bir birine bagyna bajlanysuynan zhasalgan soz tirkesteri Izafet kobine iran tүrki semit tilderinde zhәne urdu siyakty iran tilderinin ykpalyna tүsken tilderde kezdesedi Parsy izafetiParsy tilindegi izafet tүrleri osyndaj maksattarda koldanylady Tiesililikti belgilejdi برادر مریم baradar e Maryam Mәriyamnyn agasy inisi Esimdiktermen de pajdalanylady mәselen برادر من baradar e man menin agam inim birak auyzeki tilde kobinese tәueldik zhalgaudy koldanady برادرم baradar am agam inim Syn esim zat esim soz tizbegi retinde برادر بزرگ baradar e bozorg үlken bauyr aga At pen tek lauazym atak محمد مصدق Mohammad e Mosaddeq Muhammed Mosaddyk آقای مصدق agha ye Mosaddeq Mosaddyk myrza Eki zat esim bajlanystyru خیابان تهران khiaban e tehran Tegeran koshesi nemese Tegeranga zhol Tүrki izafetiTүrki tilderinde solardyn kataryndagy kazak tilinde izafettin үsh tүri bar Bir zat esim sozdin ekinshi zat esimge anyktauysh bolyp kosymshasyz kabysa bajlanysuy arkyly zhasalgan soz tirkesi allyuminij kasyk shuashsha chukun cul temir zhol tүrikshe orta parmak ortan terek tura audarmasy orta sausak Noldik tulgadagy zat esimnen turgan anyktauysh soz ben tәueldik zhalgaudyn үshinshi zhagyndagy anyktalatyn sozden zhasalgan soz tirkesi orman any ozbekshe O zbekiston Respublikasi Өzbekstan Respublikasy Ilik septiktegi anyktauysh soz ben tәueldik zhalgauly anyktalatyn sozden turatyn soz tirkesi anshynyn myltygy tүrikshe atin olumu attyn olimi Izafet tүrleri kontekstige karaj bir birine auysa alady Mәselen auyl balasy osy auyldyn balasy bul mekteptin okushylary mektep okushylary Izafettin synarlary bir birinen alys turyp ta bajlanysa beredi mysaly studenttin bүgin bergen zhauaby Baska tilderdeTүrki izafetine uksas kurylym fin ugr tilderinde de tabylady alajda olar shygys tilderi bolmagandyktan ol kurylymdy atau үshin izafet termini kobinese koldanylmajdy Udmurtsha mynam kiy menin kolym nyllen knigaez kyzdyn kitaby Mazharsha Ferenciek tere Franciskandar alany Alban tilinde parsy izafeti tәrizdi kurylym bar Ony kuru үshin okshau artikldi koldanady Mәselen djali i urte akyldy ul bala bija e partizanit partizannyn kyzy Akademia e Shkencave e Shqiperise Albaniya Ғylym Akademiyasy Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Ә Nysanbaev Almaty 1998 ISBN 5 89800 123 9 Moshiri Leila Colloquial Persian London Routledge 1988 ISBN 0 415 00886 7 agyl Қazakstan Respublikasy Bilim mәdeniet zhәne densaulyk saktau ministrligi Қazakstan damu instituty Қazak tili Enciklopediya Almaty 1998 P 509 ISBN 5 89800 123 9 Denis Sacharnych udmurt info UDMURTOLOGIYa orys