Желкенділер, Салтаттылар (лат. Papilionidae) — жәндіктер класының көбелектер отрядына жататын тұқымдас.
Желкенділер | ||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
( 1852) | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
Papilio machaon () | ||||||||||||||
and | ||||||||||||||
There are 27 genera and about 600 species:
|
Дүние жүзінде 550, ал ТМД жерінде 35 түрі кездеседі. Қазақстанда тіршілік ететін көбелектердің ішіндегі ең әдемісі. Жетісу (Жоңғар), Іле Алатауларында, Іле-Балқаш бассейнінде шөптесін өсімдіктер арасында жиі кездеседі. Дернәсілі суда өсіп, дамитын пайдалы жәндіктер. Қанатының Ұзындығы 90 мм келеді. Қанаттары әр түрлі түсті өрнектермен кестеленген. Ересектерінің алдыңғы аяғы жақсы дамыған, онда екі тырнақшалары бар; артқы қанатының ішкі жағы оюлы. Көбелек жұлдызқұртының басында шанышқы тәріздес бездері бар. Бұлардан өздеріне тән иіс шығады. Қуыршағы бұршақталып келген, төсеміне басымен жоғары болын бекітіледі. Жетісу өңірінде кездесетін Аполлон, Махаон, Александр деген түрлері "Қызыл кітапқа" енгізілген.
Биологиялық сипаттамасы
Желкеншелерге ашық рең мен өзгеше қанаттары көрік беріп тұрады, шетінде ғажайып ойықтары немесе ұзын бұрымшалары желбірейді. Үлкен қанаттарын қомдаған кезде расында,керілген желкенге ұқсап кетеді. Бұл тұқымдастың ең ірі және көрікті өкілдері жер шарының қоңыржай аймақтарына бауыр басқан, алайда қуыршақтары қысқы суыққа шыдас беретін көбелектер біздің елімізде де кездеседі.
Ресейдің еуропалық бөлігінен Сібірдің оңтүстігіне дейінгі аумақта тіршілік ететін Арктикалық аполлон (Parnassius arcticus) да желкеншелерге жатады. Аполлондарды күр көзі әлсіз түсетін қарағай тоғайларынан ұшырастыра алмыз,өйткені осындағы құмды топырақта ғана жасаң(жасаңшөптер тұқымдасына жатады) жайқалып тұрады.Ол жұлдызқұрттар үшін таптырмас азық.Қатер төнгенде махаон жерге құлдилап,жауының көз алдына жеуге жарамсыздығын айғақтайтын қызыл таңбаларды тосады.Дұшпанын зәреқұтын одан сайын ұшыру үшін көбелек қанатының төменгі жағындағы үш аяғымен жантүршілерлік дыбыс шығарады.
Махаон - біздің көбелектеріміздің ішіндегі ең әдемісі. Кергенде 9 см-ге жететін оның қанаттарының бояуымен сары, қара және көк түстер керемет үйлеседі, артқы қанаты қызыл таңбамен және шағын шошақпен әдіптелген. Желкеншлердің жұлдызқұрттарының басына (бірінші кеуде буынында) шанышқы тәріздес без өсіп шығады. Жайбарақат жатқан кезде тартылып тұрса да, қауіп төнгенде ілгері қозғалып, жыртқышты өткір қолайсыз иісімен үркітіп жібереді. Махаон қиыр солтүстік аудандарды қоспағанда, Ресейдің барлық пұшпағын мекендейді. Тау бойында 3000 м биіктікте ұшып жүреді. Ит тұмсығы өтпейтін ну орман мен жайқалған шалғындар, бақтар мен саябақтар да олардың құтты қонысы. Бірақ қазір олар да көзден бұл-бұл ұшуда. Бұл көбелектердің аналықтары шатыргүл, зығыргүл, ерінгүлді, күрделігүлділер тұқымдасына жататын өсімдіктерге жұмыртқа салады. Ана мейірі жұлдызқұрттар азықтан тарықпасын дегенге саяды.
немесе (Қиыр шығысты зерттеуші ресейлік ғалым Р.К.Маак құрметіне аталған) тек Амур аймағы мен Примор өлкесінде ғана кездеседі. Бұл Ресейдегі ең ірі көбелек: көк-жасыл түспен құбылған барқыт қанаттары кең жайғанда 12-15 см-ге жетеді. Ол әдемілігі жағынан тропикалық бір мысқал да кем түспейді. .
Классификациясы
Тұқымдасқа 32 тегі и 570 түрі (2011 ж. желтоқсанында) енген, оның ішінде 4 қазба түрі.
Тұқымдаста келесі тұқым тармақтары бар:
- Baroniinae тұқым тармағы
- Baronia
- Parnassiinae тұқым тармағы
- Allancastria
- Archon
- Bhutanitis
- Hypermnestra
- Luehdorfia
- Parnassius
- Sericinus
- Papilioninae тұқым тармағы
- Atrophaneura
- Battus
- Chilasa
- Cressida
- Euryades
- Eurytides
- Graphium
- Iphiclides
- Lamproptera
- Losaria
- Meandrusa
- Mimoides
- Ornithoptera
- Pachliopta
- Papilio
- Parides
- Pharmacophagus
- Protesilaus
- Protographium
- Teinopalpus
- Trogonoptera
- Troides
Дереккөздер
- Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004 жыл. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3
- Балалардың энциклопедиясы РОСМЭН, Жәндіктер, Мәскеу Росмэн 2012
Сыртқы сілтемелер
- Papilionidae of Russia
- Papilionidae of the World
- Парусники (Papilionidae) на lepidoptera.ru Мұрағатталған 19 маусымның 2009 жылы.
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhelkendiler Saltattylar lat Papilionidae zhәndikter klasynyn kobelekter otryadyna zhatatyn tukymdas ZhelkendilerCairns Birdwing 1852 Dүniesi Zhamagaty Taby Saby Қabyrshak kanattylarKishi saby Ұly tukymdasy Tukymdasy Papilionidae 1802 Papilio machaon andThere are 27 genera and about 600 species Subfamily Subfamily Subfamily Dүnie zhүzinde 550 al TMD zherinde 35 tүri kezdesedi Қazakstanda tirshilik etetin kobelekterdin ishindegi en әdemisi Zhetisu Zhongar Ile Alataularynda Ile Balkash bassejninde shoptesin osimdikter arasynda zhii kezdesedi Dernәsili suda osip damityn pajdaly zhәndikter Қanatynyn Ұzyndygy 90 mm keledi Қanattary әr tүrli tүsti ornektermen kestelengen Eresekterinin aldyngy ayagy zhaksy damygan onda eki tyrnakshalary bar artky kanatynyn ishki zhagy oyuly Kobelek zhuldyzkurtynyn basynda shanyshky tәrizdes bezderi bar Bulardan ozderine tәn iis shygady Қuyrshagy burshaktalyp kelgen tosemine basymen zhogary bolyn bekitiledi Zhetisu onirinde kezdesetin Apollon Mahaon Aleksandr degen tүrleri Қyzyl kitapka engizilgen Biologiyalyk sipattamasyZhelkenshelerge ashyk ren men ozgeshe kanattary korik berip turady shetinde gazhajyp ojyktary nemese uzyn burymshalary zhelbirejdi Үlken kanattaryn komdagan kezde rasynda kerilgen zhelkenge uksap ketedi Bul tukymdastyn en iri zhәne korikti okilderi zher sharynyn konyrzhaj ajmaktaryna bauyr baskan alajda kuyrshaktary kysky suykka shydas beretin kobelekter bizdin elimizde de kezdesedi Resejdin europalyk boliginen Sibirdin ontүstigine dejingi aumakta tirshilik etetin Arktikalyk apollon Parnassius arcticus da zhelkenshelerge zhatady Apollondardy kүr kozi әlsiz tүsetin karagaj togajlarynan ushyrastyra almyz ojtkeni osyndagy kumdy topyrakta gana zhasan zhasanshopter tukymdasyna zhatady zhajkalyp turady Ol zhuldyzkurttar үshin taptyrmas azyk Қater tongende mahaon zherge kuldilap zhauynyn koz aldyna zheuge zharamsyzdygyn ajgaktajtyn kyzyl tanbalardy tosady Dushpanyn zәrekutyn odan sajyn ushyru үshin kobelek kanatynyn tomengi zhagyndagy үsh ayagymen zhantүrshilerlik dybys shygarady Mahaon bizdin kobelekterimizdin ishindegi en әdemisi Kergende 9 sm ge zhetetin onyn kanattarynyn boyauymen sary kara zhәne kok tүster keremet үjlesedi artky kanaty kyzyl tanbamen zhәne shagyn shoshakpen әdiptelgen Zhelkenshlerdin zhuldyzkurttarynyn basyna birinshi keude buynynda shanyshky tәrizdes bez osip shygady Zhajbarakat zhatkan kezde tartylyp tursa da kauip tongende ilgeri kozgalyp zhyrtkyshty otkir kolajsyz iisimen үrkitip zhiberedi Mahaon kiyr soltүstik audandardy kospaganda Resejdin barlyk pushpagyn mekendejdi Tau bojynda 3000 m biiktikte ushyp zhүredi It tumsygy otpejtin nu orman men zhajkalgan shalgyndar baktar men sayabaktar da olardyn kutty konysy Birak kazir olar da kozden bul bul ushuda Bul kobelekterdin analyktary shatyrgүl zygyrgүl eringүldi kүrdeligүldiler tukymdasyna zhatatyn osimdikterge zhumyrtka salady Ana mejiri zhuldyzkurttar azyktan tarykpasyn degenge sayady nemese Қiyr shygysty zertteushi resejlik galym R K Maak kurmetine atalgan tek Amur ajmagy men Primor olkesinde gana kezdesedi Bul Resejdegi en iri kobelek kok zhasyl tүspen kubylgan barkyt kanattary ken zhajganda 12 15 sm ge zhetedi Ol әdemiligi zhagynan tropikalyk bir myskal da kem tүspejdi KlassifikaciyasyTukymdaska 32 tegi i 570 tүri 2011 zh zheltoksanynda engen onyn ishinde 4 kazba tүri Tukymdasta kelesi tukym tarmaktary bar Baroniinae tukym tarmagy Baronia Parnassiinae tukym tarmagy Allancastria Archon Bhutanitis Hypermnestra Luehdorfia Parnassius Sericinus Papilioninae tukym tarmagy Atrophaneura Battus Chilasa Cressida Euryades Eurytides Graphium Iphiclides Lamproptera Losaria Meandrusa Mimoides Ornithoptera Pachliopta Papilio Parides Pharmacophagus Protesilaus Protographium Teinopalpus Trogonoptera TroidesDerekkozderZhetisu enciklopediya Almaty Arys baspasy 2004 zhyl 712 bet 48 bet tүrli tүsti suretti zhapsyrma ISBN 9965 17 134 3 Balalardyn enciklopediyasy ROSMEN Zhәndikter Mәskeu Rosmen 2012Syrtky siltemelerPapilionidae of Russia Papilionidae of the World Parusniki Papilionidae na lepidoptera ru Muragattalgan 19 mausymnyn 2009 zhyly Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet