Жазатайым

Сөз — түркі тілдеріне ежелден тән, екі түбірдің бірігуі арқылы жасалған деп шамалаймыз. Оның қазіргі қазақ тіліндегі «кездейсоқ, қапылыста, қатеден» сияқты мағыналары кейін пайда болғандығына басқа түркі тілдері деректері куә. Біріккен сөздің алғашқы сыңарының түбірі «йас» екенін және «қасынан өту, жанынан өту» мағыналарында қолданылғанын В. Радлов сөздігінен кереміз. Онда алтай, : йас, ал Қазан, Қырым татарларында — йаз тұлғаларында айтылған. Қазіргі кезде хакас тілінде: чаза — жанынан, қасынан; чаза таста — мүлт кету, белгілі нысананы жанап өту мағыналарында қолданылады. Бүл «чаза» сөзінің бірінші мағынасы ретінде көрсетілсе, ал осы тілдегі оның ауыспалы ұғымы — қателесу, жаңылысу. Қателесу, шын мәнісінде, бір нәрсені тап баспай, теріс кетудің нәтижесі екені ешкімге де жұмбақ болмаса керек. «Иас» түбірінен өрбіген «чазыг» тұлғалы сөз тува тілінде — қате, жаңсақ, жаңылыс мағыналарында қолданылады. Мұның өзінен тіліміздегі «жазық», «жазықты» сөздерімен тұлғалас әрі мағыналастығын байқаймыз. Демек, «жазатайым» сөзінің бірінші түбірі — «йас», «жаз», ал алғашқы мағынасы жанынан, қасынан өту дегенді білдіреді екен. «Жазатайым» құрамындағы екінші түбір — «тайым» төркінін, өте көне тіл деп танылып жүрген, якут тілі дерегінен табамыз: таһынан — қасынан, маңынан, жанынан деген мағыналарға нұсқайды. Якут тіліндегі «һ» табиғаты жағынан «с» дыбысымен мәндес. Сондықтан да «таһынан» сөзінің түбірі осы тілдің өзінде «тас» қалпында кездеседі. Якут тіліндегі «таһынан» тұлғасының қазақ тілінде «тайым» түріне дейін өзгеруін — түркі тілдерінің өз ішінде кездесіп отыратын дыбыс сәйкестіктері заңдылығымен түсіндіріледі. Мысалы, қазақ тіліндегі «аяқ» («адамның аяғы» дегендегі) хақасша — азах; якут тілінде — атах немесе қазақша — той (тойып ішу) хакасша — тос; якут тілінде — тот. Осы мысалдардан «й», «с», «т», «з» дыбыстарының бірінің орнына екіншісі қолданылу дәстүрге, заңдылыққа айналғандығын кереміз. Осымен байланысты якут тіліндегі «таһынан» сөзінің қазақ тілінде «тайынан» болып өзгеріп, кейін біріккен сөздерге тән қасиет — қысқара түсу нәтижесінде «тайын», одан әрі «н» мен «м» дыбыс сәйкестіктері заңына үшырап, «тайым» қалпына түскен. Сөйтіп, «жазатайым» сөзінің төркіні — түркі тілдері және бір мағыналас екі түбірден (йас + тас => йаза + таһынан => чазатаһынан => жазатайынан => жазатайын => жазатайым) пайда болып, мағына ауысу нәтижесінде қазіргі қазақ тіліндегі ұғымға ие болғандығы керінеді. Алғашқы мағынасы — «жанынан-жанынан» немесе «қасынан-қасынан» екендігі жоғарыда түсіндірілді.

Дереккөздер

1. Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-қ2459-6